Mánudaginn 27. ágúst 2001:
Nr. 300/2001.	Grétar Björgólfsson (Gísli M. Auðbergsson hdl.) gegn Olíuverzlun Íslands hf. (Ásgeir Þór Árnason hrl.)

 

Kærumál. Dómsuppkvaðning. Ómerking úrskurðar héraðsdóms.

Við uppkvaðningu úrskurðar héraðsdóms var liðinn frestur samkvæmt 1. mgr. 115. gr. laga nr. 91/1991, sbr. 4. mgr. 84. gr. laga nr. 90/1991, og ekki var þá sótt þing af hálfu málsaðila. Ekkert lá fyrir um að aðilarnir hefðu lýst yfir að þeir teldu óþarft að málið yrði munnlega flutt á ný. Var úrskurðurinn af þessum sökum ómerktur og málinu vísað heim í hérað til munnlegs málflutnings og uppkvaðningar úrskurðar á ný.

 

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Gunnlaugur Claessen og Ingibjörg Benediktsdóttir.

Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 6. ágúst 2001, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 14. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Austurlands 23. júlí 2001, þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um að felld yrði úr gildi nauðungarsala sýslumannsins á Eskifirði á jörðinni Tungufelli í Breiðdal. Kæruheimild er í 85. gr. laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu. Sóknaraðili krefst þess að nauðungarsalan verði felld úr gildi. Hann krefst einnig málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar.

Varnaraðili krefst þess að úrskurður héraðsdómara verði staðfestur og sér dæmdur kærumálskostnaður.

Mál þetta var þingfest fyrir Héraðsdómi Austurlands 19. desember 2000. Samkvæmt endurriti úr þingbók dómsins var það munnlega flutt 12. júní 2001 og tekið til úrskurðar. Hinn kærði úrskurður var sem fyrr segir kveðinn upp 23. júlí 2001, en ekki var þá sótt þing af hálfu málsaðila. Á síðastnefndum degi var liðinn frestur samkvæmt 1. mgr. 115. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sbr. 4. mgr. 84. gr. laga nr. 90/1991, til að kveða upp úrskurð í málinu án þess að það yrði munnlega flutt á ný eða aðilar þess og héraðsdómari væru samdóma um að það væri óþarft. Ekkert liggur fyrir í málinu um að aðilarnir hafi lýst slíku yfir. Af þessum sökum er óhjákvæmilegt að ómerkja hinn kærða úrskurð og vísa málinu heim í hérað til munnlegs málflutnings og uppkvaðningar úrskurðar á ný.

Rétt er að aðilarnir beri á þessu stigi hvor sinn kostnað af málinu í héraði og fyrir Hæstarétti.

Dómsorð:

Hinn kærði úrskurður er ómerktur og málinu vísað heim í hérað til munnlegs málflutnings og uppkvaðningar úrskurðar á ný.

Málskostnaður í héraði og kærumálskostnaður fellur niður.

 

 

 

Úrskurður héraðsdóms Austurlands 23. júlí 2001.

Mál þetta sem tekið var til úrskurðar þann 12. júní 2001, að loknum munnlegum málflutningi, barst Héraðsdómi Austurlands með málskoti dags. 7. nóvember 2000. 

Sóknaraðili er Grétar Björgólfsson, kt. 110151-4609, Sæbergi 16, Breiðdalsvík.  Varnaraðilar eru Olíuverslun Íslands hf., kt. 500269-3249, Héðinsgötu 10, Reykjavík, veðhafi og uppboðsbeiðandi, Íbúðalánasjóður, veðhafi, Lind hf., veðhafi og Dal-Björg ehf., uppboðskaupandi.  Hefur Olíuverslun Íslands hf., einn varnaraðila, tekið til varna í þessu máli.

Sóknaraðili hefur á grundvelli 80. gr. laga um nauðungarsölu nr. 90, 1991, krafist þess að nauðungarsala á jörðinni Tungufelli í Breiðdal, sem fram fór þann 24. október 2000, verði felld úr gildi. Jafnframt gerir uppboðsbeiðandi kröfu um málskostnað úr hendi varnaraðila.

Varnaraðili gerir þær kröfur að kröfum sóknaraðila verði hafnað og viðurkennt verði, að nauðungarsala á jörðinni Tungufelli í Breiðdal, sem fram fór 24. október 2000, sé gild að öllu leyti. Þá gerir varnaraðili kröfu um að sóknaraðila verði gert að greiða málskostnað að mati dómsins. 

