Dómur Hæstaréttar

1. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Benedikt Bogason, Ása Ólafsdóttir, Björg Thorarensen, Sigurður Tómas Magnússon og Skúli Magnússon.

2. Áfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar 6. júní 2025. Þau krefjast þess að stefnda verði gert að greiða sér 83.627 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu frá 2. febrúar 2021 til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar á báðum dómstigum en fyrir Hæstarétti eins og málið væri ekki gjafsóknarmál. Jafnframt er krafist staðfestingar á ákvörðun hins áfrýjaða dóms um gjafsóknarkostnað.

3. Stefndi krefst þess að hinn áfrýjaði dómur verði staðfestur. Þá krefst hann málskostnaðar fyrir Hæstarétti.

Ágreiningsefni

4. Ágreiningur aðila lýtur að því hvort skilmáli um breytingar á vöxtum í veðskuldabréfi sem áfrýjendur gáfu út til stefnda 4. júlí 2019 vegna óverðtryggðs viðbótarláns hafi samrýmst 1. mgr. 34. gr. laga nr. 118/2016 um fasteignalán til neytenda og 36. gr. og 36. gr. a til d laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga. Í því sambandi greinir aðila á um hvort víkja skuli skilmálanum til hliðar á þeim grundvelli að hann teljist ósanngjarn samkvæmt 36. gr. c laga nr. 7/1936. Ef svo verður talið deila þeir um réttaráhrif þess og þá hvort áfrýjendur eigi kröfu á hendur stefnda vegna ofgreiddra vaxta. Þá er ágreiningur um hvernig skýra beri framangreind lagaákvæði í ljósi Evróputilskipana um neytendavernd á sviði lánasamninga sem teknar hafa verið upp í EES-samninginn.

5. Með héraðsdómi 20. mars 2025 var stefndi sýknaður af öllum kröfum áfrýjenda meðal annars á þeim grunni að 2. málslið 1. mgr. 34. gr. laga nr. 118/2016 yrði ekki gefin sama efnislega merking og 24. gr. tilskipunar 2014/17/ESB. Hinn umdeildi skilmáli skuldabréfsins var hvorki talinn hafa verið í ósamræmi við ákvæði laga nr. 118/2016 né ósanngjarn samkvæmt 36. gr. c laga nr. 7/1936.

6. Leyfi til að áfrýja málinu beint til Hæstaréttar var veitt 5. júní 2025, með ákvörðun réttarins nr. 2025-71, á þeim grunni að dómur í því gæti haft fordæmisgildi, almenna þýðingu fyrir beitingu réttarreglna og verulega samfélagslega þýðingu að öðru leyti. Jafnframt var talið að ekki væru þær aðstæður fyrir hendi sem kæmu í veg fyrir að leyfi yrði veitt til að áfrýja málinu beint til Hæstaréttar, sbr. 1. mgr. 175. gr. laga nr. 91/1991.

Málsatvik

7. Áfrýjendur gáfu út veðskuldabréf 4. júlí 2019 til stefnda vegna óverðtryggðs viðbótarláns til 15 ára að fjárhæð 6.500.000 krónur með breytilegum vöxtum og jöfnum afborgunum. Á útgáfudegi skuldabréfsins voru hinir breytilegu vextir 6,6% ársvextir. Gjalddagi fyrstu afborgunar var 1. ágúst 2019 en þá höfðu vextir af láninu lækkað í 6,4% ársvexti.

8. Um vexti af láninu sagði svo í 1. til 3. tölulið í skilmálum skuldabréfsins:

1. Af láni þessu greiðast breytilegir íbúðalánavextir samkvæmt vaxtaákvörðun Landsbankans um óverðtryggð viðbótarlán, eins og þeir eru ákveðnir á hverjum tíma. Vextirnir greiðast eftir á, á sömu gjalddögum og afborganir, nema um annað sé samið.

2. Landsbankanum er heimilt hvenær sem er á lánstímanum að hækka eða lækka framangreinda vexti í samræmi við vaxtaákvarðanir Landsbankans á hverjum tíma. Vaxtaákvarðanir taka meðal annars mið af vöxtum Seðlabanka Íslands, vöxtum á markaði og öðrum fjármögnunarkjörum Landsbankans. Breyting á vöxtum skal tilkynnt á pappír eða öðrum varanlegum miðli, til dæmis í netbanka, og tekur gildi 30 dögum eftir dagsetningu tilkynningar. Framangreindur 30 daga frestur getur tekið breytingum samkvæmt ákvæðum laga þar að lútandi. Heimilt er, en ekki skylt, að láta breytingu, sem felur í sér lækkun á vöxtum, taka gildi miðað við dagsetningu tilkynningar.

3. Vilji útgefandi ekki una breytingum samkvæmt 2. tl. er honum heimilt að greiða skuldina upp á þeim kjörum sem í gildi voru fram að breytingunni, enda hafi hann að fullu greitt skuldina innan 30 daga frá dagsetningu tilkynningar Landsbankans.

9. Í 13. tölulið skilmálanna var kveðið á um að heimilt væri að greiða inn á lánið eða greiða það upp fyrir umsamda gjalddaga án uppgreiðslukostnaðar. Þá var í 20. tölulið mælt svo fyrir að með undirritun sinni á skuldabréfið staðfesti útgefandi þess að hafa móttekið og kynnt sér staðlað eyðublað með upplýsingum um fasteignalán til neytenda, sbr. 1. mgr. 13. gr. laga nr. 118/2016, og enn fremur að hafa fengið skýringar á og kynnt sér upplýsingar um þróun lánskjara sem Neytendastofa birti á vefsíðu sinni sem vísað var til.

10. Lánið var greitt upp 2. febrúar 2021 í tengslum við útgáfu áfrýjenda á nýju skuldabréfi til stefnda vegna endurfjármögnunar skulda þeirra.

11. Á lánstímanum lækkuðu vextir af láninu tíu sinnum. Á fyrsta gjalddaga þess höfðu vextirnir lækkað úr 6,6% í 6,4%. Eftir það lækkuðu þeir í september 2019 í 6,3%, aftur í október sama ár í 6,2% og á ný í nóvember sama ár í 6,05%. Vextirnir héldust óbreyttir fram í febrúar 2020 er þeir lækkuðu í 5,9%, í 5,5% 13. mars sama ár en 23. sama mánaðar í 5,1%. Hinn 14. apríl 2020 lækkuðu vextirnir síðan í 5% og í 4,5% 1. júní sama ár en héldust þannig til 1. desember sama ár er þeir lækkuðu í 4,3%. Vextirnir héldust eftir það óbreyttir þar til áfrýjendur greiddu lánið upp 2. febrúar 2021.

12. Mál þetta höfðuðu áfrýjendur 8. desember 2021.

13. Að beiðni stefnda var dómkvaddur matsmaður 25. október 2023 til að svara spurningum um þróun breytilegra vaxta sem giltu um hið umdeilda skuldabréfalán og breytingar á tilteknum ytri og innri áhrifaþáttum, fylgni þar á milli og rök þar að baki á lánstímanum. Matsmaðurinn, sem er hagfræðingur, skilaði matsgerð 14. desember sama ár.

Ráðgefandi álit

14. Með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur 23. júní 2022 var ákveðið að leita ráðgefandi álits EFTA-dómstólsins. Hann var kærður til Landsréttar sem með úrskurði 31. október sama ár í máli nr. 558/2022 féllst á að leitað yrði ráðgefandi álits. Eftirfarandi spurning var lögð fyrir dómstólinn:

Samræmist það tilskipun 2014/17/ESB, sbr. einkum 24. gr. tilskipunarinnar, og eftir atvikum f-lið 2. mgr. 10. gr. tilskipunar 2008/48/EB, sbr. 19. lið formálsorða tilskipunar 2014/17/ESB, að í skilmálum fasteignaláns til neytanda, þar sem vextir eru breytilegir, komi fram að vaxtabreytingar taki meðal annars mið af vöxtum Seðlabanka Íslands, vöxtum á markaði og öðrum fjármögnunarkjörum lánveitandans.

15. EFTA-dómstóllinn leysti samtímis úr hliðstæðri spurningu í öðru máli sem laut að skilmálum Íslandsbanka hf. um breytilega vexti af óverðtryggðu íbúðarláni en henni hafði verið beint til hans með úrskurði Héraðsdóms Reykjaness 13. desember 2022. EFTA-dómstóllinn veitti ráðgefandi álit með dómi 23. maí 2024 í sameinuðum málum E-13/22 og E-1/23. Samandregið voru svör EFTA-dómstólsins við spurningunum þessi:

1. A-liður 24. gr. tilskipunar Evrópuþingsins og ráðsins 2014/17/ESB frá 4. febrúar 2014 um lánssamninga fyrir neytendur í tengslum við íbúðarhúsnæði myndi glata virkni sinni ef aðrir þættir sem notaðir eru til viðbótar vísitölum eða viðmiðunarvöxtum við útreikning útlánsvaxta væru, frá upphafi, undanskildir mati á gagnsæi skilmála. Kröfur 24. gr. um skýrleika, aðgengileika, hlutlægni og sannreynanleika eiga því alltaf við þegar vísitala eða viðmiðunarvextir eru notaðir til að reikna útlánsvexti.

2. Það er ósamrýmanlegt 24. gr. tilskipunar 2014/17 ef skilmálar og upplýsingarnar sem neytanda eru veittar samkvæmt fasteignalánssamningi eru ekki formlega og málfræðilega skiljanlegar, eða gera ekki hinum almenna neytanda sem telst sæmilega vel upplýstur og sæmilega athugull og forsjáll kleift að skilja þá tilteknu aðferð sem beitt er við ákvörðun útlánsvaxtanna, og, þar sem það á við, samspil þess fyrirkomulags við fyrirkomulag sem mælt er fyrir í öðrum skilmálum þannig að neytandinn verði í aðstöðu til að meta fjárhagslegar afleiðingar samningsins fyrir sig.

