Fimmtudaginn 25. janúar 2001.
Nr. 250/2000.	Lífeyrissjóður bankamanna (Jakob R. Möller hrl.) gegn Sveini Jónssyni (Sveinn Sveinsson hrl.) og gagnsök

                                     

Stjórnarskrá. Lífeyrissjóður. Verðtrygging. Eftirlaun.

Með setningu reglugerðar nr. 667/1997 um Lífeyrissjóð bankamanna voru gerðar tilteknar breytingar á skipulagi L. Leiddu þær til lækkunar á lífeyrissréttindahlutfalli S, sem lét af störfum hjá Seðlabanka Íslands 1978. Var lækkunin rakin til þeirrar túlkunar sjóðsins á ákvæðum reglugerðarinnar að 11. gr. hennar stæði framar 36. gr. og leiddi það til þess að sá sem léti af starfi eftir gildistöku reglugerðarinnar, greitt hefði iðgjald til sjóðsins og væri orðinn fullra 65 ára ætti rétt á 2.125% eftirlaunum fyrir hvert starfsár í fullu starfi, en að þeir sem hættir væru störfum fyrir gildistöku reglugerðarinnar, en hæfu töku lífeyris eftir þann tíma ættu ekki rétt á að lífeyrir þeirra tæki mið af 11. gr. Héraðsdómur féllst ekki á þessa túlkun L og taldi að skýrlega hefði þurft að kveða á um það í gildandi reglugerð ef önnur regla ætti að gilda um réttindahlutfall starfandi sjóðfélaga en þeirra sjóðfélaga sem hættir voru störfum fyrir gildistökuna og hefðu ekki hafið töku lífeyris. Slíkt mætti ekki lesa úr reglugerðinni og því væri fallist á aðalkröfu S þess efnis að hann skyldi njóta 2.125% lífeyris fyrir hvert ár sem hann greiddi í sjóðinn. Hæstiréttur staðfesti niðurstöðu héraðsdóms með þeirri athugasemd að í reglugerð nr. 669/1997 fyrir Lífeyrissjóð bankamanna væri ekki um það getið, að annað ætti að gilda um réttindi þeirra, sem látið hefðu af störfum af öðrum ástæðum en elli og örorku, en þeirra, sem greiddu í sjóðinn á sama tíma og þeir og héldu áfram störfum hjá bönkunum. Um réttindi S fari því að 15. gr. reglugerðarinnar, en þar sé vitnað til 11. gr. hennar.

 

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hrafn Bragason og Pétur Kr. Hafstein.

Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 26. júní 2000. Hann krefst sýknu af öllum kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti.

Málavöxtum er lýst í héraðsdómi. Í reglugerð nr. 669/1997 fyrir Lífeyrissjóð bankamanna er ekki um það getið að annað eigi að gilda um réttindi þeirra, sem látið hafa af störfum af öðrum ástæðum en elli og örorku en þeirra, sem greiddu í sjóðinn á sama tíma og þeir og héldu áfram störfum hjá bönkunum. Um réttindi stefnda fer að 15. gr. reglugerðarinnar en þar er vitnað til 11. gr. hennar. Með þessari athugasemd en annars með skírskotun til raka héraðsdóms ber að staðfesta hann.

Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, svo sem nánar er kveðið á um í dómsorði.

Dómsorð:

Héraðsdómur skal vera óraskaður.

Áfrýjandi, Lífeyrissjóður bankamanna, greiði stefnda, Sveini Jónssyni, 400.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti.

 

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 31. mars 2000.

I

Mál þetta, sem tekið var til dóms að loknum munnlegum málflutningi  24. febrúar sl., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur með stefnu birtri 28. júní 1999. Málið var þingfest 29. sama mánaðar.

Stefnandi er Sveinn Jónsson, kt. 181235-4629, Lindarbraut 47, Seltjarnarnesi.

Stefndi er Lífeyrissjóður bankamanna, kt. 510169-4259, Suðurlandsbraut 24, Reykjavík.

Réttargæslustefndi er íslenska ríkið, kt. 550169-2829, Arnarhvoli, Reykjavík og er fjármálaráðherra stefnt fyrir þess hönd.

Dómkröfur stefnanda eru eftirfarandi:

1. Að viðurkennt verði með dómi að stefnandi hafi áunnið sér lífeyrisréttindi í Lífeyrissjóði bankamanna sem svari til 40,375% af launum eftirmanns hans í því starfi sem hann gegndi síðast hjá Seðlabanka Íslands, eins og þau voru 31. desember 1997, sem verðbætist með vísitölu neysluverðs frá þeim degi, samkvæmt reglugerð sjóðsins nr. 669/1997.

2. Til vara að viðurkennt verði með dómi að stefnandi hafi áunnið sér lífeyrisréttindi í Lífeyrissjóði bankamanna sem svari til 38% af launum eftirmanns hans í því starfi sem hann gegndi síðast hjá Seðlabanka Íslands, eins og þau voru 31. desember 1997, sem verðbætist með vísitölu neysluverðs frá þeim degi, samkvæmt reglugerð sjóðsins nr. 669/1997.