Með byggingarbréfi, dags. 17. mars 1955, lýsti Jón Björgólfsson, Þorvaldsstöðum, Breiðdal, Suður-Múlasýslu, því yfir að hann byggði Björgólfi syni sínum 1/4 hluta af ,,eignar og óðalsjörð minni Þorvaldsstöðum í Breiðdalshreppi í Suður-Múlasýslu”, eins og segir í byggingarbréfinu.  Ennfremur sagði í byggingarbréfi að Björgólfur hafi ákveðið að stofna nýbýli á þessum hluta jarðarinnar og að um skyldur og réttindi leigutaka fari eftir ákvæðum laga nr. 116/1943 um erfðaábúð og óðalsrétt, svo og öðrum lagaákvæðum er þessi mál snerta.  Þá segir orðrétt í byggingarbréfinu: ,,Leigutaki hefur fullt leyfi til veðsetningar á þessum ¼ hluta jarðarinnar.”

Sótt var um heimild til stofunar nýbýlis á framangreindum jarðarhluta með umsókn til Nýbýlastjórnar ríkisins, dags. 15. mars 1955.  Með skiptagerð, dags. 30. október 1955, var framangreindum jarðarhluta skipt úr jörðinni Þorvaldsstöðum og segir í skiptagjörðinni að nýbýlið skuli fá 15 ha ræktanlegs lands úr jörðinni og auk þess sem svarar ¼ hluta úr landi jarðarinnar. Þá var Björgólfi Jónssyni með bréfi menntamálaráðherra, dags. 29. nóvember 1955, veitt leyfi með skírskotun til laga nr. 35/1953 að taka upp nafnið Tungufell á framangreint nýbýli. 

Þann 17. maí 1994 gaf Guðmundur Björgólfsson út skuldabréf til handhafa með 6. veðrétti í jörðinni Tungufelli, að fjárhæð kr. 2.335.762.  Ritaði Björgólfur Jónsson samþykki sitt sem eigandi hins veðsetta.  Var skuldabréfinu þinglýst þann 13. júlí 1994 af sýslumanninum á Eskifirði án athugasemda.  Veðskuldabréfið lenti í vanskilum og þann 15. ágúst 1995 var óskað eftir uppboð á veðandlaginu.  Við framhaldssölu þann 26. ágúst 1996 reis ágreiningur með aðilum um, hver ætti að teljast réttur varnaraðili við framkvæmd nauðungarsölunnar. Ákvað sýslumaðurinn á Eskifirði þá að stöðva nauðungarsölu á jörðinni. Var ágreiningi um þá ákvörðun sýslumanns skotið til Héraðsdóms Austurlands til úrskurðar og var Olíuverslun Íslands hf., eigandi ofangreinds veðskuldabréfs, sóknaraðili í því máli, en varnaraðilar voru þeir Björgólfur Jónsson, Grétar Björgólfsson og Jón Björgólfsson.  Með úrskurði, dags. 10. desember 1995, vísaði héraðsdómur málinu frá ex officio með þeim rökum að dánarbú Jóns Björgólfssonar væri réttur aðili að málinu og að þeim aðila hafi ekki verið gefinn kostur á að gæta hagsmuna sinna.  Með dómi Hæstaréttar frá 20. janúar 1997 var sá úrskurður að hluta felldur úr gildi og lagt fyrir héraðsdómara að taka málið til efnismeðferðar að því er laut að kröfum sóknaraðila, Olíuverslunar Íslands hf. á hendur varnaraðilanum Björgólfi Jónssyni.  Sagði í dómi Hæstaréttar að fallast yrði á með héraðsdómara, að ekki yrði á því byggt að Björgólfur Jónsson hafi öðlast eignarheimild yfir jörðinni Tungufelli með þeim löggerningum frá árinu 1955 sem getið var hér að ofan. Þá sagði ennfremur í dómi Hæstaréttar, að í gögnum um skipti dánarbús Jóns Björgólfssonar sé hvergi vikið að eignarréttindum að jörðunum Þorvaldsstöðum eða Tungufelli.  Verði því ekki annað ráðið af þeim en að réttilega verði að telja jarðirnar enn í eigu dánarbús Jóns Björgólfssonar.  Héraðsdómur Austurlands úrskurðaði að nýju í máli þessu þann 9. maí 1997 og var hin umdeilda ákvörðun sýslumannsins á Eskifirði, þess efnis að stöðva nauðungarsölu á jörðinni Tungufelli í Breiðdal, staðfest á þeirri forsendu að Björgólfur Jónsson gæti ekki með réttu talist gerðarþoli við þá nauðungarsölu sem sóknaraðili krefðist.  Var úrskurður þessi staðfestur með dómi Hæstaréttar frá 19. júní 1997 með vísan til forsenda hins kærða úrskurðar.