3. Til að uppfylla kröfuna um gagnsæi samningsskilmála sem kveður á um breytilega vexti í fasteignalánasamningi verður að túlka 5. gr. tilskipunar ráðsins 93/13/EBE frá 5. apríl 1993 um ósanngjarna skilmála í neytendasamningum með þeim hætti að ekki aðeins skuli slíkur skilmáli vera formlega og málfræðilega skiljanlegur, heldur einnig gera hinum almenna neytanda, sem telst sæmilega vel upplýstur og sæmilega athugull og forsjáll, kleift að skilja þá tilteknu aðferð sem beitt er við ákvörðun vaxtanna þannig að hann verði í aðstöðu til að meta, út frá skýrum, hlutlægum og skiljanlegum viðmiðum, hinar mögulega umtalsverðu afleiðingar slíks skilmála á fjárhagslegar skuldbindingar sínar. Það er landsdómstóls að skera úr um hvort fjármálastofnun hafi veitt neytanda nægar upplýsingar til að hann hafi getað kynnt sér tiltekna virkni aðferðarinnar sem notuð er við útreikning vaxtanna, og, þegar við á, samspil þess fyrirkomulags við fyrirkomulag sem mælt er fyrir um í öðrum samningsskilmálum.

4. Það er landsdómstóls að skera úr um, með hliðsjón af málavöxtum og þeim viðmiðum sem mælt er fyrir um í 1. mgr. 3. gr. og 5. gr. tilskipunar 93/13, hvort skilmálar samnings um fasteignalán með breytilegum vöxtum uppfylli kröfur tilskipunarinnar um góða trú, jafnvægi og gagnsæi. Mat á því hvort samningsskilmáli sé óréttmætur skal taka tillit til þess hvers konar vörur eða þjónustu samningurinn varðar, meðal annars að litið sé til sérstöðu fasteignalánasamninga og þeirrar ríku neytendaverndar sem um þá gilda, eins og ráða má bæði af dómaframkvæmd í tengslum við tilskipun 93/13 og gagnsæiskröfum tilskipunar 2014/17.

5. Skilmálar eins og þeir sem deilt er um í málunum sem rekin eru fyrir landsdómstólnum verða að teljast óréttmætir samkvæmt 1. mgr. 3. gr. tilskipunar 93/13 ef þeir valda umtalsverðu ójafnvægi réttinda og skyldna milli samningsaðila samkvæmt samningnum, neytanda til tjóns. Það er landsdómstólanna að skera úr um hvort svo sé.

6. Í málunum sem rekin eru fyrir þeim er það landsdómstólanna að meta hvort ógilding óréttmætra skilmála í þeim fasteignalánasamningum sem um ræðir sé líkleg til að koma í veg fyrir að samningarnir geti haldið gildi sínu. Komi ógilding slíkra skilmála í veg fyrir að samningur geti haldið gildi sínu er það jafnframt í höndum landsdómstólanna að skipta hinum óréttmætu skilmálum út fyrir skilmála í samræmi við ákvæði landsréttar og kemur 1. mgr. 7. gr. tilskipunar 93/13 ekki í veg fyrir það. Ef umræddir samningar geta hins vegar haldið gildi sínu án umræddra skilmála heimilar 1. mgr. 6. gr. tilskipunarinnar þó ekki landsdómstólum að skipta hinum óréttmætu skilmálum út fyrir skilmála í samræmi við ákvæði landsréttar.

16. Sama dag og þessi dómur EFTA-dómstólsins gekk kvað hann upp annan dóm í máli E-4/23, Neytendastofa gegn Íslandsbanka hf. Þar er meðal annars fjallað um hvort skilmáli þess banka í fasteignalánum stæðist áskilnað f-liðar 2. mgr. 10. gr. tilskipunar 2008/48/EB um lánasamninga fyrir neytendur.

Málsástæður

Helstu málsástæður áfrýjenda

17. Áfrýjendur byggja á því að skilmáli í stöðluðu skuldabréfi stefnda sem veiti lánveitanda einhliða heimild til vaxtabreytinga sé óskýr og ósanngjarn. Hann geymi hvorki skýr viðmið um grundvöll breytinga á vöxtum né aðferð stefnda við ákvörðun um vaxtabreytingar.

18. Þá er á því byggt að stefndi hafi í skjóli þessa óskýrleika gert skarpa breytingu á framkvæmd sinni og aukið verulega álag sitt ofan á viðtekin viðmið á markaði og þannig aukið framlegð sína af lánveitingunni á kostnað þeirra og annarra neytenda í sömu stöðu.

19. Áfrýjendur telja efnislega ágalla á skilmálanum leiða til þess að hann hafi ekki uppfyllt kröfur 34. gr. laga nr. 118/2016. Þá hafi hann ekki uppfyllt kröfur um gagnsæi samkvæmt þeim lögum og jafnframt verið ósanngjarn samkvæmt 36. gr. c laga nr. 7/1936. Því sé hann ólögmætur og ógildur.

20. Áfrýjendur telja hinn staðlaða skilmála um breytingar á vöxtum háðan meiri háttar annmörkum. Í fyrsta lagi séu viðmiðin afar óljós og veiti stefnda víðtækt og opið mat um þá þætti sem litið sé til. Þannig sé tilvísun til vaxta Seðlabanka Íslands opin og óskýr ólíkt því sem átti við um tilvísun til stýrivaxta Seðlabankans í skilmála sem fjallað var um í dómi Hæstaréttar 14. október 2025 í máli nr. 55/2024. Jafnframt sé óljóst til hvaða vaxta á markaði sé vísað í skilmálanum. Þá sé ekki einhlítt hvað felist í öðrum fjármögnunarkjörum Landsbankans en um geti verið að ræða lánskjör sem stefnda bjóðist á markaði eða innlánsvexti sem bankinn bjóði viðskiptavinum sínum. Enn fremur sé ekkert sagt til um vægi einstakra þátta eða aðferð sem beitt er til þess að reikna út vextina. Loks vísi orðalagið „meðal annars“ í skilmálunum til þess að viðmiðin séu þar ekki tæmandi talin en með því séu ákvarðanir um breytingar á vöxtum gerðar enn ófyrirsjáanlegri en ella og háðar vild stefnda á hverjum tíma.

21. Áfrýjendur telja alla þá þætti sem fram komi í skilmálanum falla undir viðmiðunarvexti. Þau vísa til þess að samkvæmt 1. málslið 1. mgr. 34. gr. laga nr. 118/2016 sé lánveitanda aðeins heimilt að notast við viðmiðunarvexti sem séu skýrir, aðgengilegir, hlutlægir og unnt að sannreyna fyrir aðila samnings. Skilmáli stefnda standist ekki þessar kröfur og framkvæmd vaxtabreytinga styðji það. Viðmið séu afar óljós og upplýsingar sem leggja beri til grundvallar vaxtabreytingum að verulegu leyti óaðgengilegar fyrir venjulegan neytanda.

22. Með 34. gr. laga nr. 118/2016 hafi 24. gr. tilskipunar 2014/17/ESB verið innleidd og beri því að túlka ákvæðið til samræmis við EES-rétt. Áfrýjendur vísa í því sambandi til skýringa á 24. gr. tilskipunar 2014/17/ESB í ráðgefandi áliti EFTA-dómstólsins í sameinuðum málum E-13/22 og E-1/23. Þar sé meðal annars bent á að í ákvæðinu felist að þegar skilmáli um breytilega vexti vísi að hluta til vísitölu eða viðmiðunarvaxta verði EES-ríki að tryggja að allar slíkar vísitölur og viðmiðunarvextir séu skýrir, aðgengilegir, hlutlægir og sannprófanlegir. Jafnframt að séu aðrir þættir, til viðbótar vísitölum eða viðmiðunarvöxtum við útreikning útlánsvaxta, frá upphafi undanskildir mati á gagnsæi myndi 24. gr. tilskipunarinnar glata virkni sinni. Ef óskýrir, óaðgengilegir huglægir eða ósannreynanlegir þættir væru hluti skilmála um breytilega vexti sem innihéldi einnig viðmiðunarvexti eða vísitölur teldist skilmálinn í heild óskýr sem myndi leiða til umtalsverðs ójafnvægis milli aðila.

23. Í 2. málslið 1. mgr. 34. gr. laga nr. 118/2016 sé áréttað að greina skuli frá skilyrðum og málsmeðferð við breytingar á vöxtum byggist slík ákvörðun ekki á viðmiðunarvöxtum eða vísitölu. Málsliðurinn sé byggður á f-lið 4. mgr. 7. gr. laga nr. 33/2013 um neytendalán sem eigi rætur að rekja til tilskipunar um neytendalán 2008/48/EB. Í fyrrnefndu ráðgefandi áliti EFTA-dómstólsins komi fram að ákvæðið feli í sér ríkar kröfur um gagnsæi þeirra upplýsinga sem settar séu fram í skilmála um breytilega vexti þannig að almennur neytandi geti auðveldlega skilið reikniaðferðina og reiknað vexti út frá þeim upplýsingum sem fram koma í lánssamningi. Jafnframt að hann geti kynnt sér tiltekna virkni aðferðarinnar sem notuð er við útreikning vaxtanna. Áfrýjendur telja að skilmáli stefnda uppfylli ekki þessar kröfur.

24. Áfrýjendur telja jafnframt að stefndi hafi ekki uppfyllt skyldur sínar um upplýsingagjöf til lántaka samkvæmt lögum nr. 118/2016, þar á meðal 12. gr. þeirra.

25. Áfrýjendur byggja einnig á því að skilmálinn sé ósanngjarn samkvæmt 36. gr. c laga nr. 7/1936, sbr. ákvæði tilskipunar 93/13/EBE. Í fyrrnefndu ráðgefandi áliti EFTA-dómstólsins sé útskýrt hvað felist í kröfum tilskipunarinnar um góða trú, gagnsæi og jafnvægi í skilmálum samninga um fasteignalán. Neytandi verði að vera í aðstöðu til að skilja hvaða aðferð sé beitt við ákvörðun vaxta og meta út frá skýrum og skiljanlegum viðmiðum fjárhagslegar afleiðingar slíks skilmála.

26. Þar sem skilmálinn brjóti gegn þeim skyldum sem hvíla á stefnda samkvæmt 34. gr. laga nr. 118/2016 skerði hann réttarstöðu áfrýjenda og valdi þar með umtalsverðu ójafnvægi réttinda og skyldna þeim til tjóns, þvert á kröfuna um góða trú. Skilmálinn sé settur þannig fram að stefnda sé í reynd heimilað að skilgreina hverju sinni forsendur vaxtabreytinga. Áhættan í viðskiptunum sé því í reynd færð á neytandann þar sem stefnda er gert kleift að breyta vöxtum í eigin þágu. Slíkur skilmáli raski bersýnilega til muna jafnvægi milli réttinda og skyldna aðila, neytanda til tjóns, og hljóti því að vera ósanngjarn í skilningi 36. gr. c laga nr. 7/1936.

