Mánudaginn 22. september 2008.
Nr. 493/2008.	Ríkislögreglustjóri (Helgi Magnús Gunnarsson, saksóknari) gegn X (Sveinn Andri Sveinsson hrl.)

 

Kærumál. Farbann. Sératkvæði.

Úrskurður héraðsdóms um að X skyldi áfram sæta farbanni samkvæmt b. lið 1. mgr. 103. gr. og 110. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála var staðfestur.

 

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ólafur Börkur Þorvaldsson, Jón Steinar Gunnlaugsson og Páll Hreinsson.

Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 9. september 2008, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 10. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 9. september 2008, þar sem varnaraðila var áfram bönnuð för frá Íslandi allt til þriðjudagsins 11. nóvember 2008 kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi. Til vara krefst hann þess að honum verði gert að setja tryggingu fyrir nærveru sinni í stað farbanns, en að því frágengnu að farbanni verði markaður skemmri tími.

Sóknaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar.

I.

Sóknaraðili heldur því fram að skilyrði 110. gr. laga nr. 19/1991 séu uppfyllt fyrir áframhaldandi farbanni yfir varnaraðila en hann sé undir rökstuddum grun um að hafa framið skjalafals og auðgunarbrot. Sóknaraðili telur brot varnaraðila meðal annars geta leitt til þess að ábyrgðir fyrir að minnsta kosti 200 milljón bandaríkjadali gætu orðið bindandi fyrir A gagnvart grandlausum framsalshafa allt fram til ársloka 2009. Þá kunni A að bera ábyrgð að einhverju leyti á skuldabréfaútboði C sem sé á gjalddaga á árinu 2017 en í fölsuðum og/eða rangfærðum skjölum málsins sé að finna yfirlýsingu um að C eigi á reikningum hjá A inneign að virði 623.087.842 bandaríkjadala.

Varnaraðili bendir einkum á að hann hafi sætt farbanni um langan tíma, eða allt frá 13. apríl 2007 en dómstólar hafi alls níu sinnum kveðið á um  slíkt bann í þágu rannsóknar málsins. Því séu takmörk sett hversu lengi heimilt sé að beita farbanni sem rannsóknar­úrræði. Þá sé það jafnframt skilyrði fyrir framlengingu þess að rannsókn hafi verið fram haldið án tafa en það skilyrði sé ekki uppfyllt.

II.

Málavextir eru raktir í hinum kærða úrskurði.

Samkvæmt 67. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála er markmið rannsóknar að afla allra nauðsynlegra gagna til þess að ákæranda sé fært að ákveða að henni lokinni hvort sækja skuli mann til sakar, svo og að afla gagna til undirbúnings málsmeðferðar.

Við beitingu þvingunarráðstafana, svo sem gæsluvarðhalds og farbanns, í þágu rannsóknar opinbers máls togast meðal annars á almannahagsmunir við að halda uppi lögum, vinna að uppljóstran brota og halda uppi refsivörslu annars vegar og hins vegar mannréttindi hins grunaða manns. Hin óskráða meðalhófsregla, sem meðal annars ákvæði 3. mgr. 94. gr., 1. mgr. 101. gr. og 2. málsl. 2. mgr. 105. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála og 2. mgr. 13. gr. lögreglulaga nr. 90/1996 eru byggð á, leggur grundvöllinn að því hvernig meta skuli þá andstæðu hagsmuni sem vegast á í slíkum málum og fara meðalveginn á milli þeirra.

Við val á þvingunarráðstöfun í þágu rannsóknar opinbers máls ber að velja það úrræði sem vægast er og að gagni getur komið. Í því sambandi er farbann miklum mun vægara úrræði heldur en gæsluvarðhald og þá sérstaklega þegar því er beitt gagnvart íslenskum ríkisborgara sem á lögheimili hér á landi. Í reglunni felst einnig að hóf verður að vera í beitingu þess úrræðis sem valið er miðað við þá hagsmuni sem í húfi eru og má ekki ganga lengra en nauðsyn ber til. Þannig má farbann ekki standa lengur en nauðsynlegt er í þágu rannsóknar. Tímalengd farbanns í þágu rannsóknar ræðst þannig aðallega af eðli og umfangi máls.