3. Að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda málskostnað að mati dómsins að viðbættum virðisaukaskatti.

Dómkröfur stefnda eru þær að hann verði algjörlega sýknaður af öllum kröfum stefnanda og honum verði jafnframt dæmdur málskostnaðar úr hendi stefnanda, að mati dómsins, að teknu tilliti til virðisaukaskatts.

Á hendur réttargæslustefnda eru engar kröfur gerðar og hann hefur ekki látið málið til sín taka.

Málið var dómtekið 24. febrúar sl. en síðan eru liðnar fimm vikur. Við fyrirtöku í málinu í dag staðfestu lögmenn málsaðila yfirlýsingu sem þeir höfðu gefið dómaranum í símtali fyrr í vikunni, þess efnis að þeir teldu ekki þörf á að flytja málið munnlega að nýju og var dómarinn sama sinnis.

II

Óumdeild málsatvik og helstu ágreiningsefni

Stefnandi greiddi iðgjöld til Eftirlaunasjóðs Landsbanka og Seðlabanka óslitið frá október 1959 til nóvember 1978, en stærstan hluta þess tíma var hann starfsmaður Seðlabanka Íslands. Óumdeilt er að starfstími stefnanda til lífeyrisréttinda úr Lífeyrissjóði bankamanna sé 19 ár.

Eftirlaunasjóður starfsmanna Landsbanka Íslands var stofnaður samkvæmt 49. gr. laga um Landsbanka Íslands nr. 10/1928, en áður höfðu verið í lögum ákvæði um styrktarsjóð starfsmanna bankans. Með lögum nr. 10/1961 og 11/1961 fékk lífeyrissjóðurinn heitið Eftirlaunasjóður starfsmanna Landsbankans og Seðlabankans og var þá gerður að sjálfstæðri stofnun undir eigin stjórn og hefur svo verið síðan.

Fyrsta reglugerð sjóðsins var sett af bankaráði Landsbanka Íslands 14. desember 1928 en eiginlegar reglugerðir höfðu ekki verið til um styrktarsjóð starfsmann Landsbankans. Önnur reglugerð sjóðsins tók gildi 1. apríl 1948, sú þriðja 1. janúar 1960 og sú fjórða 1. júlí 1970 en hún var hin fyrsta sem bar nafnið "Reglugerð um eftirlaunasjóð starfsmanna Landsbankans og Seðlabankans". Fimmta reglugerðin tók gildi 1. janúar 1978, sú sjötta 1. janúar 1982 og sú sjöunda 1. janúar 1988. Núgildandi reglugerð um Lífeyrissjóð bankastarfsmanna, nr. 669/1997, tók gildi 1. janúar 1998.

Frá 1. janúar 1929 og allt þar til reglugerð nr. 669/1997 tók gildi var stjórn sjóðsins skipuð tveimur fulltrúum bankanna og einum fulltrúa sjóðfélaga. Nú er stjórnin skipuð sex fulltrúum, það er þremur fulltrúum aðildarfyrirtækja og þremur fulltrúum sjóðfélaga.

Við starfslok stefnanda í Seðlabankanum hætti hann að greiða til eftirlaunasjóðsins. Þá var í gildi reglugerð fyrir sjóðinn sem sett var 12. maí 1978. Um rétt sjóðfélaga er hættu störfum var fjallað í 15 gr. þeirrar reglugerðar og hljóðar 2. mgr. hennar svo:

"Eftirlaun hans eða lífeyrir eftirlátins maka miðast þá við starfstíma hans og laun þau, er hann hafði, er hann lét af starfi sínu í bankanum. sbr. 8. gr. og 10. gr., en tekur sömu breytingum og lífeyrir annarra, eftir að taka lífeyris hefst. Hafi hann öðlast a.m.k. 15 ára réttindi í sjóðnum, miðast eftirlaunin og makalífeyrir þó við laun, eins og þau eru þegar lífeyrisgreiðslur byrja, sbr. 8. gr. 1. mgr."

Í 8. gr. reglugerðarinnar voru ákvæði þess efnis að hver sjóðfélagi, sem léti af starfi og greitt hefði iðgjald til sjóðsins í 6 ár eða lengur og orðinn væri 65 ára að aldri, ætti rétt á árlegum eftirlaunum úr sjóðnum og skyldu eftirlaunin þá nema ákveðnum hundraðshluta af launum þeim, er á hverjum tíma fylgdu starfi því, sem sjóðfélagi gegndi síðast. Réttindaávinningu fyrstu 6 árin skyldi vera 1,5% á ári, 1% á ári á næstu 7 árum, 2% á ári næstu 7 árin þar á eftir en eftir það 3% á ári.

Í reglugerð sem sett var 1. desember 1982 var fyrri hluta sambærilegs ákvæðis í 7. gr. óbreytt, en réttindaávinningnum breytt þannig að hann skyldi vera 2% á ári, þar til 30 ára starfstíma væri náð, en eftir það 3% á ári. Reglugerðinni var aftur breytt 11. apríl 1988. Réttindaávinningurinn var áfram sá sami en 15. gr., sem fjallaði um rétt sjóðfélaga er hætta störfum, var breytt þannig að fyrir alla gilti sú regla að lífeyrinn skyldi miða við starfstíma og laun þau er fylgdu því starfi er hann lét af, eins og þau væru þegar lífeyristaka hæfist og tæki sömu breytingum og annarra sjóðfélaga.