27. Áfrýjendur vísa til fyrrnefnds ráðgefandi álits EFTA-dómstólsins um skýringu hliðstæðra ákvæða fyrrgreindra tilskipana máli sínu til stuðnings og dóma Evrópudómstólsins sem þar er vísað til.

28. Í ljósi framangreindra röksemda teljist hinn umþrætti skilmáli um breytilega vexti ólögmætur og ógildur og því ekki bindandi fyrir áfrýjendur, sbr. 36. gr. c laga nr. 7/1936. Þar sem samningsskilmálinn hafi verið ógildur frá upphafi geti áfrýjendur krafist úr hendi stefnda endurgreiðslu ofgreiddra vaxta. Áfrýjendur byggja á því að það sé á forræði neytandans hvort réttaráhrif ógildingar fylgi hinni sértæku reglu 36. gr. laga nr. 7/1936 um að samningur standi óbreyttur án skilmálans eða almennu reglunni sem felst í 18. gr. laga nr. 38/2001. Þar sem markaðsvextir hafi lækkað á lánstímanum myndi það valda áfrýjendum tjóni ef upphaflegir vextir stæðu óbreyttir allan lánstímann. Þeim sé því hagstæðara að um vexti af láninu fari samkvæmt 18. gr. laganna. Samkvæmt því skuli lán þeirra bera vexti sem Seðlabanki Íslands ákveði samkvæmt 1. málslið 4. gr. laga nr. 38/2001.

Helstu málsástæður stefnda

29. Stefndi byggir á því að skilmálinn samræmist lögum nr. 118/2016, þar á meðal 34. gr., og uppfylli almennar kröfur um skýrleika og gagnsæi sem leiða megi af þeim og 36. gr. a til d laga nr. 7/1936. Í skilmálanum, skuldabréfinu og öðrum upplýsingum sem áfrýjendur hafi móttekið og kynnt sér hafi komið fram á skýru og skiljanlegu máli þær upplýsingar sem lögin áskilji, þar á meðal um skilyrði og málsmeðferð við breytingu á vöxtum. Á grundvelli þeirra hafi þeim verið fært að bera saman mismunandi lánakosti og taka upplýsta ákvörðun um að gangast undir skilmálann.

30. Af hálfu stefnda er lögð áhersla á að 1. mgr. 34. gr. laga nr. 118/2016 sé tvíþætt og að aðeins beri að meta skilmála skuldabréfsins með tilliti til 2. málsliðar ákvæðisins. Af honum leiði að heimilt sé að byggja vaxtaákvörðun á öðrum atriðum en þeim sem talin séu upp í 1. málslið. Um þá þætti sem 2. málsliður eigi við skuli greina frá skilyrðum og málsmeðferð við breytingu á vöxtum og uppfylli skilmálinn þær kröfur.

31. Stefndi telur þau atriði sem vísað sé til í skilmálanum hvorki vera óskýr né ógagnsæ og hafi áfrýjendur ekki verið í sérstökum vafa um þýðingu þeirra. Þvert á móti verði ráðið af málatilbúnaði þeirra að þau hafi lagt réttan og eðlilegan skilning í skilmálann og þau atriði sem þar sé vísað til. Jafnframt hafi þau lagt til grundvallar að vextir myndu taka breytingum í samræmi við eðlilegar markaðsforsendur og stýrivexti Seðlabanka Íslands eins og síðar hafi verið raunin. Til þessa verði að horfa við mat á því hvort stefndi teljist hafa verið í góðri trú.

32. Verði að einhverju leyti talið að 1. málsliður 1. mgr. 34. gr. laga nr. 118/2016 eigi við um skilmála stefnda telur hann að í öllu falli geti sá málsliður aðeins átt við um tilvísun til vaxta Seðlabanka Íslands. Í samræmi við almenna málvenju verði að leggja til grundvallar að almennir neytendur leggi þann skilning í þessa tilvísun að átt sé við meginvexti, öðru nafni stýrivexti. Þeir vextir hljóti ávallt að teljast skýrir, aðgengilegir, hlutlægir og sannreynanlegir.

33. Stefndi vísar til þess að samkvæmt skilmálanum hafi áfrýjendur gengist undir skýra, ótvíræða og valkvæða skuldbindingu um að greiða vexti samkvæmt almennum vaxtaákvörðunum stefnda sem myndu taka mið af þeim atriðum sem þar var vísað til. Þau hafi þar með getað gengið út frá því að þau þyrftu að greiða sömu vexti og aðrir sem voru með sambærileg lán hjá stefnda. Þá hafi ekkert komið fram um að við vaxtabreytingar hafi verið litið til annarra atriða en fram komu í skilmálanum.

34. Við mat á því hvort skilmálinn samrýmist lögum nr. 118/2016 og við heildarmat á ósanngirni samkvæmt 36. gr. c laga nr. 7/1936 sé óhjákvæmilegt að horfa til þess hvernig vöxtum hafi í raun verið breytt. Fyrir liggi að þeim hafi á lánstímanum verið breytt tíu sinnum og ávallt til lækkunar. Allar vaxtabreytingarnar hafi verið í samræmi við lög og skilmálann og að öðru leyti forsvaranlegar og málefnalegar. Þær hafa allar verið teknar í kjölfar ákvarðana Seðlabanka Íslands um lækkun stýrivaxta að frátalinni lækkun 14. apríl 2020 um 0,1% sem tekin hafi verið á grundvelli væntinga um að lækkun bankaskatts yrði flýtt.

35. Fyrir liggi að munur á stýrivöxtum Seðlabanka Íslands og vöxtum stefnda hafi haldist nokkuð stöðugur fram að lántöku áfrýjenda. Frá september 2016 til júní 2019 hafi munurinn verið 1,5% vegna grunnlána og 2,5% vegna viðbótarlána. Á fyrsta vaxtadegi skuldabréfsins hafi munurinn verið orðinn 1,65% og 2,65%. Þessi þróun hafi haldið áfram út árið 2020 þannig að vextir stefnda hafi lækkað um 0,05% til 0,25% minna en vextir Seðlabankans hverju sinni. Í þessu hafi falist að vaxtalækkunarferli stefnda hafi ekki verið eins bratt og lækkunarferli Seðlabankans en það hafi leitt til þess að munurinn hafi aukist í allt að 0,9% á lánstímanum. Hins vegar verði að horfa til þess að eftir að áfrýjendur greiddu upp skuldabréfið í febrúar 2021 hafi stýrivextir Seðlabankans tekið að hækka en vextir stefnda ekki hækkað að sama skapi. Þannig hafi munur á vöxtum stefnda og stýrivöxtum í júní 2022 aftur verið orðinn 1,5% vegna grunnlána og 2,5% vegna viðbótarlána. Í þessu sambandi vísar stefndi til matsgerðar 14. desember 2023 þar sem meðal annars komi fram að stýrivextir hafi áhrif á aðra vexti á fjármálamarkaði í gegnum miðlunarferli peningastefnunnar en yfirleitt með tímatöf. Stefndi heldur því fram að allar vaxtabreytingar hafi því verið gerðar á eðlilegum markaðsforsendum.

36. Stefndi byggir jafnframt á því að ekki séu skilyrði til að víkja skilmálanum með afturvirkum hætti til hliðar á grundvelli 36. gr. c laga nr. 7/1936 eða öðrum grundvelli. Hann hafi ekki verið ósanngjarn, ekki strítt gegn góðum viðskiptaháttum eða raskað til muna jafnvægi milli réttinda og skyldna aðila, áfrýjendum í óhag. Við mat á hvort ógilda beri samning hafi grundvallarþýðingu hvort sá sem krefst ógildingar hafi orðið fyrir tjóni eða annarri raunverulegri röskun á hagsmunum sínum vegna annmarkans.

37. Þá telur stefndi að við mat á efni samningsins og atvika við gerð hans verði í fyrsta lagi að líta til þess að áfrýjendur hafi aldrei gert athugasemdir við skilmálann, skuldabréfið eða upplýsingagjöf stefnda að öðru leyti, hvorki í upphafi né á lánstímanum. Áfrýjendur haldi því ekki fram að þau hefðu tekið aðra ákvörðun í öndverðu um lántöku hefðu aðrar eða ítarlegri upplýsingar legið fyrir. Í öðru lagi verði að líta til þess að af efni skilmálans hafi leitt að áfrýjendur hafi getað gengið að því vísu að vextir yrðu á hverjum tíma þeir sömu og af öðrum sambærilegum lánum stefnda. Einnig hafi þýðingu að Neytendastofa hafi á árinu 2019 hafið athugun á skilmálum stefnda og upplýsingagjöf og þeirri athugun hafi lokið án þess að gerðar væru athugasemdir sem hér hafi þýðingu.

38. Að því er varðar stöðu samningsaðila telur stefndi að ekkert liggi fyrir um að hann hafi nýtt aðstöðumun sér í hag eða beitt sér í krafti hans eða að aðstöðumunur hafi að öðru leyti skipt máli við ákvörðun áfrýjenda um lántöku.

39. Um atvik sem síðar komu til vísar stefndi til þess að skilmálanum hafi í raun verið beitt í fullu samræmi við þróun og breytingar á þeim atriðum sem þar hafi verið vísað til og ávallt til lækkunar á vöxtum.

40. Stefndi tekur fram að um sé að ræða sama skilmála og um árabil hafi gilt um sambærileg lán stefnda og áfrýjendur hafi athugasemdalaust gefið út fjögur önnur skuldabréf með sömu skilmálum, þar á meðal tvö í janúar 2021 til uppgreiðslu á umræddu skuldabréfi.

41. Stefndi telur skilmála sína í fullu samræmi við ráðgefandi álit EFTA-dómstólsins og að þeir uppfylli kröfur um gagnsæi. Áfrýjendum hafi verið kleift að skilja þá tilteknu aðferð sem beitt yrði við ákvörðun vaxta og samspil þess fyrirkomulags við aðra skilmála skuldabréfsins og þannig verið í aðstöðu til að meta mögulegar fjárhagslegar afleiðingar skuldbindingarinnar. Hafi þeim þannig verið kleift að skilja að aðferðin sem beitt yrði við ákvörðun vaxta væri mat stefnda á þeim atriðum sem vísað var til í skilmálanum. Vextir yrðu til að mynda ekki ákvarðaðir á grundvelli fyrirframákveðinnar reikniformúlu eða annars konar reikningsaðferðar þar sem hver þáttur hefði fyrirframgefið vægi. Í lögunum sé ekki gerð krafa um slíkar reikniformúlur.

