Mánudaginn 9. janúar 2006.
Nr. 537/2005.	Ákæruvaldið (Sigurður Tómas Magnússon  settur ríkissaksóknari) gegn A (Gestur Jónsson hrl.) B (Einar Þór Sverrisson hdl.) C (Kristín Edwald hrl.) D (Jakob R. Möller hrl.) E og F (Þórunn Guðmundsdóttir hrl.)

 

Kærumál. Ákæruvald. Vanhæfi.

Ekki var fallist á að settan ríkissaksóknara í opinberu máli hefði skort umboð til að fara með málið af hálfu ákæruvalds og var því ekki fallist á að útivist hafi orðið við fyrirtöku málsins af hálfu ákæruvaldsins í nánar tilgreind skipti, en krafa ákærðu í málinu laut að því að vegna ítrekaðrar útivistar ákæruvalds bæri að fella málið niður.

 

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Gunnlaugur Claessen, Árni Kolbeinsson, Garðar Gíslason, Ingibjörg Benediktsdóttir og Markús Sigurbjörnsson.

Varnaraðilar skutu málinu til Hæstaréttar með kæru 16. desember 2005, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 19. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 15. desember 2005, þar sem hafnað var kröfu varnaraðila um að málið yrði fellt niður. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðilar krefjast þess að málið verði fellt niður. Þeir krefjast þess jafnframt að málsvarnarkostnaður þeirra í héraði verður greiddur úr ríkissjóði auk kærumálskostnaðar.

Sóknaraðili krefst þess að hinn kærði úrskurður verði staðfestur.

Svo sem greinir í úrskurði héraðsdóms telja varnaraðilar settan ríkissaksóknara í málinu hafa skort umboð til að fara með það af hálfu ákæruvalds. Nefna þeir þrjár ástæður því til stuðnings, en hver þeirra um sig leiði til þess að líta verði svo á að ákæruvaldið hafi ekki sótt þing í málinu í nánar tilgreind skipti þegar það var tekið fyrir í héraðsdómi. Ítrekuð útivist ákæruvalds í opinberu máli eigi að leiða til þess  að það verði fellt niður. Er í hinum kærða úrskurði jafnframt rakin framvinda málsins frá því að ríkislögreglustjóri gaf út ákæru á hendur varnaraðilum 1. júlí 2005. Á þeim tíma, sem síðan er liðinn, hefur ágreiningsefnum í tengslum við málið tvívegis áður verið skotið til Hæstaréttar með kæru, sbr. dóma réttarins 10. október 2005 í máli nr. 420/2005 og 2. desember sl. í máli nr. 492/2005. Eftir fyrri dóminn fluttist saksókn frá ríkislögreglustjóra, en ágreiningur aðila nú varðar umboð setts ríkissaksóknara í þeim átta liðum ákæru af alls fjörutíu, sem ekki var vísað frá héraðsdómi með dómi Hæstaréttar 10. október 2005.

Varnaraðilar styðja kröfu sína í fyrsta lagi við það að setning ríkissaksóknara hafi verið látin ná til þess hluta ákærunnar, sem ekki var vísað frá dómi samkvæmt framansögðu, en með því hafi setningin orðið víðtækari en heimilt var. Verði því að líta svo á að um ítrekaða útivist ákæruvalds hafi verið að ræða. Með vísan til forsenda hins kærða úrskurðar verður þeirri málsástæðu hafnað.

Krafa varnaraðila er í annan stað reist á því að dóms- og kirkjumálaráðherra hafi verið vanhæfur til að setja ríkissaksóknara í málinu. Því til stuðnings eru tilfærð ýmis ummæli ráðherrans á opinberum vettvangi um þá og G hf., sem varnaraðilar telja sýna óvild hans í þeirra garð, og að ástæða sé til að efast um óhlutdrægni hans gagnvart þeim, sbr. 6. tölulið 1. mgr. 3. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993. Fallist er á með héraðsdómara að ýmis þessara ummæla séu mjög gagnrýnin í garð G hf. og að minnsta kosti sumra varnaraðilanna, en ekki verður séð að þau tengist sérstaklega einstökum sakarefnum í málinu. Er heldur ekki fram komið að ráðherrann fari með stjórnsýsluvald á þeim sviðum, sem ummæli hans varða. Að öllu virtu er ekki nægilega sýnt fram á að ráðherrann hafi með ummælum sínum orðið vanhæfur til að setja ríkissaksóknara í málinu og að líta beri svo á að af þeirri ástæðu hafi ekki verið sótt þing af hálfu ákæruvalds er það var tekið fyrir í héraðsdómi.