Í ljósi þess hvernig mál þetta er vaxið, og hversu mikla hagsmuni það varðar, er fallist á með sóknaraðila að réttlætanlegt sé að grípa til tímafrekra og nauðsynlegra rannsóknaraðgerða erlendis til að upplýsa málið á meðan varnaraðili sætir farbanni, enda verður að játa sóknaraðila aukið svigrúm þegar grunur leikur á að framin hafi verið umfangsmikil efnahagsbrot sem teygja anga sína til fleiri en eins ríkis.

Almennt er það forsenda þess að til greina komi að framlengja farbann að rannsókn máls hafi verið fram haldið án óréttlættra tafa. Gangur rannsóknar málsins er rakinn í hinum kærða úrskurði og af því sem fram er komið virðist rannsókn þess við lok árs 2007 og fyrstu mánuði þessa árs hafa mátt vera með markvissari hætti. Hins vegar hafa þessar tafir að nokkru leyti verið réttlættar við munnlegan flutning málsins fyrir Hæstarétti. Hefur því verið lýst hver verða næstu skref við rannsókn málsins sem sóknaraðili telur nauðsynleg svo taka megi ákvörðun um saksókn skv. 67. gr. laga nr. 19/1991.

Í ljósi þess sem að framan er rakið og að teknu tilliti til þeirra brota, sem varnaraðili er grunaður um að hafa framið og fangelsisrefsing liggur við, þykja skilyrði uppfyllt til þess að tryggja beri nærveru varnaraðila hér á landi í þágu rannsóknar málsins með farbanni á grundvelli 110. gr. laga nr. 19/1991. Með vísan til alls framanritaðs verður hinn kærði úrskurður staðfestur.

Dómsorð:

Hinn kærði úrskurður er staðfestur.

 

Sératkvæði

Jóns Steinars Gunnlaugssonar

Ég er sammála meirihluta dómara um þau meginsjónarmið sem líta beri til þegar vegnir eru saman annars vegar almannahagsmunir af því að upplýsa um refsiverða háttsemi og hins vegar persónulegir hagsmunir grunaðs manns af þvingunarráðstöfunum meðan á rannsókn stendur. Ég er hins vegar ósammála þeim um niðurstöðu af þessu mati í máli því sem hér er til úrlausnar.

Svo sem fram hefur komið í fjölmörgum dómum Hæstaréttar og raunar einnig í atkvæði meirihlutans eru því takmörk sett hversu lengi heimilt er að beita farbanni sem rannsóknarúrræði. Þetta hefur verið áréttað í dómum Hæstaréttar í málum varnaraðila, þar sem farbann hans hefur verið framlengt. Þar hefur meðal annars verið tekið fram að það teljist skilyrði fyrir beitingu farbanns að rannsókn sé fram haldið án tafa sem ekki séu réttlættar. Skipti í því sambandi ekki máli hvort um sé að kenna íslenskum eða erlendum lögregluyfirvöldum.

Í máli varnaraðila liggur fyrir að verulegar tafir hafa orðið á rannsókn þess. Skipta þar mestu máli tafir sem orðið hafa hjá erlendum rannsóknaraðilum við rannsókn samkvæmt svonefndum réttarbeiðnum sóknaraðila, sem sendar voru í maí 2007. Hefur sóknaraðili aðallega skýrt þær með almennum athugasemdum um að meðferð slíkra beiðna sé seinleg og ekki sé við því að búast að niðurstaða fáist úr þeim fyrr en „að nokkrum tíma liðnum“.

Við munnlegan flutning málsins fyrir Hæstarétti var upplýst af hálfu sóknaraðila að ekki væri við því að búast að tímalengd farbanns varnaraðila í hinum kærða úrskurði myndi duga til að ljúka rannsókn þess. Væri ekki unnt að áætla með neinni vissu hversu lengi enn varnaraðili þyrfti að sæta farbanni til að þeim tilgangi yrði náð sem krafa um framlengingu þess byggir á.