42. Að sama skapi hafi áfrýjendum verið kleift að skilja að í skilmálanum væru breytingar á vöxtum tengdar við almennar vaxtaákvarðanir stefnda sem tækju til allra sambærilegra lána og þeim yrði tilkynnt um vaxtabreytingar með fyrirvara. Vildu þau ekki una vaxtabreytingu hefðu þau jafnframt átt kost á að greiða upp skuld sína miðað við þau kjör sem giltu fram að henni.

43. Stefndi hefur fallið frá þeirri málsástæðu að verði skilmála um breytilega vexti að öllu leyti vikið til hliðar geti samningurinn gilt að öðru leyti án breytinga, sbr. 3. mgr. 36. gr. c laga nr. 7/1936, og þá með hinum upphaflegu vöxtum sem samið hafi verið um. Hann hafnar því að 4. eða 18. gr. laga nr. 38/2001 geti átt við ef skilmálinn verði talinn geta staðið að einhverju leyti. Þá verði að líta til upphaflegra vaxta sem tilgreindir hafi verið í skuldabréfinu og þess að vextir stefnda hafi á samningstímanum ávallt verið lægri en upphaflegu vextirnir og fylgt lækkun stýrivaxta Seðlabankans í stórum dráttum eins og matsgerð dómkvadds manns staðfesti.

Löggjöf

44. Í málinu reynir einkum á skýringu eftirfarandi ákvæða laga og Evróputilskipana sem teknar hafa verið upp í EES-samninginn og stefna að því að auka neytendavernd.

Lög nr. 118/2016 um fasteignalán til neytenda og tilskipun 2014/17/ESB um lánssamninga fyrir neytendur í tengslum við íbúðarhúsnæði

45. Lög nr. 118/2016 tóku gildi 1. apríl 2017. Þau fjalla um veitingu fasteignalána til neytenda í atvinnuskyni og í þeim voru tekin upp efnisákvæði tilskipunar 2014/17/ESB um lánssamninga fyrir neytendur í tengslum við íbúðarhúsnæði. Fyrir setningu þeirra giltu lög nr. 33/2013 um neytendalán um allar lánveitingar til neytenda í atvinnuskyni, einnig um fasteignalán. Þau innleiddu tilskipun 2008/48/EB um lánasamninga fyrir neytendur svo sem nánar verður rakið síðar.

46. Í 34. gr. laga nr. 118/2016 er ákvæði um lán með breytilegum vöxtum og er 1. mgr. svohljóðandi:

Ef í samningi um fasteignalán er kveðið á um að byggt sé á viðmiðunargengi, vísitölum eða viðmiðunarvöxtum við ákvörðun breytilegra vaxta er lánveitanda aðeins heimilt að notast við viðmiðunargengi, vísitölur eða viðmiðunarvexti sem eru skýrir, aðgengilegir, hlutlægir og unnt að sannreyna, bæði fyrir aðila samnings og Neytendastofu. Byggist ákvörðun um breytingu á vöxtum ekki á viðmiðunargengi, vísitölum eða viðmiðunarvöxtum skal í samningi um fasteignalán greint frá skilyrðum og málsmeðferð við breytingu á vöxtum.

47. Í skýringum við ákvæðið í greinargerð með frumvarpi til laganna var tekið fram að það byggðist á 24. gr. tilskipunar 2014/17/ESB að því er varðaði lán með breytilegum vöxtum. Þá sagði að ekki væri ætlað að ákvæðið hefði veruleg áhrif hér á landi en það kvæði á um að aðeins væri heimilt að notast við í samningi um fasteignalán viðmiðunargengi, vísitölur eða viðmiðunarvexti sem væru skýrir, aðgengilegir, hlutlægir og sannreynanlegir, bæði fyrir aðila samnings og Neytendastofu. Um síðari málslið 1. mgr. ákvæðisins sagði síðan:

Rétt er að taka fram að ákvæðið kemur ekki í veg fyrir að lánveitendur geti kveðið á um í samningi um fasteignalán að breyting á vöxtum sé ákveðin af lánveitanda með hliðsjón t.d. af fjármögnunarkostnaði eða rekstrarkostnaði. Sé vaxtabreyting byggð á slíkum viðmiðum ber lánveitanda að taka það skýrlega fram og útskýra við hvaða aðstæður vextir kunna að breytast. Enda segir í lokamálslið 1. mgr. að greina skuli frá skilyrðum og málsmeðferð við breytingu á vöxtum byggist ákvörðun um breytingu á vöxtum ekki á viðmiðunarvöxtum. Málsliðurinn byggist á f-lið 4. mgr. 7. gr. laga nr. 33/2013, um neytendalán. Hér er því lagt til að sömu reglur eigi við og samkvæmt gildandi rétti hvað varðar þær upplýsingar sem lánveitandi skal veita neytanda um við hvaða aðstæður vextir geti breyst.

48. Fyrrgreind tilskipun 2014/17/ESB um lánssamninga fyrir neytendur í tengslum við íbúðarhúsnæði var felld inn í EES-samninginn 8. maí 2019 með ákvörðun sameiginlegu EES-nefndarinnar nr. 125/2019. Hún tók gildi 1. nóvember 2021.

49. Samkvæmt 15. lið formálsorða tilskipunar 2014/17/ESB er markmið hennar að tryggja að neytendur sem gera lánssamninga sem tengjast fasteignum njóti víðtækrar verndar. Þá er tekið fram í 19. lið formálsorðanna að með tilliti til réttaröryggis eigi reglur Sambandsins á sviði lánssamninga sem tengjast íbúðarhúsnæði að vera í samræmi við og koma til fyllingar öðrum gerðum þess, einkum á sviði neytendaverndar og fjárhagslegs eftirlits.

50. Í 24. gr. tilskipunarinnar er svohljóðandi ákvæði um lán með breytilegum vöxtum:

Ef lánssamningurinn er lán með breytilegum vöxtum skulu aðildarríki tryggja að: a) allar vísitölur eða viðmiðunarvextir, sem er beitt við útreikning á útlánsvöxtunum, séu skýrir, aðgengilegir, hlutlægir og sannprófanlegir fyrir aðilana að lánssamningnum og lögbær yfirvöld, og b) sögulegum gögnum um vísitölur sem notaðar eru til að reikna út útlánsvextina sé viðhaldið, annaðhvort af þeim sem leggja fram þessar vísitölur eða lánveitendunum.

Lög nr. 33/2013 um neytendalán og tilskipun 2008/48/EB um lánasamninga fyrir neytendur

51. Tilskipun 2008/48/EB um lánasamninga fyrir neytendur gildir ekki um fasteignalán, sbr. a-lið 2. mgr. 2. gr. hennar. Þegar hún var innleidd í íslenskan rétt með lögum nr. 33/2013 um neytendalán ákvað Alþingi engu að síður að fasteignalán féllu einnig þar undir. Um það var í greinargerð með frumvarpi til laganna tekið fram að aðildarríkjum væri heimilt að fella fleiri tegundir lánasamninga undir gildissvið landslaga en tilgreindar væru í tilskipuninni.

52. Fyrrgreindur síðari málsliður 1. mgr. 34. gr. laga nr. 118/2016 er hliðstæður samsvarandi ákvæðum laga um neytendalán nr. 33/2013. Fyrirmæli um að upplýsa skuli neytanda um skilyrði og málsmeðferð við breytingu á útlánsvöxtum koma fram í f-lið 4. mgr. 7. gr. laga nr. 33/2013 sem fjallar um upplýsingar áður en samningur er gerður og í samhljóða f-lið 2. mgr. 12. gr. þeirra laga um upplýsingar sem skulu koma fram í lánssamningi en í 2. mgr. 12. gr. er einnig tekið fram að slíkar upplýsingar skuli þar koma fram á skýran og hnitmiðaðan hátt.

53. Ekki kemur fram í lögskýringargögnum um þessi ákvæði laga nr. 33/2013 hvað sé fólgið í orðunum „skilyrðum og málsmeðferð“ við ákvörðun um vaxtabreytingu. Í skýringum með frumvarpi til laganna er þar um vísað til orða 5. og 10. gr. tilskipunar 2008/48/EB um lánasamninga fyrir neytendur varðandi breytingar á útlánsvöxtum.

Lög nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga og tilskipun 93/13/EBE um ósanngjarna skilmála í neytendasamningum

54. Í 36. og 36. gr. c laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga, sbr. lög nr. 14/1995, eru meðal annars tilgreindar eftirfarandi heimildir til ógildingar á samningi:

[36. gr.] Samningi má víkja til hliðar í heild eða að hluta, eða breyta, ef það yrði talið ósanngjarnt eða andstætt góðri viðskiptavenju að bera hann fyrir sig, sbr. þó 36. gr. c. Hið sama á við um aðra löggerninga.

Við mat skv. 1. mgr. skal líta til efnis samnings, stöðu samningsaðilja, atvika við samningsgerðina og atvika sem síðar komu til.

[36. gr. c] Ákvæði 36. gr. gilda um samninga skv. 1. mgr. 36. gr. a. þó með þeim breytingum sem leiðir af 2. og 3. mgr.

Við mat á því hvort samningur skv. 1. mgr. sé ósanngjarn skal líta til atriða og atvika sem nefnd eru í 2. mgr. 36. gr., m.a. skilmála í öðrum samningi sem hann tengist. Þó skal eigi taka tillit til atvika sem síðar komu til, neytanda í óhag.

Samningur telst ósanngjarn stríði hann gegn góðum viðskiptaháttum og raski til muna jafnvægi milli réttinda og skyldna samningsaðila, neytanda í óhag. Ef slíkum skilmála er vikið til hliðar í heild eða að hluta, eða breytt, skal samningurinn að kröfu neytanda gilda að öðru leyti án breytinga verði hann efndur án skilmálans.

55. Fyrrgreind breytingalög nr. 14/1995 voru sett til að innleiða tilskipun 93/13/EBE um ósanngjarna skilmála í neytendasamningum. Í greinargerð með frumvarpinu var lýst með hvaða hætti ákvæði þess miðuðu að því að auka neytendavernd og jafnframt því markmiði að samræma löggjöf EFTA-ríkjanna um vissa ósanngjarna samningsskilmála í neytendasamningum, einkum í stöðluðum samningsskilmálum.