Þriðja málsástæða varnaraðila fyrir kröfu sinni er sú að engin heimild sé í 28. gr. laga nr. 19/1991 til að flytja forræði máls frá ríkislögreglustjóra til ríkissaksóknara eftir að ákæra hefur verið gefin út, sbr. 2. mgr. 29. gr. laganna. Varðandi þetta er til þess að líta að lögreglustjórar og þar með ríkislögreglustjóri fara með sjálfstætt ákæruvald undir eftirliti og yfirstjórn ríkissaksóknara. Að því gættu og að öðru leyti með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hafnað kröfu varnaraðila, sem á þessari ástæðu er reist.

Samkvæmt öllu framanröktu verður hinn kærði úrskurður staðfestur. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur.

Dómsorð:

Hinn kærði úrskurður er staðfestur.

Kærumálskostnaður fellur niður.

 

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 15. desember 2005.

Í þinghaldi í máli þessu 9. desember sl. var af hálfu ákærðu gerð svofelld bókun í málinu:

„Verjendur telja að settan ríkissaksóknara Sigurð Tómas Magnússon hafí skort umboð til þess að mæta í málinu af hálfu ákæruvaldsins af þremur ástæðum:

1. Umboðsskrá setts saksóknara hafi verið víðtækari en heimilt var þegar hún var
látin ná til máls S-1026/2005, sbr. forsendur í úrskurði dómsforseta þann 22. nóvember 2005.

2. Björn Bjarnason, dómsmálaráðherra, hafi verið vanhæfur til þess að setja sérstakan saksóknara í mál S-1026/2005 með vísan til 6. tl. 3. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993 og 70. gr. stjórnarskrár.

3. Engin heimild er í 28. gr. laga um meðferð opinberra mála nr. 19/1991 til þess að forræði máls flytjist frá ríkislögreglustjóra til ríkissaksóknara eftir að ákæra hefur verið gefin út, sbr. 2. mgr. 29. gr.

Allar framangreindar ástæður leiða til þess að ekki hefur verið sótt þing í málinu af hálfu ákæruvaldsins, sbr. forsendur dóms Hæstaréttar í máli nr. 492/2005 frá 2. desember sl.  Ítrekuð útivist af hálfu ákæruvalds í opinberu máli í ákæruréttarfari á að leiða til niðurfellingar máls, skv. meginreglum réttarfars.”  Var í sama þinghaldi jafnframt gerð krafa um það að málið yrði lýst niður fallið af þeim ástæðum, sem greinir í bókuninni.  Af hálfu ákæruvaldsins var kröfunni mótmælt og þess krafist að málið yrði tekið til efnismeðferðar.

Með ákæru 1. júlí 2005 höfðaði ríkislögreglustjóri mál á hendur varnaraðilum, þar sem þau voru borin sökum samkvæmt 40 liðum hennar. Málið var þingfest í Héraðsdómi Reykjavíkur 17. ágúst sama ár. Með úrskurði 20. september 2005 vísaði héraðsdómari málinu frá dómi vegna annmarka, sem ákæran þótti haldin. Sá úrskurður var kærður til Hæstaréttar, sem með dómi 10. október sl. staðfesti niðurstöðu héraðsdómara að því er varðaði 32 liði ákærunnar, en lagði á hinn bóginn fyrir dóminn að taka til efnismeðferðar sakargiftir á hendur varnaraðilum samkvæmt átta liðum hennar.

Með bréfi til dóms- og kirkjumálaráðherra 13. október 2005 greindi ríkissaksóknari frá því að 11. sama mánaðar hafi hann að beiðni ríkislögreglustjóra ákveðið samkvæmt 1. mgr. og 2. mgr. 28. gr. laga nr. 19/1991 „að taka til athugunar þau gögn málsins, sem liggja að baki ákæruliðunum 32 til þess að ganga úr skugga um hvort efni væri til þess að höfða mál að nýju á grundvelli þeirra gagna.“  Kvaðst ríkissaksóknari síðan hafa orðið þess var að óhlutdrægni hans væri dregin í efa af ástæðum, sem nánar voru raktar í bréfinu.  Af þeim sökum tilkynnti hann ráðherra að hann teldi sig „ekki bæran til að stýra athugun á áðurnefndum gögnum og taka síðan ákvörðun um afgreiðslu málsins sem ríkissaksóknari.  Er því nauðsynlegt að settur verði annar löghæfur maður til þess verkefnis...“.  Í framhaldi af þessu var Sigurður Tómas Magnússon settur ríkissaksóknari með bréfi dóms- og kirkjumálaráðherra 21. október 2005 „til að fara með framangreint mál og taka sem ríkissaksóknari allar þær ákvarðanir sem máli þessu tengjast þar með talið að fara með heimildir ríkissaksóknara varðandi þau ákæruefni sem eftir standa í málinu nr. 420/2005.“