Varnaraðili hefur þegar sætt farbanni í meira en 17 mánuði. Mun það vera lengri tími en önnur dæmi eru um í íslenskri réttarframkvæmd. Samkvæmt hinum kærða úrskurði verða þetta orðnir nær 19 mánuðir við lok þess tíma sem þar var ákveðinn. Jafnframt liggur fyrir samkvæmt fyrrnefndum upplýsingum sóknaraðila að líklegast verði nauðsynlegt að óska enn framlengingar farbannsins að þessum tíma liðnum, án þess að nokkur vissa sé um hvaða tími sé talinn munu duga til að þjóna markmiði sóknaraðila. Við svo búið getur ekki staðið og tel ég því að fella beri hinn kærða úrskurð úr gildi. 

 

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 9. september 2008.

Ríkislögreglustjóri hefur krafist þess að með vísan til 110. gr., sbr. b.-lið 1. mgr. 103. gr., laga nr. 19, 1991 um meðferð opinberra mála, að framlengt verði farbann sem X sætir til þriðjudagsins 9. september 2008 og að honum verði bönnuð brottför af Íslandi allt til þriðjudagsins 11. nóvember n.k. kl. 16:00.

Í greinargerð ríkislögreglustjóra kemur fram að miðvikudaginn 11. apríl 2007 hafi forráðamenn A tilkynnt saksóknara efnahagsbrota um ætlaða refsiverða háttsemi X í störfum hans sem framkvæmdastjóri A. Leiki grunur á að hann hafi misnotað aðstöðu sína hjá fyrirtækinu og falsað og/eða rangfært skjöl sem beri það með sér að eiga að stafa frá A, en í þessum skjölum sé vísað til viðskipta sem ekki sé nokkur fótur fyrir að átt hafi sér stað á vegum A eða fyrir tilstuðlan félagsins. Í hinum fölsuðu og/eða rangfærðu skjölum sé m.a. yfirlýsing um að tilteknir fjármunir, 200.000.000 bandaríkjadala, séu í vörslu A á tilteknum bankareikningi. Skjal þetta ber yfirskriftina Certificate of deposit, sem þýða megi sem staðfesting á innstæðu. Samkvæmt efni skjalsins sé það staðfest að á innlánsreikningi sé að finna 200 milljónir bandaríkjadala. Innistæðan sé á lokuðum reikningi og sé þar með óafturkallanleg, til hagsbóta fyrir tilgreinda aðila. Innistæðuna skuli greiða þeim aðilum eða þeim sem þeir vísa til á gjalddaga sem er 31. desember 2009, gegn framvísun skjalsins á skrifstofu A að [...], Reykjavík. Sérstaklega sé tekið fram í skjalinu að það megi framselja. Skjal þetta virðist hafa bein tengsl við lánasamning. Í samningi þessum sé rakið hvernig staðfestingu á innistæðunni sem vísað er til sem “CD” tengist lánasamningnum. Ekki hafi enn tekist að hafa uppi á frumriti skjalsins. Lánasamningurinn sem fjallað sé um hér að ofan, sé gerður á milli B sem lánveitanda og C sem lántakanda. Í öðrum kafla lánasamningsins sé að finna ákvæði um hvaða skjöl þurfa að vera til staðar til að draga megi á lánið og ber lántakanda að afhenda lánveitanda skuldabréf (Medium Term Note) að fjárhæð 200 milljónir bandaríkjadala útgefnum af C, ásamt staðfestingunni á innistæðunni, sbr. hér að ofan útgefinni af A.