56. Ákvæði laga nr. 14/1995 innleiddu ákvæði í 3., 5. og 6. gr. tilskipunarinnar. Samkvæmt 3. gr. hennar telst samningsskilmáli þannig ósanngjarn ef hann veldur umtalsverðu ójafnvægi réttinda og skyldna samningsaðila samkvæmt samningnum neytanda til tjóns. Þá kemur fram í 5. gr. að samningar með skriflegum skilmálum skuli orðaðir á skýru, skiljanlegu máli og í vafatilvikum gildi sú túlkun sem neytendum komi best. Þá skulu aðildarríki EES-samningsins samkvæmt 6. gr. hennar mæla fyrir um að ósanngjarnir skilmálar í neytendasamningi séu samkvæmt landslögum þeirra ekki bindandi fyrir neytendur og samningurinn verði áfram bindandi fyrir aðila ef hann getur haldið gildi sínu að öðru leyti án ósanngjörnu skilmálanna.

Niðurstaða

Um lögmæti skilmála fasteignaláns áfrýjenda

57. Lög nr. 118/2016 gera ríkar kröfur til lánveitanda bæði um upplýsingagjöf til neytenda áður en lán er tekið og hvað skuli koma fram í samningi um fasteignalán. Um upplýsingagjöf fyrir lántöku er einkum fjallað í 12. gr. laganna um almennar upplýsingar um lánaframboð, 13. gr. um að upplýsingar skuli miðaðar að aðstæðum hvers neytanda svo að hann geti tekið upplýsta ákvörðun og 16. gr. um skyldu til að útskýra fyrir neytendum hvaða áhrif breytingar á vöxtum hafi á fjárhæð reglulegra endurgreiðslna.

58. Af gögnum málsins verður ráðið að stefndi hafi að formi til gætt þeirrar upplýsingaskyldu sem fyrrgreind lagafyrirmæli lögðu honum á herðar áður en skuldabréfið var gefið út. Þannig staðfestu áfrýjendur með undirritun sinni á skuldabréfið að hafa móttekið og að þeim hefði verið kynnt staðlað eyðublað í samræmi við fyrirmynd í II. viðauka tilskipunar 2014/17/ESB með upplýsingum um lánið og helstu eiginleika þess. Upplýsingar í eyðublaðinu um atriði sem stefndi leggur til grundvallar við ákvarðanir um vaxtabreytingar eru í meginatriðum samhljóða því sem kemur fram í 1. til 3. tölulið skilmála skuldabréfsins. Jafnframt staðfestu þau með undirritun þess að hafa fengið skýringar á og kynnt sér upplýsingar um þróun lánskjara sem Neytendastofa birti á vefsíðu sinni.

59. Áður en leyst verður úr kröfu áfrýjenda um að skilmáli skuldabréfsins teljist ógildur samkvæmt 36. og 36. gr. c laga nr. 7/1936 ber að leggja mat á hvaða þýðingu fyrirmæli 34. gr. laga nr. 118/2016 hafa við úrlausn málsins. Skilmálar sem ekki uppfylla skilyrði síðastnefndu greinarinnar kunna að skerða réttarstöðu neytanda og raska til muna jafnvægi milli samningsaðila neytanda í óhag í skilningi 3. mgr. 36. gr. c laga nr. 7/1936 eins og það ákvæði verður skýrt með hliðsjón af tilskipun 93/13/EBE.

1) Um efni 34. gr. laga nr. 118/2016 og samspil Evróputilskipana um lánasamninga

60. Samkvæmt framangreindu hafa fyrirmæli laga nr. 118/2016 þýðingu við úrlausn þess hvort skilmáli sé ósanngjarn í skilningi 36. gr. c laga nr. 7/1936. Hér á eftir verður því fyrst leyst úr því hvort stefndi hafi efnislega gætt upplýsingaskyldu sinnar samkvæmt fyrrgreindu lögunum og hvort efni umrædds skilmála skuldabréfsins uppfylli nánari kröfur 1. mgr. 34. gr. þeirra. Að svo búnu verður fjallað um hvort og þá að hvaða marki skilmálinn verði að kröfu áfrýjenda ógiltur samkvæmt 36. og 36. gr. c laga nr. 7/1936.

61. Efnisþættir 1. mgr. 34. gr. laga nr. 118/2016 eru tveir eins og áður er lýst. Með fyrri málslið er innleidd sú regla 24. gr. tilskipunar 2014/17/ESB að þegar ákvörðun um breytingu á vöxtum byggist á viðmiðunargengi, vísitölu eða viðmiðunarvöxtum skuli þeir vera gagnsæir, aðgengilegir, hlutlægir og sannreynanlegir. Í síðari málsliðnum kemur fram að þegar ákvörðun byggist ekki á þessum þáttum skuli í samningi um fasteignalán greina frá skilyrðum og málsmeðferð við breytingu á vöxtum. Sem áður greinir er þessi málsliður sóttur í lög nr. 33/2013 um neytendalán að fyrirmynd tilskipunar 2008/48/EB. Þannig endurspegla ákvæði málsgreinarinnar samspil beggja tilskipana.

62. Samkvæmt 3. gr. laga nr. 2/1993 um Evrópska efnahagssvæðið skal skýra lög og reglur, að svo miklu leyti sem við á, til samræmis við EES-samninginn og þær reglur sem á honum byggjast. Eðli máls samkvæmt tekur slík lögskýring til þess að orðum íslenskra laga verði svo sem framast er unnt gefin merking sem næst kemst því að svara til þeirra sameiginlegu reglna sem gilda á Evrópska efnahagssvæðinu. Þar sem lagaákvæði þau sem hér er fjallað um eru orðuð á sama veg og í EES-reglum má ganga út frá því að þau hafi sama efnisinntak og þær reglur sem þau eiga að innleiða, sbr. til hliðsjónar dóm Hæstaréttar 15. maí 2024 í máli nr. 52/2023 og fyrrnefndan dóm réttarins í máli nr. 55/2024. Í síðargreinda dóminum var einnig tekið fram að ekki réði úrslitum að ákvörðun sameiginlegu EES-nefndarinnar um að taka tilskipun 2014/17/ESB upp í EES-samninginn hefði ekki tekið gildi fyrr en 1. nóvember 2021. Af lögskýringargögnum með lögum nr. 118/2016 leiddi þannig að lögin yrðu skýrð í ljósi ákvæða tilskipunarinnar og væri vilji löggjafans í því efni skýr.

63. Svo sem fyrr greinir sækir síðari málsliður 1. mgr. 34. gr. laga nr. 118/2016 fyrirmynd til f-liðar 2. mgr. 10. gr. tilskipunar 2008/48/EB um neytendalán. Þannig er ótvírætt að báðir efnisþættir ákvæðisins byggjast á EES-reglum og verður lagaákvæðið skýrt í ljósi þeirra.

64. Við skýringu íslenskra laga um neytendavernd á sviði lánasamninga og úrlausn um hvort lánaskilmálar sem neytendum eru boðnir uppfylli kröfur um gagnsæi og skýrleika verður jafnframt litið heildstætt til sameiginlegs markmiðs þeirra EES-reglna sem gilda um efnið svo sem rakið er í ráðgefandi áliti EFTA-dómstólsins, einkum 68. til 70. lið.

65. Tilskipun 2014/17/ESB var sett sérstaklega til að auka við neytendavernd fyrri tilskipana um neytendasamninga og styrkja stöðu neytenda við lántöku til kaupa á íbúðarhúsnæði. Samkvæmt 19. lið formálsorða hennar eiga reglur á sviði lánasamninga sem tengjast íbúðarhúsnæði að vera í samræmi við og koma til fyllingar öðrum gerðum, einkum á sviði neytendaverndar. Í 67. lið formálsorðanna er undirstrikað mikilvægi þess að ríkt gagnsæi sé fyrir hendi til að neytanda sé ljóst eðli þeirra skuldbindinga sem gerðar eru með tilliti til fjármálastöðugleika og sveigjanleika á lánstíma. Jafnframt skuli neytendum veittar upplýsingar um útlánsvexti á samningstíma í samningi og einnig áður en hann er gerður.

66. Í 31. lið formálsorða tilskipunar 2008/48/EB er tekið fram að til að neytandi geti þekkt réttindi sín og skyldur samkvæmt lánssamningi skuli allar nauðsynlegar upplýsingar koma þar fram á skýran og hnitmiðaðan hátt. Enn fremur segir í 32. lið að svo að fullt gagnsæi verði tryggt fyrir neytanda skuli veita honum upplýsingar um breytingar sem verða á breytilegum útlánsvöxtum og áhrif þeirra á greiðslur af láni.

67. Markmið framangreindra tilskipana standa í nánum tengslum við tilskipun 93/13/EBE um ósanngjarna skilmála í neytendasamningum. Sú tilskipun mælir fyrir um að vernda skuli rétt neytanda sem gengst undir staðlaða samningsskilmála og þess sé gætt að samningur valdi ekki umtalsverðu ójafnvægi milli réttinda og skyldna samningsaðila, neytanda til tjóns. Svo sem fram kemur í 76. og 77. lið ráðgefandi álits EFTA-dómstólsins leiðir af 5. gr. hennar að hinum almenna neytanda á að vera kleift að skilja þá tilteknu aðferð sem beitt er við ákvörðun vaxta samkvæmt lánssamningi þannig að hann verði í aðstöðu til að meta, út frá skýrum, hlutlægum og skiljanlegum viðmiðum, hinar mögulega umtalsverðu afleiðingar slíks skilmála á fjárhagslegar skuldbindingar sínar. Á þessum grunni beri að meta hvort uppfylltar séu kröfur tilskipunarinnar um góða trú, jafnvægi og gagnsæi þar sem jafnframt beri að líta til þeirrar ríku neytendaverndar sem gildi um fasteignalánasamninga.

68. Svo sem áður er rakið eru aðilar ekki sammála um hvort einstakir þættir í skilmála stefnda um breytilega vexti falli undir 1. eða 2. málslið 1. mgr. 34. gr. laga nr. 118/2016. Þannig telja áfrýjendur að allir þættirnir feli í sér tilvísun til viðmiðunarvaxta samkvæmt 1. málslið en stefndi telur engan þeirra gera það þannig að þeir þurfi aðeins að standast áskilnað 2. málsliðarins. Verður hér á eftir metið hvernig einstakir þættir og framsetning þeirra samrýmast þeim kröfum sem lýst er í fyrri og síðari málslið 1. mgr. greinarinnar.