Heimild til breytinga á reglugerð var í upphafi í höndum bankaráðs og allt fram til reglugerðar nr. 669/1997 í höndum stjórna aðildarfyrirtækja, en jafnframt skyldi leita álits sjóðfélaga áður en breyting tók gildi. Með reglugerð 669/1997 var ákvörðunarvald um breytingar á reglum sjóðsins fært til fundar sjóðfélaga, en breytingar taka gildi við staðfestingu meirhluta bankaráðs eða stjórna aðildarfyrirtækja.

Fundur var haldinn með sjóðfélögum Eftirlaunasjóðs starfsmanna Landsbankans og Seðlabankans 29. janúar 1997 og var þar kynnt breytingartillaga við reglugerð sjóðsins frá 1988. Svohljóðandi tillaga var samþykkt í lok fundarins.

"Stjórn Eftirlaunasjóðs starfsmanna Landsbankans og Seðlabankans leggur til við fund sjóðfélaga haldinn 29. janúar 1997, að fundinum verði frestað þar til sjóðfélagar hafa fengið í hendur samanburðarútreikning varðandi áhrif breytingar á reglugerð á eigin réttindi".

Í kjölfarið var starfandi sjóðfélögum sendir samanburðarútreikningar þeir sem getið var um í fundarsamþykktinni. Framhaldsfundur sjóðfélaga var auglýstur tvívegis í Morgunblaðinu 8. og 15. júní 1997. Í auglýsingunni kom fram að tillaga til breytinga á reglugerð sjóðsins yrði lögð fram til framhaldsumræðu og afgreiðslu. Fundurinn var haldinn í Háskólabíói 19. júní 1997 sama mánaðar. Í fundargerð segir að tillaga um breytingar á reglugerð sjóðsins hafi verið samþykkt með handauppréttingu og með meirihluta atkvæða

Með reglugerð 669/1997 var tekin upp stigasöfnunarregla fyrir þá sem hófu störf eftir gildistöku hennar en áður hafði svokölluð eftirmannsregla verið í reglugerðum sjóðsins frá árinu 1960. Í 11. gr. reglugerðarinnar segir að um þá sem hófu störf fyrir 1. janúar 1998 gildi sú regla, að viðmiðunarlaun séu verðbætt laun síðustu fimm ára og eftirlaun 2,125% af viðmiðunarlaunum fyrir hvert iðgjaldagreiðsluár í fullu starfi, allt að 85% launa. Eftirlaun þessara sjóðfélaga breytast eftir vísitölu neysluverðs samkvæmt útreikningi Hagstofu Íslands. Þá er í 15. gr. kveðið á um rétt sjóðfélaga er hætt hafa störfum og segir þar m.a., að ellilifeyrir hans og örorkulífeyrir og lífeyrir eftirlifandi maka og barna miðist við 11.-14. gr. og taki breytingum samkvæmt vísitölu neysluverðs frá þeim tíma. Loks er í upphafsákvæði 36. gr. reglugerðarinnar kveðið á um að ákvæði hennar taki ekki til áfallinna skuldbindinga sjóðsins samkvæmt eldri reglugerðum.

Með bréfi Eftirlaunasjóðs Landsbankans og Seðlabankans, dags. 29. maí 1997, var stefnanda tilkynnt að áunninn lífeyrisréttur hans, miðað við 31. desember 1996, væri 28,374%. Í framhaldi af bréfi þessu ritaði stefnandi eftirlaunasjóðnum bréf, dags. 16 júní 1997, þar sem hann gerði athugasemdir við útreikninginn. Í svarbréfi frá eftirlaunasjóðnum, sem nú hafði fengið nafnið Lífeyrissjóður bankamanna, dags. 8, janúar 1998, var því haldið fram að áunnin réttindi stefnanda miðuðust við 1,5% á ári samkvæmt reglugerð sem í gildi hafi verið á þeim tíma er hann hafi látið af störfum og væru því samtals 28,5%.

Málsaðila greinir einkum á um hvort þeir sjóðfélagar sem látið hafa af störfum fyrir 65 ára aldur eigi rétt á að miðað sé við sama réttindaávinnig fyrir hvert starfsár og stefndi viðurkenni að þeir sem enn voru í starfi við gildistöku reglugerðar nr. 669/1997 njóti vegna sömu starfsára.

III

Málsástæður og lagarök stefnanda

Stefnandi vísar til þess að stefndi hafi yfirtekið réttindi og skyldur Eftirlaunasjóðs starfsmanna Landsbankans og Seðlabankans.