Ríkislögreglustjóri fór þess á leit við settan ríkissaksóknara í bréfi 15. nóvember sl. að hann tæki við rekstri málsins fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur, þar sem til meðferðar voru þeir átta liðir ákærunnar 1. júlí 2005, sem ekki hafði verið vísað frá dómi.  Settur ríkissaksóknari varð við þeirri ósk samdægurs og mætti hann af hálfu ákæruvaldsins þegar málið var tekið fyrir á dómþingi 16. nóvember 2005.  Dómurinn beindi þá til verjenda varnaraðila og setts ríkissaksóknara að málið yrði reifað með tilliti til þess hvort sá síðastnefndi væri bær til að fara með þennan hluta málsins, þar sem álitamál gæti verið hvort ríkissaksóknari hefði vikið sæti að þessu leyti og kynnu því að hafa brostið skilyrði til að setja annan mann í hans stað.  Verjendur létu í ljós þá afstöðu að settur ríkissaksóknari væri ekki bær til að fara með þennan hluta málsins af framangreindri ástæðu, en ef yrði ekki á það fallist væri því haldið fram að dóms- og kirkjumálaráðherra hafi verið vanhæfur til að setja ríkissaksóknara til að fara með málið að þessu leyti.  Settur ríkissaksóknari krafðist þess á hinn bóginn að úrskurðað yrði að hann væri bær til að fara með málið og að það fengi efnismeðferð fyrir dómi.  Einnig krafðist hann þess að úrskurðað yrði að dóms- og kirkjumálaráðherra hefði ekki brostið hæfi til að setja ríkissaksóknara.  Með úrskurðinum var sem áður greinir kveðið á um að settur ríkissaksóknari væri ekki bær til að fara með ákæruvald í þeim hluta málsins, sem rekinn væri fyrir dómi á grundvelli þeirra átta liða, sem eftir stæðu af ákærunni 1. júlí 2005.  Eftir að úrskurður þessi var kærður til Hæstaréttar 24. nóvember sl.  ritaði dóms- og kirkjumálaráðherra bréf 24. nóvember 2005 til ríkissaksóknara, þar sem óskað var eftir því að hann upplýsti og staðfesti eftir atvikum formlega að hann hefði vikið sæti að því er varðar heimildir ríkissaksóknara gagnvart ríkislögreglustjóra í þeim þætti máls ákæruvaldsins á hendur varnaraðilum, sem rekið væri fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur.  Ríkissaksóknari staðfesti samdægurs með bréfi til ráðherra að hann hefði ekki einungis vikið sæti vegna athugunar á gögnum, sem legið hefðu að baki þeim hluta málsins samkvæmt ákæru 1. júlí 2005, sem vísað hefði verið frá héraðsdómi, heldur einnig vegna þeirra ákæruliða, sem enn væru til meðferðar fyrir dómi.  Með bréfi til setts ríkissaksóknara, sem einnig var ritað 24. nóvember 2005, áréttaði síðan ráðherra að hann færi með heimildir ríkissaksóknara í þeim hluta málsins, sem væri rekið fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur. 

Úrskurður héraðsdóms var felldur úr gildi með dómi Hæstaréttar 2. desember sl.  Sagði þar að í málinu hefði verið úrskurðað um beiðni um að dómstólar létu uppi álit um lögfræðileg efni með því að staðfesta almennt eða hafna því að settur ríkissaksóknari væri bær til að fara með ákæruvald í málinu, svo og um almennt og sérstakt hæfi hans til þess.  Um slíkar kröfur yrði ekki felldur dómur.  Bæri því af sjálfsdáðum að fella hinn kærða úrskurð úr gildi.