2) Um tilvísun í skilmálanum til vaxta eins og þeir eru ákveðnir á hverjum tíma af stefnda

69. Við úrlausn málsins er haft í huga að stefnda er almennt frjálst að bjóða ný sambærileg lán með þeim vöxtum sem hann ákveður meðal annars á samkeppnisforsendum og heimilt að semja um slíka vexti við neytendur. Löggjöf um neytendavernd stendur því þannig almennt ekki í vegi að stefndi semji um tiltekna vexti í fasteignalánssamningi við neytanda en bindur hins vegar hendur hans um efni og framsetningu skilmála um síðari breytingar á slíkum vöxtum.

70. Í skilmála umrædds skuldabréfs um breytilega vexti er farin sú leið að tengja breytingar á vöxtum af láninu við ákvarðanir stefnda um vexti af nýjum sambærilegum lánum og sagt að þær vaxtaákvarðanir taki meðal annars mið af vöxtum Seðlabanka Íslands, vöxtum á markaði og öðrum fjármögnunarkjörum Landsbankans. Vegna þessarar tengingar verða viðmið stefnda um útlánsvexti af nýjum lánum, eins og þeim er lýst í skilmálanum, í raun að standast kröfur 1. mgr. 34. gr. laga nr. 118/2016. Hins vegar veitir þessi tenging skilmálans við nýjustu vexti stefnda áfrýjendum ákveðna tryggingu fyrir því að þeir verði ekki verr settir en nýir lántakar hjá stefnda á hverjum tíma og njóti vaxtakjara á samkeppnismarkaði.

3) Um tilvísun í skilmála til vaxta Seðlabanka Íslands

71. Svo sem áður greinir er í skilmálanum í fyrsta lagi vísað til þess að vaxtaákvarðanir taki mið af vöxtum Seðlabanka Íslands. Áfrýjendur telja að um sé að ræða tilvísun til viðmiðunarvaxta sem verði þar af leiðandi að standast kröfur 1. málsliðar 1. mgr. 34. gr. laga nr. 118/2016. Þar sem óljóst sé til hvaða vaxta Seðlabankans er vísað sé viðmiðið of almennt og óljóst til þess að standast kröfur ákvæðisins. Stefndi byggir hins vegar aðallega á því að þessi þáttur falli undir 2. málslið ákvæðisins en teljist hann fela í sér tilvísun til viðmiðunarvaxta sé ljóst að átt sé við stýrivexti Seðlabankans.

72. Skilgreiningu á hugtakinu viðmiðunarvextir er hvorki að finna í lögum nr. 118/2016 eða lögskýringargögnum né í tilskipun 2014/17/ESB. Í 13. gr. laga nr. 33/2013 um neytendalán er einnig vísað til hugtaksins en nánari skýringar á því er að finna í greinargerð frumvarpsins sem varð að þeim lögum. Samkvæmt því eru viðmiðunarvextir vaxtastig sem notað er til grundvallar útreikningi á vöxtum og aðgengilegt opinberlega og báðir aðilar að lánssamningi geta sannreynt, svo sem lægstu vextir Seðlabanka Íslands á nýjum almennum óverðtryggðum útlánum lánastofnana.

73. Orðið viðmiðunarvextir í því samhengi sem það kemur fyrir í 34. gr. laga nr. 118/2016 verður að skýra í ljósi framangreindrar skilgreiningar. Stefndi hefur í erindi til Neytendasamtakanna tekið fram að tilvísun skilmálans til vaxta Seðlabanka Íslands feli í sér viðmiðunarvexti. Þeir vextir sem Seðlabanki Íslands ákveður eru aðgengilegir opinberlega og unnt að sannreyna þá. Samkvæmt framangreindu verður fallist á með áfrýjendum að þessi þáttur falli undir hugtakið viðmiðunarvexti, enda felur sú túlkun í sér strangari kröfur til skilmálans neytanda í hag.

74. Við úrlausn um hvort þessi þáttur skilmálans standist áskilnað 1. málsliðar 1. mgr. 34. gr. laga nr. 118/2016 um að vera skýr, aðgengilegur, hlutlægur og unnt að sannreyna verður hann fyrst metinn í ljósi fyrirmæla 24. gr. tilskipunar 2014/17/ESB.

75. Við mat á því hvort þessi þáttur skilmálans teljist vera nægilega skýr blasir við að Seðlabanki Íslands ákveður og birtir nokkrar tegundir vaxta og því fljótt á litið nokkurri óvissu háð til hvaða vaxta sé vísað með fyrrgreindum orðum skilmálans. Til þess er á hinn bóginn að líta að þeir vextir Seðlabankans sem langoftast er vísað til í umræðu um vaxtaákvarðanir bankans eru svokallaðir meginvextir eða stýrivextir sem bankinn ákveður af innlánum bundnum í sjö daga. Í málatilbúnaði sínum hafa báðir aðilar með ýmsum hætti vísað til slíkra vaxta og af hálfu stefnda verið fullyrt að þeir hafi verið í forgrunni vaxtaákvarðana hans. Með hliðsjón af því og þar sem ekki var vísað til annarra tilgreindra vaxta Seðlabankans í skilmálanum verður lagt til grundvallar að áfrýjendur, sem sæmilega upplýstir og athugulir neytendur, hafi mátt ætla að þessi þáttur vísaði til stýrivaxta Seðlabanka Íslands.

76. Fyrir liggur að stýrivextir eru ákveðnir af opinberum aðila á grundvelli laga nr. 92/2019 um Seðlabanka Íslands. Þeir eru hlutlægir, birtir og aðgengilegir á vef hans og unnt að sannreyna á hvaða forsendum þeir hvíla. Verður því ályktað, eins og fram kemur í 94. lið ráðgefandi álits EFTA-dómstólsins, að sæmilega vel upplýstum og skynsömum neytanda sé gert kleift að átta sig á hver birtir umrædda vexti og hvar og hvenær það er gert. Viðmiðið fullnægir því eitt og sér gagnsæiskröfum 1. mgr. 34. laga nr. 118/2016 við ákvarðanir stefnda um breytingar á vöxtum af húsnæðisláni áfrýjenda.

3) Um tilvísun í skilmála til vaxta á markaði

77. Við mat á því hvað sé fólgið í að taka mið af „vöxtum á markaði“ við vaxtaákvarðanir ber að skoða hvort í reynd sé um viðmiðunarvexti að ræða í skilningi 1. málsliðar 1. mgr. 34. gr. laga nr. 118/2016. Er þá horft til framangreindrar skilgreiningar á viðmiðunarvöxtum.

78. Þessi tilvísun í skilmálanum er óskýr að því leyti að þar kemur ekkert nánar fram um hvers kyns vexti á markaði átt er við. Jafnvel þótt ætla megi að átt sé við vexti sem séu hluti af fjármögnunarkjörum stefnda liggja ekki fyrir öruggar vísbendingar um hvaða vexti geti verið að ræða. Þessi þáttur stenst heldur ekki kröfur um að vísað sé til vaxta sem eru birtir og aðgengilegir og unnt að sannreyna. Viðmiðið stenst því ekki áskilnað 1. málsliðar 1. mgr. 34. laga nr. 118/2016 eins og ákvæðið verður skýrt í ljósi fyrirmæla 24. gr. tilskipunar 2014/17/ESB.

4) Um aðra þætti í skilmála stefnda

79. Sem fyrr greinir segir í skilmálanum að vaxtaákvarðanir taki „meðal annars mið af“ þeim atriðum sem þar eru tilgreind, þar á meðal „öðrum fjármögnunarkjörum Landsbankans“.

80. Í ljósi þess samspils 24. gr. tilskipunar 2014/17/ESB og f-liðar 2. mgr. 10. gr. tilskipunar 2008/48/EB, sbr. f-lið 12. gr. laga nr. 33/2013, sem endurspeglast í 1. mgr. 34. gr. laga nr. 118/2016 verður ekki talið að framangreindir tveir þættir skilmálans falli undir viðmiðunarvexti eða vísitölu samkvæmt 1. málslið ákvæðisins og þurfa þeir því að uppfylla skilyrði 2. málsliðar þess. Sem áður greinir er sá málsliður sóttur í lög nr. 33/2013 um neytendalán að fyrirmynd tilskipunar 2008/48/EB.

81. Sem fyrr segir ber að skýra 1. mgr. 34. gr. laga nr. 118/2016 í ljósi EES-reglna á sviði neytendalánasamninga þegar litið er til fyrrgreindra lögskýringagagna um markmið og uppruna ákvæðisins. Í þeim efnum verður litið til f-liðar 2. mgr. 10. gr. tilskipunar 2008/48/EB og þeirra krafna sem hún gerir til gagnsæis lánasamninga. Eru orðin „skilyrðum og málsmeðferð“ við breytingu á vöxtum í þeirri tilskipun talin fela í sér að lánveitanda beri að taka skýrlega fram og útskýra við hvaða aðstæður vextir kunna að breytast.

82. Nánari skýringar á f-lið 2. mgr. 10. gr. tilskipunar 2008/48/EB um neytendalán er að finna í 126. og 127. lið ráðgefandi álits EFTA-dómstólsins. Samkvæmt því skulu í lánssamningi koma fram, á skýran og hnitmiðaðan hátt, útlánsvextir og skilyrði sem gilda um beitingu þeirra svo og tímabil, skilyrði og málsmeðferð við breytingu á útlánsvöxtum. Einnig skulu neytanda veittar nægar upplýsingar til að hann geti kynnt sér tiltekna virkni aðferðarinnar sem notuð er við útreikning vaxtanna, svo og samspil hennar og annarra skilmála.

83. Í öðru ráðgefandi áliti EFTA-dómstólsins sama dag í máli E-4/23, Neytendastofa gegn Íslandsbanka hf., var lagt mat á þá skilmála sem voru til umfjöllunar í dómi Hæstaréttar í máli nr. 55/2024. Þar kemur fram að kröfur f-liðar 2. mgr. 10. gr. tilskipunar 2008/48/EB um upplýsingar í lánssamningi séu ekki uppfylltar ef þar er að finna almenna tilvísun til ófyrirséðrar hækkunar á kostnaði lánveitanda eða annarra skilyrða sem lánveitanda er ókunnugt um fyrir breytingu útlánsvaxta.