Stefnandi heldur því fram að hann hafi a.m.k. í þrjú skipti á síðustu árum aflað upplýsinga um það frá stefnda hversu mikil réttindi hann hefði áunnið sér í sjóðnum. Í eitt skiptið hafi það verið fyrir milligöngu starfsmannahalds Seðlabankans. Í öll skiptin hafi verið upplýst að hann hefði áunnið sér um 38% af launum þeim sem á hverjum tíma fylgdu starfi því sem hann gegndi síðast í bankanum eða 2% fyrir hvert greitt ár. Taldi stefnandi upplýsingar þessar vera í samræmi við þær reglur sem í gildi væru og hann félli undir.

Stefnandi heldur því fram að áunninn réttur hans til eftirlauna fari eftir hljóðan reglugerðar nr. 669/1997, sem tók gildi 31. desember 1997. Þar sé gert ráð fyrir því, að fyrir hvert iðgjaldagreiðsluár til lífeyrissjóðsins ávinni sjóðfélagi sér 2,125%. Hann hafi greitt í lífeyrissjóðinn í samtals 19 ár og áunninn réttur því samtals 40,375% eins og viðurkenningarkrafan geri ráð fyrir.

Hvergi í núverandi reglugerð eða þeim fyrri sé að finna ákvæði þess efnis að mismunandi reglur gildi um réttindaávinning hjá sjóðfélögum fyrir sama tímabil eftir því hvenær þeir hafa látið af störfum og hætt greiðslu iðgjalda til sjóðsins. Þá reglu sé ekki hægt að lesa úr 36. gr. reglugerðarinnar en þar segi m.a. að ákvæði hennar taki ekki til áfallinna skuldbindinga sjóðsins gagnvart eldri reglugerðum. Stefnandi mótmælir þeirri skoðun stefnda að 36. gr. reglugerðarinnar beri að skilja þannig að að sjóðfélagar ávinni sér rétt allan starfstíma sinn samkvæmt þeirri reglugerð sem í gildi er þegar þeir láta af störfum. Stefnandi telur að ef gera ætti greinarmun á því til hverra hver reglugerðarbreyting taki yrði texti reglugerðarinnar að vera skýr um þann mismun. Stefnandi leggur áherslu á að útilokað sé að skýra beri 36. gr. reglugerðarinnar með þeim hætti að breytingar frá fyrri reglugerðum nái einungis til sjóðfélaga sem eru í starfi þegar breytingin verður og þá óháð því hve lengi þeir eru að störfum eftir það en nái ekki til þeirra sem hættir séu í starfi og hafi ekki byrjað töku lífeyris við gildistöku reglugerðarinnar.

Stefnandi bendir á að túlkun stefnda hafi það í för með sér að maður sem hafi verið í starfi frá 1. janúar 1960 til 31. desember 1978, eða í 19 ár, ávinni sér 28% lífeyrisrétt á þessu tímabili en sá sem starfaði frá 1. janúar 1960 til 31. desember 1982 ávinni sér 38% rétt fyrir sömu 19 árin, auk viðbótarréttar fyrir árin 1979-1982.

Stefnandi byggir á því að starfsmenn sjóðsins hafi oftar en einu sinni gefið honum upplýsingar símleiðis um að hann hefði unnið sér 38% lífeyrisrétt í sjóðnum. Stjórn stefnda hafi hins vegar nýlega skipt um skoðun á túlkun 36. gr. reglugerðar sjóðsins.

Stefnandi heldur því fram að út frá jafnræðisreglunni sé útilokað að hægt sé að túlka breytingu á reglugerðinni þannig að hún taki til sumra félagsmanna en ekki til annarra og þess heldur þar sem hvergi sé að finna ákvæði þess efnis í reglugerðinni að breytingin taki ekki jafnt til allra. Hann telur að skýrt hefði þurft að koma fram í reglugerðinni ef þeir sem voru í starfi við gildistöku hennar áttu að njóta hærra réttindahlutfalls vegna liðins tíma. Það hefði þó jafnvel ekki dugað þar sem í þeirri reglu hefði falist mikið ójafnræði.

Þá vísar stefnandi til þess að það sé einkenni sameignarsjóða að þeir feli í sér samtryggingarkerfi sjóðfélaga þannig að réttindi þeirra til ellilífeyris ráðist af réttindaákvæðum reglugerðar. Stefnandi vísar sérstaklega til 15. gr. núgildandi reglugerðar en þar komi skýrt fram að ellilífeyrir hans og örorkulífeyrir eftirlifandi maka og barna hans miðist við 11.-14. gr. reglugerðarinnar og taki breytingum samkvæmt vísitölu neyslu­verðs frá þeim tíma. Í 11-14. gr. komi ekkert annað fram en það séu allir sjóðfélagar sem taki lífeyri samkvæmt þeim reglum og er engin undantekning gerð þar á. Í 11. gr. er skýrt tekið fram að eftirlaunin skuli nema 2,125% fyrir hvert iðgjaldagreiðsluár.

Þannig fari um lífeyrisrétt hans hverju sinni eftir þeirri reglugerð sem gildir fyrir lífeyrissjóðinn á hverjum tíma.