Með beiðni, dags. 10. september 1998, óskuðu erfingjar Jóns Björgólfssonar eftir einkaskiptaleyfi á búinu.  Veitti sýslumaðurinn á Eskifirði leyfi til einkaskipta á búinu þann 20. september 1998 og þann 12. október 1998 lauk skiptum dánarbúsins með áritun sýslumanns á erfðafjárskýrslu.  Samkvæmt eignarskiptayfirlýsingu, dags. 11. september 1998, kom jörðin Tungufell, Breiðdalshreppi, ásamt öllum gögnum og gæðum í hlut Grétars Björgólfssonar við skipti dánarbúsins.  Var yfirlýsingu þessari þinglýst á jörðina þann 29. október með athugasemd um áhvílandi veðskuldir.

Með beiðni, dags. 19. janúar 1999, óskaði Olíuverzlun Íslands hf. að nýju eftir nauðungarsölu á jörðinni Tungufelli í Breiðdal.  Við fyrirtöku uppboðsmálsins þann 6. júní 2000 mótmælti lögmaður gerðarþola, Grétars Björgólfssonar, framgangi uppboðsins en sýslumaður féllst ekki á mótmæli gerðarþola og var uppboðinu haldið áfram.  Fór framhaldsuppboð fram þann 24. október 2000, sem lauk með því að eignin var seld hæstbjóðanda, Dal-Björgu ehf.

Sóknaraðili byggir kröfu sína um, að nauðungarsalan verði felld úr gildi, á því að veðskuldabréf það, sem nauðungarsölunnar er krafist út af, njóti í raun ekki veðréttar í uppboðsandlaginu, enda hafi ekki legið fyrir veðleyfi frá sóknaraðila né fyrri eigendum fasteignarinnar til þessarar veðsetningar. Þá sé jörðin Tungufell ¼ hluti jarðarinnar Þorvaldsstaða í Breiðdal, sem hafi verið gerð að ættaróðali árið 1952.  Takmarkist því heimildir til veðsetningar á jörðinni við ákvæði laga um veðsetningar ættaróðala og verði því ekki fallist á að heimilt hafi verið að veðsetja jörðina til tryggingar skuldabréfi þessu jafnvel þó að veðleyfi eiganda jarðarinnar hefði verið fyrir hendi.  Um lagarök vísar sóknaraðili til 24. gr. þinglýsingarlaga nr. 39/1978 og ákvæða jarðarlaga nr. 65/1976, sérstaklega 57. gr.

Varnaraðili telur að hafna beri kröfu sóknaraðila þar sem við veðsetningu jarðarinnar hafi legið fyrir leyfi frá Björgólfi Jónssyni sem hafi haft fullt leyfi til veðsetningar á grundvelli ákvæðis í byggingarbréfi frá 7. febrúar 1955, þar sem sérstaklega hafi verið mælt fyrir um, að leigutaki hafi fullt leyfi til veðsetningar á uppboðsandlaginu.  Liggi ekkert fyrir að veðleyfi þetta hafi verið afturkallað.  Hafi dánarbú Jóns Björgólfssonar verið bundið af veðleyfinu og jafnframt sé núverandi eigandi jarðarinnar bundinn af því.  Þá verði ekki byggt á ákvæðum laga um óðalsjarðir þar sem ekkert liggi fyrir um, að uppboðsandlagið hafi nokkurn tíma verið gert að óðalsjörð, enda sé þess hvergi getið, hvorki í skrá sýslumannsins á Eskifirði yfir óðalsjarðir né í gögnum um skipti dánarbús Jóns Björgúlfssonar.  Engin gögn liggi fyrir um, að jörðin Þorvaldsstaðir hafi raunverulega verið gerð að óðalsjörð ef frá er talin yfirlýsing frá 5. ágúst 1952 og jafnvel þó að jörðin Þorvaldsstaðir hafi verið gerð að óðalsjörð þá hafi uppboðsandlagið verið leyst úr óðalskvöð með heimild Nýbýlastjórnar ríkisins skv. VI. kafla laga nr. 20/1952, sbr. IX. kafla laga nr. 116/1943.  Þá hafi sóknaraðili ekki búsetu á jörðinni sem sé skilyrði skv. b. lið 68. gr. jarðarlaga né sé þar stundaður búskapur og jörðin þannig nýtt til landbúnaðar sbr. 1. gr. jarðarlaga og geti því ákvæði jarðarlaga um óðalsjarðir ekki átt við uppboðsandlagið.  Einnig beri að líta til þess að 21 veðskuld hafi verið þinglýst á jörðina án athugasemda og hafi a.m.k. 8 þeirra fallið utan ákvæðis 57. gr. jarðalaga um veðskuldir, sem heimilt sé að þinglýsa á óðalsjarðir.  Til hliðsjónar verði að líta til þess að jörðin Tungufell hafi verið laus undan óðalskvöðum í hefðartíma fullan, sbr. ákvæði laga nr. 46/1905 og að við úrlausn málsins verði að hafa að leiðarljósi meginreglur eignaréttar um frjálsar heimildir til ráðstöfunar á eign sinni og beri því að skýra þröngt þau ákvæði jarðarlaga nr. 65/1976 sem setji skorður við ráðstöfunarheimild eigenda jarða.