Eftir að boðað var til þinghalds í málinu að nýju ritaði ríkissaksóknari dómsmálaráðherra bréf 8. desember sl. þar sem hann vék sæti að því er tekur til ákæruliðanna átta, sem eftir standa, og samdægurs gaf dómsmálaráðherra út umboðsskrá til Sigurðar Tómasar Magnússonar þar sem hann var settur til þess sem ríkissaksóknari að fara með þennan málshluta.  Loks er þess að geta að eftir þetta var þingað í málinu 9.  desember sl. og sóttu þá þing hinn setti ríkissasóknari og verjendur ákærðu.

Í málinu hefur verið lagður fram fjöldi gagna með ummælum dóms­mála­ráðherra um ákærðu A og B, um G hf., um fjölmiðla í eigu þess fyrirtækis, um eitt og annað í stjórnmálum, sem snertir þessa aðila, og um málið sjálft.  Er þar um að ræða tímaritsgrein eftir ráðherrann nú í haust og fjölmörg ummæli á heimasíðu hans á tímabilinu 8. mars 2003 til 10. október 2005.  Telja verjendur ummæli þessi sýna óvild dómsmálaráðherra í garð G hf. og ákærðu og það að hann hafi tjáð sig opinskátt um málið og varnir ákærðu í því.  Þá telja þeir ummælin sýna það að dómsmálaráðherra tengist og styðji keppinauta Fréttablaðsins og DV og að hann hafi stutt Davíð Oddsson, fyrrverandi forsætisráðherra, í andstöðu hans við G og sakborninga málsins.  Loks hafi hann „margsinnis uppnefnt fjölmiðla, sem reknir eru af félögum sem G hf. er hluthafi í, sem „[G]miðla”, „[G]tíðindi”  eða „fjölmiðla í eigu [G]”.  Loks hafi „ráðherrann síendurtekið fjallað um þessa fjölmiðla, G og ákærðu með niðrandi hætti”. 

Verður nú fjallað um kröfu verjendanna í samhengi við einstaka liði í bókun þeirra.

Um 1:Þegar sótt var þing í málinu 9. desember hafði hinn reglulegi ríkissaksóknari daginn áður ótvírætt vikið sæti í málshlutanum, sem um ræðir og hinn sérstaki ríkissaksóknari hafði jafnframt verið settur til þess að fara með hann samkvæmt nýrri umboðsskrá dómsmálaráðherra.  Krafa um það að málið yrði lýst niður fallið vegna útivistar ákæruvalds hafði ekki komið fram áður og sá anmarki á valdheimild hins setta ríkissaksóknara, sem úrskurðað var um 22. nóvember sl., var ekki lengur  til staðar.  Má hér og hafa í huga 2. mgr. 123. gr. oml.  Er því ekki unnt að fallast á þá málsástæðu ákærðu að umboðsskrá setts ríkissaksóknara hafi verið víðtækari en heimilt var og því ekki verið sótt þing í málinu af þar til bærum handhafa ákæruvalds.

Um 2:Ekki verður annað sagt um ummæli dómsmálaráðherra í garð ákærðu og G hf. og G-samsteypunnar en að þau séu mjög gagnrýnin.  Það verður þó ekki séð að gagnrýni ráðherrans tengist beint einstökum sakarefnum sem liggja fyrir dóminum.  Líta verður einnig til þess að dómsmálaráðherra fer ekki með stjórnsýsluvald á neinu því sviði, sem ummæli hans varða.  Hinn setti ríkissaksóknari er sjálfstæður að lögum og lýtur í engu boðvaldi ráðherra.  Það er ennfremur álit dómsins að það hljóti að leiða af eðli stjórnmála í lýðfrjálsu landi að ráðherra hafi verulegt svigrúm til þess að ræða og rita opinberlega um stjórnmál og önnur opinber málefni, án þess að hann geri sig með því vanhæfan til stjórnvaldsathafnar.  Væru að öðrum kosti settar óviðunandi skorður annars vegar við frjálsri stjórnmálaumræðu og hins vegar við nauðsynlegum embættisathöfnum ráðherra.  Er ekki unnt að fallast á það að ráðherra hafi verið vanhæfur til þess að setja ríkissaksóknara yfir málið og því hafi ekki verið sótt þing í málinu af hálfu ákæruvalds.