Stefnandi telur útilokað að aðeins sumar af breyttum reglum lífeyrissjóðsins taki til hans en aðrar ekki. Hann vísar til þess m.a. að með reglugerðinni frá 31. desember 1997 hafi sú breyting verið gerð að hin svokallaða eftirmannsregla hafi verið afnumin. Þrátt fyrir að stefnandi telji sumar af breyttu reglunum fela í sér skerðingu á þeim rétti sem hann hafi átt í lífeyrissjóðnum, gerir hann í máli þessu ekki sérstakar athugasemdir við það. Hann telur hins vegar að eigi hann að sætta sig við skerðingar á réttindum eigi hann einnig að njóta bættra réttinda til jafns við aðra sjóðfélaga.

Stefnandi vísar til eignarréttarákvæðis stjórnarskrárinnar, sbr. 10. gr. laga nr. 97/1995, að því er varðar lífeyrisrétt almennt.

Hann vísar til þess að íslenska ríkinu sé stefnt í máli þessu til réttargæslu þar sem það hafi borið ábyrgð á eftirlaunaskuldbindingum Eftirlaunasjóðs starfsmanna Landsbankans og Seðlabankans samkvæmt reglugerðinni um sjóðinn frá 11. apríl 1988. Þess vegna verði því ekki haldið fram að óhjákvæmilegt hafi verið að taka upp þessa skerðingarreglu til að sjóðurinn fái staðið undir skuldbindingum sínum. Ríkinu sé stefnt til réttargæslu samkvæmt heimild í 1. mgr. 21. gr. laga nr. 91/1991, þar sem úrslit málsins kunni að skipta ríkissjóð máli.

Vilji svo til að aðalkrafa stefnanda verði ekki tekin til greina setur stefnandi fram þá varakröfu að viðukennt verði að hann hafi áunnið sér 38% af eftirlaunum eftirmanns hans. Vísar stefnandi til þess að fyrir gildistöku núverandi reglugerðar hafi verið í gildi reglugerðir frá 15. desember 1982 og 11. apríl 1988 sem tiltekið hafi réttindaávinning sjóðfélaga 2% á ári af eftirmannslaunum og hafi mörgum sjóðfélögum verið ákvörðuð eftirlaun eftir þeirri prósentu. Sé þar um að ræða réttindaávirming bæði til handa þeim sem verið hafi við störf þegar reglugerðarbreytingarnar hafi átt sér stað svo og til þeirra sem þá hafi verið hættir störfum.

Stefnandi kveðst ekki vera virðisaukaskattskyldur og beri því nauðsyn til þess að tilltit verði tekið til virðisaukaskatts af lögmannsþóknun við ákvörðun málskostnaðar.

IV

Málsástæður og lagarök stefnda

Stefndi telur ljóst af dómafordæmi Hæstaréttar Íslands, að lífeyriskrafa stefnanda á hendur sjóðnum svari til eignarréttar, sem varinn sé af 72. gr. stjórnarskrárinnar eins og henni hafi verið breytt með stjórnskipunarlögum nr. 97/1995. Af þessu leiði þó ekki, að verðmæli réttindanna hafi ekki mátt breyta, enda hafi það verið réttilega gert.

Stefndi færir eftirfarandi rök fyrir sýknukröfum sínum.

1. Stefndi telur ljóst að frá gildistöku laga nr. 10/1961 og 11/1961 hafi stefndi verið sjálfstæð stofnun en ekki lögbundin. Ákvæðum reglugerða sjóðsins varð því breytt í samræmi við ákvæði þeirra þar um. Allar breytingar hafi verið gerðar með samþykki sjóðfélaga en í fyrri reglugerðum hafi verið kveðið á um, að breytingar mætti ekki gera nema álits fundar sjóðfélaga hefði áður verið leitað. Frumkvæði að breytingum hafi komið frá sjóðfélögum sjálfum, en bankaráð eða stjórnir aðildarfyrirtækja síðan samþykkt þær. Breytingarnar sem leiddu til setningar reglugerðar nr.669/1997 hafi ekki  tekið gildi fyrr en sjóðfélagar höfðu samþykkt þær.

2. Stefndi telur aðildarfyrirtæki ekki bera ábyrgð á skuldbindingum stefnda. Fram til setningar reglugerðar nr. 669/1997 hafi aðildarfyrirtækin borið ábyrgð á skuldbindingum sjóðsins þar til eignir hans nægðu fyrir skuldbindingum en þessi ábyrgð hafi verið til vara. Fram til 1961 hafi reglugerðir sjóðsins gert ráð fyrir því, að eignir hans einar stæðu undir skuldbindingum. Reyndist það ekki svo, báru aðildarfyrirtækin ábyrgð á þeim hluta umframskuldbindinga, sem frá þeim stöfuðu. Við setningu reglugerðar nr. 669/1997 hafi þessar ábyrgðir verið reiknaðar út og gerðar upp, eins og þær stóðu 31. desember 1997, og þá fallið niður. Geti stefnandi því engan sérstakan rétt reist á því, að fram til þess tíma hafi íslenska ríkið borið ábyrgð á skuldbindingunum sjóðsins.