84. Þótt stefndi geti samkvæmt 1. mgr. 34. gr. laga nr. 118/2016 sett í samning um fasteignalán með breytilegum vöxtum skilmála um að ákvarðanir um vaxtabreytingar hvíli á öðrum þáttum en viðmiðunarvöxtum og vísitölum, svo sem fjármögnunarkostnaði, léttir það samkvæmt framangreindu ekki af honum þeirri skyldu að í skilmála komi fram á skýran, hnitmiðaðan og fyrirsjáanlegan hátt hver séu skilyrði breytinga á vöxtum og málsmeðferð slíkrar ákvörðunar.

85. Skilmála stefnda svipar að þessu leyti til skilmála Íslandsbanka hf. sem fjallað var um í fyrrnefndum dómi Hæstaréttar í máli nr. 55/2024 en þar voru sambærilegir þættir taldir fara í bága við 1. mgr. 34. gr. laga nr. 118/2016. Það sem greinir á milli skilmálanna tveggja er að í skilmála Íslandsbanka hf. var vísað til mun fleiri þátta en í skilmála stefnda og tilvísunin talin fela í sér ófyrirséðar breytingar á vöxtum sem neytandi gæti eðli máls samkvæmt ekki sannreynt. Það var talið auka enn á óskýrleika skilmálans að þessu leyti að í honum kom fram að til þeirra mætti líta „meðal annars“ auk þess sem talning þáttanna endaði á „o.s.frv.“ sem fól í sér opna og þar með ófyrirsjáanlega heimild stefnda til vaxtabreytinga.

86. Enda þótt vísað sé til færri atriða í skilmála stefnda en þeim skilmála sem fjallað var um í fyrrgreindum dómi er til þess að líta að í skilmála stefnda er þátturinn „önnur fjármögnunarkjör Landsbankans“ ekki skýrður nánar. Var því erfiðleikum háð fyrir áfrýjendur að átta sig á hvaða fjármögnunarkjara væri vísað til og með hvaða hætti þau gætu haft áhrif á vexti af láninu og þar með fjárskuldbindingar þeirra til framtíðar. Þar við bætist að með orðunum „meðal annars“ í skilmálanum var stefnda veitt opin og ófyrirsjáanleg heimild til að taka mið af öðrum þáttum við breytingar á vöxtum af láninu. Vegna þess að skilmáli stefnda er fáorðari en skilmáli Íslandsbanka hf. um viðmið sem heimilt er að vísa til hefur orðalagið „meðal annars“ meiri og neikvæðari áhrif við mat á gagnsæi skilmálans.

87. Við mat á hvort þeir þættir sem stefnda var heimilt að líta til við breytingu á vöxtum hafi falið í sér skýra og hnitmiðaða lýsingu á skilyrðum vaxtabreytinga og málsmeðferð verður fyrst og fremst að horfa til efnis skilmálans sjálfs og þeirrar stöðu sem áfrýjendur voru í við samningsgerðina. Engu að síður getur það gefið nokkra vísbendingu um skýrleika og gagnsæi skilmálans að líta til þess hvaða þátta stefndi horfði í raun til við vaxtabreytingar. Þær upplýsingar sem stefndi hefur lagt fram í málinu um forsendur tíu breytinga á vöxtum á því tímabili sem lánssamningur aðila var í gildi benda til þess að þar hafi breytingar á stýrivöxtum Seðlabanka Íslands vegið þyngst en í einstökum tilfellum hafi þó jafnframt verið litið til þátta sem ekki verða felldir undir vexti á markaði eða önnur fjármögnunarkjör Landsbankans heldur fremur undir orðalagið „meðal annars“ í skilmálunum.

88. Með þeim hætti sem síðari liður 1. mgr. 34. gr. laga nr. 118/2016 verður samkvæmt framansögðu skýrður, með hliðsjón af f-lið 12. gr. laga nr. 33/2013 og f-lið 10. gr. tilskipunar 2008/48/EB, uppfyllir skilmálinn hvað þessa þætti varðar ekki þá kröfu að í lánssamningi komi fram á skýran og hnitmiðaðan hátt skilyrði og málsmeðferð við breytingu útlánsvaxta.

89. Þegar allt framangreint er tekið saman varðandi þá þætti sem geta verið grundvöllur vaxtabreytinga samkvæmt skilmála skuldabréfsins um heimild til breytinga á vöxtum uppfyllir eingöngu tilvísun hans til vaxta Seðlabanka Íslands þær kröfur sem 1. mgr. 34. gr. laga nr. 118/2016 gerir til gagnsæis samningsskilmála fasteignaláns með breytilegum vöxtum. Af því leiðir jafnframt að stefndi uppfyllti ekki heldur upplýsingaskyldu sína gagnvart áfrýjendum áður en samningurinn var gerður samkvæmt 12. og 16. gr. laganna.

Krafa um að skilmáli um breytilega vexti skuli metinn ógildur

90. Að fenginni þeirri niðurstöðu að skilmáli um breytilega vexti í skuldabréfi áfrýjenda til stefnda samræmist ekki nema að hluta gagnsæiskröfum 1. mgr. 34. gr. laga nr. 118/2016 verður leyst úr því hvort hann teljist ósanngjarn í skilningi 36. gr. c laga nr. 7/1936 og skuli þar af leiðandi vikið til hliðar samkvæmt 36. gr. laganna.

91. Í lögum nr. 118/2016 er ekki mælt fyrir um réttaráhrif þess að samningur um fasteignalán uppfylli ekki skilyrði laganna um gagnsæi. Þótt slíkir ágallar séu á skilmála skuldabréfs leiðir það ekki sjálfkrafa til þess að hann sé ógildur eða ógildanlegur, sbr. til hliðsjónar dóm Hæstaréttar 27. maí 2021 í máli nr. 4/2021 og fyrrnefndan dóm í máli nr. 55/2024. Því þarf að fara fram atviksbundið mat á því hvort skilmáli hafi verið ósanngjarn eða strítt gegn góðum viðskiptaháttum og raskað til muna jafnvægi milli réttinda og skyldna samningsaðila neytanda í óhag samkvæmt fyrrgreindum ákvæðum laga nr. 7/1936. Verði svo talið þarf jafnframt að taka afstöðu til þess hvort samningur hefði getað staðið án hins ósanngjarna skilmála samkvæmt 36. gr. c en þá ógildingarreglu ber að skýra í ljósi hliðstæðra ákvæða tilskipunar 93/13/EBE sem fyrr greinir, einkum 3., 5. og 6. gr. hennar.

92. Samkvæmt 36. gr. laga nr. 7/1936 má víkja samningi til hliðar í heild eða hluta eða breyta ef það yrði talið ósanngjarnt eða andstætt góðri viðskiptavenju að bera hann fyrir sig. Þá segir í 3. mgr. 36. gr. c laganna að samningur teljist ósanngjarn stríði hann gegn góðum viðskiptaháttum og raski til muna jafnvægi milli réttinda og skyldna samningsaðila neytanda í óhag. Einnig segir að verði slíkum skilmála vikið til hliðar í heild eða að hluta eða breytt skuli samningurinn að kröfu neytanda gilda að öðru leyti án breytinga verði hann efndur án hans.

93. Við mat á ósanngirni skilmála skuldabréfs áfrýjenda samkvæmt lögum nr. 7/1936 og tilskipun 93/13/EBE ber fyrst að líta til orðalags hans um breytingar á vöxtum. Þótt textinn sé hlutlægt séð á skýru og skiljanlegu máli eru sum þau hugtök sem þar koma fram ekki afmörkuð frekar og óvissu háð. Afleiðingar af ógagnsæjum þáttum skilmálans sem lýst var að framan leiða til þeirrar niðurstöðu að stefndi gat í reynd tekið einhliða ákvörðun um breytingar á vöxtum á grundvelli þátta sem áfrýjendum var ókleift að sannreyna. Þá voru ekki allir þættir þekktir við samningsgerðina þar sem þeir eru ekki tæmandi taldir í skilmálanum og áfrýjendum því ókleift að átta sig á umfangi samningsskuldbindinga sinna sem voru til langs tíma.

94. Þegar umræddur skilmáli skuldabréfsins er metinn með tilliti til þessara atriða er fallist á með áfrýjendum að hann sé til þess fallinn að raska til muna jafnvægi milli réttinda og skyldna aðila samningsins þeim í óhag í skilningi 36. gr. c laga nr. 7/1936. Við mat á þessu jafnvægi skiptir máli en ræður ekki úrslitum að áfrýjendum var frjálst hvenær sem var að greiða upp lánið án kostnaðar, sbr. til hliðsjónar dóm Hæstaréttar 12. október 2017 í máli nr. 623/2016. Liggur fyrir að áfrýjendur nýttu sér þá heimild og var hún því raunhæft úrræði. Samkvæmt þessu og þegar litið er til skorts á nauðsynlegum skýrleika og gagnsæi um samningsskyldur áfrýjenda, eins og áður er rakið um 34. gr. laga nr. 118/2016, teljast þeir þættir um breytingar á vöxtum sem taldir eru í skilmálanum, aðrir en stýrivextir Seðlabanka Íslands, ósanngjarnir skilmálar samkvæmt 36. gr. c laga nr. 7/1936.

95. Í lokamálslið 3. mgr. 36. gr. c er tekið fram að sé skilmála samnings vikið til hliðar í heild eða hluta skuli samningurinn, að kröfu neytanda, gilda að öðru leyti án breytinga verði hann efndur án skilmálans. Ákvæðið endurspeglar að þessu leyti fyrirmæli 1. mgr. 6. gr. tilskipunar 93/13/EBE um að aðildarríki skuli mæla svo fyrir að ósanngjarnir skilmálar séu ekki bindandi fyrir neytendur en jafnframt að samningurinn verði áfram bindandi fyrir samningsaðila ef hann getur að öðru leyti haldið gildi sínu án ósanngjörnu skilmálanna. Þar sem samningssambandi aðila lauk með uppgreiðslu lánsins koma umrædd ákvæði ekki til skoðunar með sama hætti og ef það væri ekki liðið undir lok.