Í hinum fölsuðu og/eða rangfærðu skjölum sé að finna yfirlýsingu vegna einhvers konar ábyrgðar á skuldabréfaútboði C, sem skráð sé á Channel Island Stock Exchange, um að C eigi á reikningum hjá A erlend hlutabréf skráð í Bandaríkjunum að andvirði 84.365.000 bandaríkjadollara, erlend verðbréf skráð í Bandaríkjunum að andvirði 32.524.095 bandaríkjadollara og peningainnistæðu í 59.552.793.649 japönskum yenum, eða samtals inneign að virði 623.087.842 bandaríkjadala. Það hefur verið upplýst af forráðamönnum A að eftirgrennslan og athuganir starfsmanna A hafi leitt í ljós að engar slíkar innistæður séu eða hafi verið hjá félaginu á umræddum tíma.

Ekki sé loku fyrir það skotið að með útgáfu hinna fölsuðu og/eða rangfærðu skjala í nafni A kunni X, sem framkvæmdastjóri og prókúruhafi A, að hafa með ólögmætum hætti drýgt athafnir sem fyrirtækið sé bundið við og kunni að hljóta fjártjón af. Einnig megi benda á það að A hafi verið skráður eigandi 25% hlutafjár í C (leiðrétt 20. apríl s.l.), auk þess sem hann sé skráður í stjórn félagsins samkvæmt gögnum málsins sem varða útboðslýsingu á skuldabréfaútboði C.

Frekari upplýsingar hafi fengist með skoðun á tölvupóstum kærða sem sýna að hann hafi haft meiri samskipti við hina erlendu aðila og aðkomu að þeim viðskiptum sem reynt var að koma á, en hann hafi viðurkennt í skýrslum sínum hjá lögreglu. Þá komi fram upplýsingar varðandi kaup aðila í Bandaríkjunum á skuldabréfum C í áðurnefndu skuldabréfaútboði alls að fjárhæð 7 milljónir bandaríkjadollara. Upp komst um þetta tilvik í kjölfar rannsóknar á tölvupóstum X.

Málið sé mjög alvarlegt og ábyrgðir geti fallið á A, í það minnsta vegna 200 milljóna bandaríkjadollara samkvæmt Certificate of Deposit, en frumritið hafi eins og áður kom fram ekki fundist og geti, að áliti lögmanna A, bundið A gagnvart grandlausum framsalshafa allt fram á árslok 2009, þegar gjalddagi ábyrgðarinnar sé. Enn fremur liggi fyrir að ábyrgð vegna skuldabréfaútboðsins sé á gjalddaga árið 2017. Þótt enn hafi ekki verið upplýst með vissu um hversu mikla ábyrgð má ætla að A hafi verið tengt við í tengslum við útboðið eru líkur fyrir að það byggi að öllu leiti á ábyrgðum A, bæði að því er varðar beina skráningu þess í kauphöllina á Guernsey og ábyrgð á greiðslum skuldabréfanna sem gefin voru út.

Réttarbeiðnir hafi verið sendar til Bandaríkjanna, Guernsey, Jersey og Englands, auk þess sem fyrirspurn var send til Filipseyja, en eins og nánar sé rakið í þeim virðist fjöldi einstaklinga tengdur brotunum og séu þeir flestir búsettir erlendis aðrir en kærði. Mál þetta verður því illa eða ekki upplýst án aðstoðar lögreglu í viðkomandi löndum. Séu slíkar réttarbeiðnir sendar eftir tilteknum leiðum í samræmi við ákvæði alþjóðasamninga þar um. Sé meðferð slíkra beiðna seinleg og sé ekki við því að búast að niðurstaða fáist úr þeim fyrr en að nokkrum tíma liðnum.

Svar barst frá Guernsey fljótt og vel, eða í lok júlí 2007. Hafi komið fram í því að í útboðslýsingu (Offering Circular), sem lögð hafi verið inn hjá kauphöllinni á Guernsey dags. 18.10.2006,  sé vísað til ábyrgðar A vegna útboðsins með vísan til “Collateral Trust Guaranty” á milli C og A vegna skuldabréfaútboðsins. Jafnframt komi fram í þessu sama skjali að kærði X sé “Director” hjá C og eigandi 25% hlutafjár. Svar barst frá Jersey um miðjan október sl., en þar komi fram svipaðar upplýsingar og frá Guernsey varðandi skráningu skuldabréfaútboðs C á Channel Island Stock Exchange.