3. Stefndi telur eðlilegt að gera greinarmun á réttindum sjóðfélaga, sem látið hafi af störfum af öðrum ástæðum en elli eða örorku og þeirra sem starfi óslitið þar til réttindi vegna elli eða örorku verði virk. Starfsmenn, sem valið hafi sér annan starfsvettvang séu ekki lengur starfsmenn aðildarfyrirtækjanna og þau ekki lengur bundin skyldum við þá né þeir við þau. Vegna þess að eftirlaunaréttindi eru varin af 72. gr. stjórnarskrár hvílir sú skylda á stefnda, að tryggja að væntanleg lífeyrisréttindi rýrni ekki en fyrrverandi starfsmaður eigi hins vegar ekki rétt á að réttindi hans vaxi í raun t.d. vegna hærra iðgjaldahlutfalls vinnuveitanda.

5. Stefndi byggir á því að í reglugerðum þeim sem giltu á starfstíma stefnanda og síðar hafi verið kveðið á um að ákvæði þeirra tækju ekki til áfallinna skuldbindinga samkvæmt eldri reglugerðum. Samkvæmt þessu er ljóst, að réttindahlutfall stefnanda, 1,5% fyrir hvert ár, hafi farið eftir þeirri reglugerð sem í gildi hafi verið þegar hann lét af störfum, en ekki síðari reglugerð.

Stefnda virðist stefnandi byggja á því til stuðnings bæði aðal- og varakröfu, að upphafsákvæði 36. gr. reglugerðar sjóðsins sé svo torskilið að eðilegt sé að leggja skilning stefnanda í það. Stefndi heldur því fram, að ákvæðið sé auðskilið. Hann telur það styðjast við gild, málefnaleg rök að gera greinarmun á þeim sem látið hafi af starfi af öðrum ástæðum en elli eða örorku og hinum sem haldi áfram starfi og njóti því breyttra reglugerða.

Gegn varakröfu stefnanda um rétt til 40,375% af launum eftirmanns 31. desember 1997, færir stefndi þau rök að réttur til 2,125% eftirlauna fyrir hvert starfsár hafi ekki orðið til fyrr en eftir að stefnandi lét af störfum. Hafi þessi hækkun m.a. byggst á auknum iðgjaldagreiðslum aðildarfyrirtækja. Með vísan til þessa og þess sem að framan sé sagt um rétt þeirra sem látið hafi af störfum eigi krafa þessi ekki við nein rök að styðjast.

Stefndi mótmælir þeirri málsástæðu stefnanda, að útilokað sé að ávinnsla réttinda fyrir sama tímabil sé mismunandi hjá tveimur einstaklingum, ef annar þeirra haldi áfram í starfi eftir að hinn láti af því, og að um sé að ræða brot á jafnræðisreglu. Í jafnræði felist, að þeir sem séu í sambærilegri stöðu fái sambærilega afgreiðslu stjórnvalda samkvæmt lögum, en þeir sem séu í ósambærilegri stöðu fái ósambærilega afgreiðslu. Stefndi telur stefnanda ekki vera í sömu stöðu og mann, sem starfað hafi þremur árum lengur hjá Seðlabanka Íslands og ekki látið af störfum fyrr en ný reglugerð með auknum réttindum, væntanlega byggðum á réttum tryggingafræðilegum rökum, að teknu tilliti til iðgjalda og ávöxtunar, hafi tekið gildi. Það væri brot á jafnræðisreglu ef stefnandi, sem sé í ósambærilegri stöðu, fengi sömu afgreiðslu og sá sem lengur hafi unnið.

Stefnda sýnist varakrafa stefnanda einkum á því byggð, að aðrir sjóðfélagar í svipaðri stöðu og hann hafi fengið slík réttindi viðurkennd, svo og að hann hafi fengið upplýsingar um slík réttindi, beint eða óbeint, með fyrirspurnum til sjóðsins. Af hálfu stefnda er því mótmælt sem ósönnuðu að stefnanda hafi verið veittar upplýsingar símleiðis um að hann hefði áunnið sér 38% lífeyrisréttindi. Stefndi heldur því fram að þótt finnast kunni dæmi um, að aðrir sjóðfélagar í svipaðri stöðu hafi fengið viðurkennt 2% réttindahlutfall fyrir hvert starfsár, hafi það ekki í för með sér að stefnandi teljist hafa öðlast slíkan rétt. Líta yrði á slíka viðurkenningu til annarra sem mistök þáverandi sjóðsstjórnar. Samkvæmt meginreglum stjórnsýsluréttar, sem sýnist rétt að beita hér, sé ljóst að mistök í réttarframkvæmd skapi öðrum ekki rétt, þótt þau kunni að vera bindandi gagnvart þeim sem á mistökunum hagnaðist. Geti stefnandi því engan rétt áunnið sér þótt slík mistök teldust í ljós leidd.

Af hálfu stefnda er því haldið fram, að jafnvel þótt rétt væri að stefnanda hefðu verið gefnar upplýsingar um að hann ætti rétt til 38% launa eftirmanns, gæti það ekki skapað  honum rétt, m.a. vegna þess að ekki hafi verið um að ræða formlega afgreiðslu þess aðila, sem bær hafi verið til að binda sjóðinn í slíkum efnum.