96. Horfa verður til þess að umræddur skilmáli skuldabréfsins vísaði til þriggja þátta um vaxtabreytingar og gat hver og einn þeirra staðið sjálfstætt. Ekki ræður úrslitum í því efni þótt um hafi verið að ræða þætti sem settir voru fram hver á fætur öðrum í sama málslið. Verður því að leggja til grundvallar að hægt sé að greina þá þætti skilmálans sem voru ósanngjarnir frá þeim þætti sem var það ekki og stóðst áskilnað 1. mgr. 34. laga nr. 118/2016. Geti samningurinn haldið gildi sínu án hinna ósanngjörnu þátta skilmálans næst það markmið 3. mgr. 36. gr. c laga nr. 7/1936 að koma á jafnvægi milli réttinda og skyldna aðila.

97. Í þessu sambandi má til hliðsjónar vísa til dóms Evrópudómstólsins 29. apríl 2021 í máli C-19/20. Þar kemur fram að tilskipun 93/13/EBE áskilji ekki að landsdómstóll ógildi, auk skilmála sem taldir eru ósanngjarnir, þá skilmála sem ekki eru flokkaðir sem slíkir. Jafnframt er vísað til þess markmiðs tilskipunarinnar að endurheimta jafnvægi milli samningsaðila með því að beita ekki þeim samningsskilmálum sem taldir eru ósanngjarnir samhliða því að viðhalda í meginatriðum gildi annarra skilmála samningsins, sbr. nánar 72. lið dómsins.

98. Þegar málsástæða áfrýjenda um að skilmáli skuldabréfsins um breytilega vexti sé ógildur er metin í ljósi þessara sjónarmiða ber að líta til þess sem fyrr var rakið að ekki fóru allir þættir skilmálans í bága við kröfur sem lög nr. 118/2016 gera til gagnsæis samningsskilmála fasteignaláns með breytilegum vöxtum. Að framan hefur því verið lýst hvernig vextir Seðlabanka Íslands eru aðgreinanlegir frá öðrum þáttum sem þar eru taldir. Verður ekki á það fallist að tilvísun til þessa þáttar, ein og sér, stríði gegn góðum viðskiptaháttum eða raski til muna jafnvægi milli réttinda og skyldna samningsaðila áfrýjendum í óhag samkvæmt 3. mgr. 36. gr. c laga nr. 7/1936, sbr. 1. mgr. 3. gr. tilskipunar 93/13/EBE.

99. Að öllu framangreindu virtu er aðeins fallist á að skilmáli skuldabréfsins um breytingar á vöxtum á láni þeirra verði metinn ógildur að því leyti sem þar var vísað til annarra þátta en vaxta Seðlabanka Íslands.

Um endurgreiðslukröfu áfrýjenda

100. Af framangreindu leiðir að stefnda var þrátt fyrir þá annmarka sem voru á skilmálanum heimilt að hafa hliðsjón af stýrivöxtum Seðlabanka Íslands við breytingar á vöxtum af láninu.

101. Þar sem endurgreiðslukrafa áfrýjenda byggist á þeirri forsendu að skilmálinn teljist ógildur í heild sinni eru ekki efni til að fjalla frekar um þá málsástæðu þeirra að leggja skuli 18. gr. laga nr. 38/2001 til grundvallar úrlausn málsins. Samkvæmt því verður ekki fallist á með áfrýjendum að reikna beri vexti af láninu allan lánstímann samkvæmt 1. málslið 4. gr. laganna þannig að litið verði svo á að þau hafi ofgreitt vexti sem nemi stefnufjárhæð.

102. Áfrýjendur hafa ekki gert varakröfu sem tekur mið af framangreindum forsendum dómsins. Í málflutningi fyrir Hæstarétti var hins vegar vísað til útreikninga þeirra á slíkri endurgreiðslukröfu að fjárhæð 60.500 krónur. Hún tekur mið af mismun á þeim vöxtum sem áfrýjendur greiddu á samningstímanum og vöxtum sem þeim hefði borið að greiða ef vextirnir hefðu að öllu leyti fylgt lækkun stýrivaxta Seðlabanka Íslands. Stefndi hefur ekki mótmælt þeim útreikningi tölulega en fellir sig ekki við forsendur hans.

103. Sem fyrr segir er upphafleg endurgreiðslukrafa áfrýjenda reist á því að skilmálinn hafi verið ólögmætur og ógildur frá upphafi en ekki á þeim grunni að einstakar vaxtabreytingar stefnda hafi verið í ósamræmi við hann. Þau hafa þó vísað til þess að fljótlega eftir að þau undirrituðu skuldabréfið hafi stefndi á grundvelli óskýrs og opins skilmála gert skarpa breytingu á vaxtaákvörðunum og hækkað markaðsálag sitt hröðum skrefum. Áfrýjendur hafa þannig að nokkru byggt á framkvæmd stefnda um vaxtabreytingar til stuðnings kröfum sínum.

104. Í ljósi þess að skilmáli skuldabréfsins hefur verið talinn ógildur að hluta verður því að leysa úr hvort áfrýjendur geti á grundvelli málatilbúnaðar síns átt endurkröfu á hendur stefnda. Verður þar litið til mögulegs munar á vöxtum sem þau greiddu af láninu og þeim vöxtum sem þeim hefði borið að greiða ef þeir hefðu að öllu leyti fylgt þróun stýrivaxta Seðlabanka Íslands. Rétt þeirra til slíkrar endurgreiðslu verður jafnframt að meta í ljósi upphaflega umsaminna vaxta af lánsfjárhæðinni en þau hafa ekki byggt á að þeir hafi verið ósanngjarnir.

105. Samkvæmt gögnum málsins og málatilbúnaði aðila liggur fyrir að þeir vextir sem stefndi áskildi sér á samningstímanum og áfrýjendur greiddu lækkuðu tíu sinnum frá þeim 6,6% ársvöxtum sem skuldabréfalánið bar við undirritun. Jafnframt liggur fyrir að þessar lækkanir á vöxtum utan einnar voru ákveðnar af stefnda í kjölfar lækkunar á stýrivöxtum Seðlabanka Íslands. Í nokkrum tilvikum voru vextir stefnda þó lækkaðir nokkru minna en sem nam lækkun stýrivaxta þannig að þeir voru á tímabili orðnir allt að 0,9% hærri en þeir hefðu verið ef lækkun stýrivaxta hefði að öllu leyti verið fylgt. Stefndi hefur skýrt þennan aukna vaxtamun með því að stýrivextir hafi verið komnir niður í 1% um mitt ár 2020 og lækkað í 0,75% í nóvember það ár. Hafi innlánsvextir verið komnir niður undir 0% og svigrúm til vaxtalækkana verið orðið lítið. Eftir að áfrýjendur hafi greitt upp lánið hafi stýrivextir Seðlabankans hins vegar tekið að hækka og þá skapast svigrúm fyrir stefnda til að minnka þennan vaxtamun. Hann hafi svo verið kominn í sama horf og þegar lækkun stýrivaxta hófst síðla árs árið 2022 eða í 2,5%. Áfrýjendur mótmæla þessum málatilbúnaði stefnda og telja gögn málsins sýna að hann hafi nýtt hækkað markaðsálag sitt í hagnaðarskyni.

106. Við úrlausn þess hvort áfrýjendur eigi rétt á endurgreiðslu ofgreiddra vaxta er til þess að líta að eitt meginefni lánssamnings aðila var að vextir skyldu vera breytilegir. Verður kröfunni því ekki hafnað aðeins af þeirri ástæðu að vextir þeir sem stefndi áskildi sér á lánstímanum hafi ávallt verið lægri en umsamdir vextir við undirritun skuldabréfsins. Þvert á móti máttu áfrýjendur vegna tilvísunar í skilmálanum til vaxta Seðlabanka Íslands hafa raunhæfar væntingar um að stefndi nýtti heimild til að lækka vexti þegar þessir viðmiðunarvextir lækkuðu. Vegna orðalags skilmálans um að stefnda væri heimilt hvenær sem er á lánstímanum að hækka eða lækka vexti af láninu og að vaxtaákvarðanir tækju mið af tilteknum þáttum máttu þau sem upplýstir neytendur þó ekki vænta þess að breytingar á vöxtum stefnda fylgdu tafarlaust og nákvæmlega breytingum á stýrivöxtum Seðlabanka Íslands.

107. Með hliðsjón af málatilbúnaði aðila sem hafa að nokkru leyti vísað til ákvarðana stefnda um vaxtabreytingar máli sínu til stuðnings þykir mega líta til þeirra við úrlausn þess hvort áfrýjendur eigi rétt á endurgreiðslu vaxta. Þegar litið er til þeirra upplýsinga sem fyrir liggja í málinu, þar á meðal matsgerð dómkvadds manns, er ekki annað komið fram en að gildar ástæður hafi legið að baki því að munur á vöxtum af lánum með breytilegum vöxtum og stýrivöxtum Seðlabankans jókst tímabundið á samningstímanum. Er þá horft til þess tímabils þegar stýrivextir voru orðnir svo lágir að svigrúm til lækkunar innláns- og útlánsvaxta bankans hafði minnkað. Þegar upphaflegir vextir af láninu, þróun stýrivaxta Seðlabanka Íslands og framangreindar aðstæður eru metnar heildstætt með hliðsjón af væntingum sem áfrýjendur máttu hafa í ljósi skilmálans um breytingu vaxta þeim í hag liggur ekki annað fyrir en að hinn aukni tímabundni vaxtamunur hafi verið innan þess svigrúms sem stefndi hafði samkvæmt skilmálanum.

108. Með vísan til alls framangreinds verður staðfest niðurstaða hins áfrýjaða dóms um sýknu stefnda af kröfum áfrýjenda og málskostnað.

109. Rétt er að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður.

110. Áfrýjendur hafa gjafsókn í málinu fyrir Hæstarétti og vegna málsmeðferðar fyrir EFTA-dómstólnum. Staðfest er ákvörðun hins áfrýjaða dóms um gjafsóknarkostnað vegna málsmeðferðar fyrir EFTA-dómstólnum. Um gjafsóknarsóknarkostnað þeirra fyrir Hæstarétti fer eins og í dómsorði greinir.

Dómsorð:

Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður.

Málskostnaður fellur niður fyrir Hæstarétti.

Allur gjafsóknarkostnaður áfrýjenda, Birgis Þórs Gylfasonar og Jórunnar S. Gröndal, fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningsþóknun lögmanns þeirra, Grétars Dórs Sigurðssonar, 2.000.000 króna.