Seinlegt hafi reynst að fá svar við réttarbeiðninni sem send hafi verið til Bandaríkjanna. Það barst þó loks í apríl sl. Í kjölfar þess hafi farið fram yfirheyrslur yfir þremur vitnum í Bandaríkjunum í lok maí. Til aðstoðar íslenskum yfirvöldum séu þrír bandarískir saksóknarar staðsettir í Portland í Oregon, Phoenix Arizona og Sakramento í Kaliforniu, en þar hafi  yfirheyrslurnar farið fram. Voru saksóknari og aðstoðaryfirlögregluþjónn efnahagsbrotadeildar viðstaddir seinni yfirheyrslurnar tvær. Í tengslum við og í framhaldi af yfirheyrslunum stefndu bandarísku saksóknararnir umræddum vitnum til að afhenda gögn. Um afhendingu þessara gagna sé farið eftir þeim reglum sem almennt gilda í meðferð réttarbeiðna þannig að þeim sé, ásamt endurritum af yfirheyrslunum, komið til dómsmálaráðuneytis Bandaríkjanna, sem hefur verið íslenskum yfirvöldum til aðstoðar, og síðan þaðan send til Íslands. Íslenskum lögregluyfirvöldum hafa nú borist gögn vegna yfiheyrslnanna í  Kaliforníu og Oregon, en ekki frá Arisona. Hafi því ekki verið unnt að kalla kærða til yfirheyrslu vegna gagnanna.

Í tengslum við yfirheyrslu yfir einu vitninu komi fram upplýsingar um konu í New York sem varð fyrir tjóni vegna kaupa sinna á skuldabréfum úr útboði C á Guernsey. Til standi að yfirheyra þá konu og fá frá henni gögn um málið. Hafi viðbótarréttarbeiðni verið send bandarískum yfirvöldum vegna þessa þann 25. júní sl. og sé hún meðfylgjandi kröfu þessari. Enginn viðbrögð hafa verið við réttarbeiðininni og hafa því enginn gögn vegna borist hennar.

Varðandi réttarbeiðnina sem send hafi verið til Bretlands þá fengust þær upplýsingar frá breskum yfirvöldum að meðferð réttarbeiðninnar væri í gangi og hafi verið ýtt frekar á eftir þeirri afgreiðslu. Síðastliðna mánuði hafi töluverð samskipti átt sér stað við löggæslu yfirvöld í Bretlandi vegna málsins. Vísað er til meðfylgjandi yfirlits um framgang málsins varðandi þau.  Séu komnar dagsetningar á yfirheyrslur á tveim mönnum í Bretlandi sem tengjast málinu. Munu saksóknari efnahagsbrota og aðstoðaryfirlögregluþjónn efnahagsbrota-deildar fara til Bretlands til að yfirheyra D og E þann 22. október nk. Samkvæmt upplýsingum lögreglunnar þá reyndu þeir að selja banka lánasaminga og innleggskírteini (e. Certificate of Deposit), sem að ofan er greint frá, þar sem kemur fram að C hafi hjá A $ 200 milljónir sem tryggingu handa tryggingahafa (e. beneficiary) á gjalddaga.  Þá vantar vitnaskýrslur af bankastarfsmönnum í Skotlandi þar sem reynt var að selja umrædd gögn en óskað var eftir þeim í ofangreindri réttarbeiðni.

Ljóst sé að meðferð framangreindra beiðna í Bandaríkjunum og Bretlandi muni taka nokkurn tíma enn. Sé því nauðsynlegt að kærða verði enn um sinn meinuð för af landinu, þangað til hægt sé að ljúka framangreindum rannsóknarþáttum, en ella sé hætta á að rannsókn málsins tefjist eða að hann reyni að koma sér undan rannsókn og hugsanlegri saksókn síðar.