Stefndi gerir kröfu um að við ákvörðun málskostnaðar honum til handa verði tekið tillit til virðisaukaskatts þar sem stefndi sé ekki virðisaukaskattskyldur.

V

Niðurstaða

Óumdeilt er að stefnandi telst sjóðfélagi í Lífeyrissjóði bankamanna samkvæmt 3. gr. reglugerðar nr. 669/1997. Skýra verður ákvæði reglugerðarinnar með hliðsjón af því að iðgjöld sjóðfélaga og mótframlög aðildarfyrirtækja renna og hafa runnið í sameiginlegan sjóð, þótt sá sjóður sé nú deildarskiptur samkvæmt 4. gr. reglugerðar sjóðsins. Iðgjöld þeirra sem á hverjum tíma greiða í sjóðinn hafa verið ávöxtuð með sama hætti. Sameignar og samtryggingareðli sjóðsins leiðir til þess að reglugerð sjóðsins verður á hverjum tíma að skýra með hliðsjón af því að hún tryggi sem best jafræði þeirra sjóðfélaga sem á hverjum tíma greiða í sjóðinn.

Við skýringar á reglugerðinni verður einnig að horfa til þess að á þeim tíma sem stefnandi greiddi í sjóðinn báru Landsbanki Íslands og Seðlabanki Íslands, sem þá voru báðir að öllu leyti í eigu ríkisins, ábyrgð á skuldbindingum sjóðsins. Aðildarfyrirtæki að Eftirlaunasjóði starfsmanna Landsbankans og Seðlabankans hafa skuldbundið sig til að gera upp skuld sína við sjóðinn. Sú skuldbinding tekur til eldri skuldbindinga sjóðsins og þá væntanlega jafnt til skuldbindinga vegna sjóðfélaga sem hættir eru störfum og þeirra sem enn voru við störf 1. janúar 1998. Ábyrgð þessi hlýtur að taka til allra eldri skuldbindinga eins og þær verða skýrðar samkvæmt réttri túlkun á þeirri reglugerð sem nú er í gildi.

Þegar stefnandi lét af störfum í Seðlabankanum í nóvember 1978 fór um eftirlaunarétt hans eftir reglugerð sem tók gildi 1. janúar 1978. Við starfslok stefnanda hafði hann samkvæmt 8. gr. þeirrar reglugerðar áunnið sér lífeyrisrétt sem nam 1,5% af launum eftirmanns fyrir hvert ár fyrstu 6 starfsárin, 1,0% á ári næstu sjö starfsárin  og 2% á ári eftir það eða samtals 28% af launum eftirmanns vegna 19 ára starfs.

Með breytingu á 1. mgr. 8. gr. þeirrar reglugerðar, sem tók gildi í maí 1980, var töflu um starfstíma og eftirlaun breytt þannig að hlutfall lífeyris varð 2% fyrir hvert starfsár að 30 ára marki og 3% á ári næstu fimm ár. Í 15. gr. reglugerðarinnar frá 1978 var kveðið á um að ef sjóðfélagi, sem verið hafi í sjóðnum lengur en 6 ár, hætti störfum fyrir 65 ára aldur af öðrum ástæðum gæti hann látið iðgjöld sín standa inni í sjóðnum. Hafi hann öðlast meira en 15 ára réttindi í sjóðnum miðuðust eftirlaun og makalífeyrir við laun eins og þau væru, þegar lífeyrisgreiðslur byrja. Í 22. gr. reglugerðarinnar var kveðið á um að ákvæði hennar tækju ekki til áfallinna skuldbindinga sjóðsins samkvæmt eldri reglugerðum.

Frá því að stefnandi lét af störfum hafa verið settar nýjar reglugerðir 1. janúar 1982 og aftur 1. janúar 1988 og höfðu þær að geyma sambærileg ákvæði um þau atriði sem hér skipta máli og reglugerðin frá 1978.

Í 36. gr. núgildandi reglugerðar er sömu reglu að finna, með undantekningum þó. Greinin hljóðar svo í heild sinni:

"Reglugerð þessi gildir frá 31. desember 1997. Ákvæði hennar taka ekki til áfallinna skuldbindinga sjóðsins gagnvart eldri reglugerðum. Þó skal við það miða að lágmarksiðgjaldatími til þess að öðlast verðtryggðan lífeyri sé 6 ár vegna réttinda sem mynduðust fyrir 1. janúar 1997. Einnig skal lífeyrisréttur þeirra sjóðfélaga sem hættir eru störfum hjá aðildarfyrirtækjum fyrir 1. janúar 1998 miðast við laun eftirmanns þeirra eins og þau voru 31. desember 1997 eigi sjóðfélagi verðtryggðan rétt til lífeyris hjá sjóðnum. Jafnframt skal allur lífeyrir, greiddur af sjóðnum eftir 31. desember 1997, sem nýtur verðtryggingar, verðtryggður með vísitölu neysluverðs, sbr. 3. mgr. 11. gr. og gildir það bæði um þá sem njóta lífeyris hjá sjóðnum á þeim tíma og þá sem taka mun lífeyri síðar".