Niðurstaða.

Eins og áður er getið sagði í byggingarbréfi, dags. 17. mars 1955,  að leigutaki hafi fullt leyfi til veðsetningar á uppboðsandlaginu.  Ekkert hefur í máli þessu komið fram sem rennir stoðum undir staðhæfingar þess efnis, að framangreinda veðheimild beri að túlka þröngt, enda er veðheimildin ekki bundin neinum skilyrðum.  Verður því að telja að leigjandi skv. byggingarbréfi þessu, Björgólfur Jónsson, hafi haft þinglýsta heimild til þess að veðsetja jörðina Tungufell, sbr. 1. mgr. 24. gr. þinglýsingarlaga nr. 39/1978.  Fyrir liggur að Björgólfur Jónsson áritaði veðskuldabréf það, sem hin umdeilda nauðungarsala er byggð á um samþykki sitt. Verður því að hafna þeirri málsástæðu sóknaraðila að þinglýsing veðskuldabréfsins á uppboðsandlagið stafi af mistökum við þinglýsingu. 

Með yfirlýsingu, dags. 5. ágúst 1952, lýsti Jón Björgólfsson því yfir að hann gerði eignarjörð hans Þorvaldsstaðir í Breiðdalshreppi í S-Múlasýslu að ættaróðali, sbr. 47. gr. laga nr. 116/1943 um ættaróðöl og erfðaábúð.  Samkvæmt framangreindu lagaákvæði höfðu ábúendur þjóð- og kirkjujarða og annarra opinberra stofnana og sjóða rétt til að fá ábúðarjarðir sínar keyptar að tilteknum skilyrðum uppfylltum, þ.á m. því að viðkomandi ábúandi skuldbindi sig við undirskrift kaupsamnings að gera jörðina að ættaróðali.  Samkvæmt 3. gr. laga þessara skyldi jarðeigandi, sem óskar að gera jörð sína að ættaróðali, afhenda sýslumanni yfirlýsingu þar að lútandi ásamt lýsingu af jörð og jarðarhúsum og skilríkum fyrir því að fullnægt sé skilyrðum 1. gr. laganna fyrir því að jörð verði gerð að ættaróðali.  Þá sagði í 3. gr. að þegar sýslumaður hafi sannfært sig um, að fullnægt sé ákvæðum laganna um stofnun ættaróðals, skuli hann færa jörðina á skrá um ættaróðul í sérstaka bók, er fylgi embættinu.  Samkvæmt skrá sýslumannsins á Eskifirði um óðul í Suður-Múlasýslu er jörðin Þorvaldsstaðir í Breiðdal ættaróðal.