Hætta þyki vera á að kærði muni reyna að komast úr landi og þar með torvelda rannsókn málsins, en benda megi á að hann hafi verið búsettur í [...] í Bandaríkjunum þar sem hann á ættingja, auk þess sem fyrirsvarsmaður C, F, er búsettur þar. Eins og rakið hafi verið hér að framan eiga enn eftir að berast mikilvægar upplýsingar erlendis frá og er nauðsynlegt að tryggja að kærði verði til staðar til að unnt verði að yfirheyra hann um þær.

Sé til stuðnings kröfunni sérstaklega vísað til meðfylgjandi yfirlits G aðstoðaryfirlögregluþjóns um framgang rannsóknarinnar.

Í þágu rannsóknar málsins þyki, með vísan til þess sem að framan sé rakið, brýna nauðsyn bera til að dómari leggi fyrir kærða að halda sig á Íslandi allt til þriðjudagsins 11. nóvember n.k. kl. 16:00.

Í fyrri úrskurðum í máli varnaraðila hefur komið fram að á sóknaraðila hvíli skylda til að sýna fram á að framlengingar á farbanni sé þörf á ný enda felist í farbanni takmörkun á frelsi varnaraðila sem ekki verði beitt nema fyrir liggi að þess sé þörf í þágu meðferðar máls. Ekki verði fram hjá því litið að málið sé flókið og umfangsmikið. Dráttur sá sem orðið hafi á rannsókninni hafi verið skýrður. Eins og mál þetta sé vaxið og stöðu rannsóknar þess sé háttað, umfangi málsins og þeirra gífurlegu hagsmuna sem það varði, megi fallast á að enn sé þörf á að tryggja nærveru kærða hér á landi í þágu rannsóknar málsins með farbanni. 

Eins og mál þetta liggur nú við dóminum hefur sóknaraðili sýnt fram á að unnið hafi verið í rannsókn málsins frá því varnaraðili var síðast úrskurðaður í farbann. Fyrir liggur að gögn hafa komið frá fylkjunum Kaliforníu og Oregon í Bandaríkjunum, en enn sé beðið gagna frá Arizona. Þá hafi verið send viðbótarréttarbeiðni til New York fylkis í Bandaríkjunum 25. júní sl. og sé beðið gagna á grundvelli hennar. Þá liggi fyrir að saksóknari efnahagsbrota muni 22. október nk. fara til Bretlands og yfirheyra þar tvö vitni, D og E, en framburðir beggja þessara vitna skipti miklu fyrir framvindu málsins. Loks liggi það fyrir að yfirheyra þurfi tiltekna bankastarfsmenn í Skotlandi vegna málsins. 

Með hliðsjón af þessum málatilbúnaði sóknaraðila verður að fallast á að skilyrði b-liðar 1. mgr. 103. gr. og 110. gr. laga nr. 19/1991, séu uppfyllt. Verður því fallist á beiðni Ríkislögreglustjóra um að kærði sæti áfram  farbanni svo sem greinir í úrskurðarorði. Hjá því verður hins vegar ekki litið að mál þetta hefur mikla sérstöðu. Bæði er það að brotaandlag getur numið óvenjulega háum fjárhæðum. Eins hefur varnaraðili setið lengur í farbanni heldur en dæmi eru til hér á landi. Getur slíkt farbann ekki staðið endalaust, en ljóst er miðað við framvindu rannsóknar málsins að enn getur komið til þess að senda þurfi réttarbeiðnir til útlanda sem getur tekið mjög langan tíma að bregðast við með. Telur rétturinn því að sóknaraðili eigi að taka til skoðunar að varnaraðili setji tryggingu fyrir dvöl sinni hér á landi í stað þess að hann sæti farbanni. Til skoðunar í því sambandi hlýtur að koma hversu miklar eignir varnaraðili á hér á landi, en ljóst er að hann verður aldrei borgunarmaður fyrir hærri fjárhæð en sem nemur eignum hans hér á landi. Telur dómurinn rétt að sóknaraðili hugi að þessum atriðum á næstu vikum.   

Símon Sigvaldason héraðsdómari kvað upp úrskurðinn.

Úrskurðarorð:

Kærða, X er bönnuð brottför af Íslandi allt til þriðjudagsins 11. nóvember n.k. kl. 16:00.