Um 3:Samkvæmt 2. mgr. 25. gr. laga um meðferð opinberra mála nr. 19, 1991, sbr. lög nr. 84, 1996, er ríkissaksóknari æðsti handhafi ákæruvalds og honum til aðstoðar eru vararíkissaksóknari og saksóknarar, sem dómsmálaráðherra skipar.  Í 3. mgr. 27. gr. laganna, sbr. lög nr. 36, 1999, segir ennfremur að ríkissaksóknari höfði opinber mál vegna brota gegn þar tilteknum ákvæðum almennra hegningarlaga, þ. e. a. s. öllum alvarlegri brotum, en ákveði að öðrum kosti (4. mgr.), hvort hann höfði sjálfur mál eða feli lögreglustjóra það verk.  Þá segir í 1. mgr. 28. gr. laganna að lögreglustjórar, þar á meðal ríkislögreglustjóri, höfði önnur opinber mál en þau sem ríkissaksóknari höfðar skv. 3. mgr. 27. gr.  Ríkissaksóknari geti þó tekið ákvörðun um saksókn í sínar hendur, þar á meðal gefið út ákæru, hvenær sem hann telji þess þörf.  Í 2. mgr. 28. gr. laganna, sbr. lög nr. 84, 1996, segir að lögreglustjóri vísi máli til ákvörðunar ríkissaksóknara telji hann að mál eigi að höfða í öðru umdæmi, hann telji sig vanhæfan eða að mál sé vandasamt, m.a. þegar vafi leiki á um hvort mál skuli höfða.  Telji ríkissaksóknari, að athugun lokinni, að ástæða sé til þess að höfða mál, geri hann það sjálfur en leggi ella fyrir lögreglustjóra að gera það.  Í 3. mgr. 28. gr. segir að lögreglustjóra beri að tilkynna ríkissaksóknara um það ef hann ákveður að falla frá saksókn samkvæmt. 113. gr. laganna og telji ríkissaksóknari að ekki hafi verið efni til þess, geti hann  ákveðið að höfða mál sjálfur eða lagt fyrir lögreglustjóra að gera það.  Þá er mælt fyrir um það í 5.  mgr. 27. gr. laganna að ríkissaksóknari geti gefið öðrum ákærendum fyrirmæli um einstök mál, sem þeim er skylt að hlíta, kveðið á um rannsókn máls, mælt fyrir um framkvæmd hennar og fylgst með henni.  Í 2. mgr. 27. gr. laganna segir ennfremur að ríkissaksóknari gefi út almenn fyrirmæli um meðferð ákæruvalds og hafi eftirlit með framkvæmd ákæruvalds hjá lögreglustjórum.  Loks segir í 6. mgr. lagagreinarinnar og í 3. mgr. 29. gr. laganna að ríkissaksóknari taki ákvörðun um áfrýjun máls og fari með það fyrir Hæstarétti.  Frá setningu laga nr. 107, 1976, sem breyttu lögum nr. 74, 1974, um meðferð opinberra mála og afnámu síðustu leifar af ákæruvaldi dómara, fór ríkissaksóknari einn með ákæruvald í landinu, ef undan eru skilin þau mál, sem dómsmálaráðherra hefur með sérákvæðum í

lögum verið falið æðsta ákæruvald í.  Var lögum nr. 38, 1993, nr. 84, 1996 og nr. 36, 1999, sem breytt hafa ákvæðum 27. – 29. gr. laga um meðferð opinberra mála nr. 19, 1991, og fengið lögreglustjórum ákæruvald, ekki ætlað að raska þeirri skipan að ríkissaksóknari fari einn með æðsta ákæruvald í landinu.

Af því, sem rakið hefur verið, er ljóst að lögreglustjórar, þar á meðal ríkislögreglustjóri, hafa ekki sjálfstætt ákæruvald heldur fara þeir með það undir yfirstjórn og eftirliti æðsta handhafa ákæruvalds, ríkissaksóknara.  Ríkissaksóknari getur þannig á öllum stigum máls hlutast í meðferð ákæruvalds hjá lögreglustjórum og mælt fyrir um meðferð þessa valds, bæði almennt og í einstökum málum.  Verður því ekki fallist á það að óheimilt hafi verið að flytja forræði máls þessa frá ríkislögreglustjóra til ríkissaksóknara og þannig hafi ekki verið sótt þing í málinu.

Samkvæmt því, sem rakið er um liði 1 – 3 hér að framan, ber að synja kröfu ákærðu í málinu að að það verði lýst niður fallið.

Pétur Guðgeirsson héraðsdómari kvað upp úrskurðinn.

Úrskurðarorð:

Synjað er kröfu ákærðu í málinu að mál þetta verði lýst niður fallið.