Í 11. gr. laga nr. 116/1943 segir að heimilt sé eiganda ættaróðals að skipta því milli erfingja í tvö eða fleiri býli, enda fullnægi hin nýju býli ákvæðum 1. gr laganna.  Var skipting háð ákveðnum skilyrðum sem nánar eru tilgreind í ákvæðinu.  Þegar uppboðsandlaginu var skipt úr jörðinni Þorvaldsstöðum voru skiptin ekki byggð á ákvæði 11. gr. laganna, þar sem ekki var um það að ræða að ættaróðali væri skipt á milli erfingja heldur var hinn sami eigandi að báðum býlunum.  Ekki verður hér tekin afstaða til þess, hvort eiganda Þorvaldsstaða hafi verið heimilt skv. ákvæðum laga nr. 116/1943 að skipta ættaróðali sínu með þessum hætti.  Skiptin voru hins vegar gerð og fengin heimild til stofnunar nýbýlis á hinum úrskipta jarðarhluta, sem síðar fékk nafnið Tungufell. Ekki var um það að ræða, að nýbýlið væri afhent til eignar, heldur var Björgólfi Jónssyni byggð jörðin til lífstíðarábúðar.  Verður ekki talið að nýbýlið hafi verið nýtt ættaróðal, þó svo að því hafi verið skipt úr jörð sem bundin var lagaákvæðum um ættaróðal, enda sagði í 24. gr. laga nr. 116/1943 og nú í 67. gr. laga nr. 65/1976, að enginn óðalseigandi geti átt nema eitt ættaróðal. Það styður þessa niðurstöðu að ekkert í gögnum málsins bendir til þess, að nokkru sinni hafi verið farið með jörðina Tungufell eins og um ættaróðal sé að ræða. Þannig kemur ekkert fram í þeim gögnum sem liggja fyrir um skipti á dánarbúi Jóns Björgólfssonar, að við þau skipti hafi verið fylgt ákvæðum jarðarlaga um óðalsjarðir. Var t.a.m. greiddur fullur erfðafjárskattur af fasteignamati jarðarinnar við skiptalok, en skv. 54. gr. jarðarlaga nr. 65/1976 greiðist erfðafjárskattur ekki af ættaróðali eða fylgifé þess við afhendingu óðalsins til erfingja eða viðtakanda. 

Samkvæmt erfðafjárskýrslu um endanleg skipti á dánarbúi Jóns Björgólfssonar, féll jörðin Tungufell í arf að jöfnum hluta til þrettán barna og barnabarna Jóns.

Hins vegar kom jafnframt fram eignarskiptayfirlýsing um, að við skiptin hafi jörðin Tungufell komið ásamt öllum gögnum og gæðum í hlut Grétars Björgólfssonar, sóknaraðila í máli þessu. Í bréfi sýslumannsins á Eskifirði dags 25. september 1998, bendir sýslumaður á, að sóknaraðili sé ekki einn af erfingjum búsins og verði því litið svo á, að um afsal sé að ræða, sem beri að greiða stimpilgjalda af. Ekki hefur komið fram neinn gerningur að öðru leyti um, hvernig þessi eigendaskipti urðu. Hvergi kemur fram í þessum gögnum, að litið sé á Tungufell sem ættaróðal.

Við þinglýsingu eignarskiptayfirlýsingarinnar var gerð athugasemd um að á eigninni hvíldi veð, tryggingarbréf kr. 2.000.000 til Lindar hf. og það veðskuldabréf, sem deilt er um í máli þessu. Þá hefur komið fram, að jörðin hefur áður verið veðsett, án athugsemda til tryggingar skuldum við aðra aðila, en taldir eru í 57. gr. jarðalaga.

Hvort sem jörðin Tungufell er, eftir að henni var skipt frá Þorvaldsstöðum og gerð að sérstakri jörð, talin vera óðalsjörð, eða hluti af óðalsjörð, verður einnig að líta til þess, að heimild Björgólfs Jónssonar til veðsetningar á ábúðarrétti sínum á jörðinni og mannvirkjum á henni verður ekki talin lúta neinum þeim lagatakmörkunum á eignarrétti, sem óðalsréttur á jörðinni er háður.

Með hliðsjón af framangreindu ber því að hafna þeirri málsástæðu sóknaraðila að óheimilt hafi verið að veðsetja jörðina Tungufell til tryggingar skuldabréfi því, sem hin umdeilda nauðungarsala er byggð á, þar sem uppboðsandlagið sé óðalsjörð og falli undir þær takmarkanir á veðsetningu óðalsjarða sem talið er, að 57. gr. jarðarlaga nr. 65/1976 mæli fyrir um.

Með vísan til þess sem að framan greinir er þeirri kröfu sóknaraðila, Grétars Björgólfssonar, að nauðungarsala á jörðinni Tungufelli í Breiðdal, sem fram fór 24. október 2000, verði úr gildi felld, hafnað. 

                Sóknaraðili, Grétar Björgólfsson, greiði varnaraðila, Olíuverslun Íslands hf., kr. 200.000 í málskostnað.

                Logi Guðbrandsson, dómstjóri, kveður upp úrskurð þennan.

Úrskurðarorð:

                Kröfu sóknaraðila, Grétars Björgólfssonar, um að nauðungarsala á jörðinni Tungufelli í Breiðdal, sem fram fór þann 24. október 2000, verði úr gildi felld, er hafnað.

Sóknaraðili greiði varnaraðila, Olíuverslun Íslands hf. kr. 200.000 í málskostnað.