Stefnandi hefur aðallega gert kröfu um að viðurkennt verði með dómi að hann hafi áunnið sér lífeyrisréttindi sem svari til 40,375% af launum sem á hverjum tíma fylgja því starfi sem hann gegndi síðast hjá Seðlabanka Íslands, eins og þau voru 31. desember 1997, sem verðbætist með vísitölu neysluverðs frá þeim degi, samkvæmt reglugerð sjóðsins nr. 669/1997. Krafan miðast við að stefnandi eigi að njóta þess hlutfalls lífeyris af launum sem tekið var upp með 11. gr. reglugerðar nr. 669/1997 eða 2.125% fyrir hvert ár sem hann greiddi í sjóðinn.

Í framburði stefnanda fyrir dómi kom fram að hann hefði haft símsamband við framkvæmdastjóra sjóðsins í ársbyrjun 1990 og þá verið tjáð að réttindahlutfall hans væri 38%. Sömu svör hafi hann fengið frá sjóðnum 5 árum síðar. Hann kvað vera til skjal í starfsmannahaldi Seðlabanka Íslands með upplýsingum frá sjóðnum um sama réttindahlutfall. Honum hafi því brugðið við er hann hafi fengið í hendur bréf í maí 1997 þar sem réttindahlutfall hans hafi verið tilgreint 28,3%. Kvað hann ekki fara á milli mála að stjórn sjóðsins hafi skipt um skoðun varðandi réttindahlutfall hans. Þá kvaðst hann þekkja dæmi um að sjóðurinn hafi viðurkennt réttindahlutfall samkvæmt reglugerð sem gildi hafi tekið eftir að viðkomandi sjóðfélagi hætti störfum.

Sigtryggur Jónsson framkvæmdastjóri stefnda bar fyrir dómi að samanburðarútreikningar þeir sem fundur sjóðfélaga 29. janúar 1997 hefði samþykkt að yrði sendur sjóðfélögum hafi eingöngu verið sendir starfandi sjóðfélögum en ekki þeim sem áttu geymd réttindi í sjóðnum. Hann kvaðst ekki rekja minni til að stefnandi hafi talað við hann í síma en útilokaði það ekki. Hann útilokaði heldur ekki að stefnandi hafi fengið munnlegt svar hjá sjóðnum um að réttindahlutfall hans væri 38%. Kannaðist hann ekki við að spurt hafi verið um lífeyrisréttindi stefnanda frá Seðlabanka Íslands.

Kjartan Gunnarsson fyrrverandi formaður stjórnar stefnda bar fyrir dómi að samkvæmt orðalagi tillögu sem samþykkt var á fundi sjóðfélaga 29. janúar 1997 hefði átt að senda öllum sjóðfélögum samanburðarútreikning á réttindum þeirra fyrir og eftir gildistöku breytingar á reglugerð sjóðsins. Hann kvaðst minnast þess að stefnandi hafi haft samband við hann. Hafi hann tjáð stefnanda þá skoðun sína að sjóðurinn ætti að halda sig við reglugerð sína og afgreiða mál í samræmi við hana. Stjórnin hafi verið þeirrar skoðunar að fara ætti eftir reglugerð sjóðsins eins og hún hefði verið á þeim tíma þegar stefnandi hætti störfum.

Með vísan til framangreindra framburða og gagna málsins þykir stefnandi ekki hafa sýnt fram á að starfsmenn stefnda hafi gefið honum upplýsingar um réttindahlutfall hans hjá sjóðnum sem jafnað verði til skuldbindandi ákvörðunar um lífeyrisréttindi hans. Stefnandi þykir heldur ekki hafa sýnt fram á að aðrir sjóðfélagar sem eins stendur á um og hann hafi fengið viðurkennan eftirlaunarétt sem svari til krafna hans í þessu máli.

Meginreglan hlýtur að vera sú að sjóðfélagar ávinni sér rétt til lífeyris úr lífeyrissjóði í samræmi við þær reglur sem sjóðurinn starfar eftir á hverjum tíma. Samkvæmt því ættu þeir starfsmenn sem hófu störf á sama tíma að ávinna sér sambærileg lífeyrisréttindi vegna þess tíma sem þeir voru báðir við störf nema reglugerðir sjóðsins hafi að geyma skýrar reglur um annað og mismununin styðjist við málefnaleg rök.

Í 15. gr. reglugerðar nr. 669/1997 er kveðið á um rétt sjóðfélaga sem hætta störfum af öðrum ástæðum en elli eða örorku. Segir þar að ellilífeyrir sjóðfélaga sem svo stendur á um, örorkulífeyrir hans og lífeyrir eftirlifandi maka og barna miðist við 11.-14. gr. og taki breytingu samkvæmt vísitölu neysluverðs frá þeim tíma. Í 11. gr. er fjallað um hlutfall lífeyris af launum og segir þar m.a. svo:

"Hver sjóðfélagi sem lætur af starfi og hefur greitt iðgjald til sjóðsins og orðinn er 65 ára að aldri á rétt á árlegum eftirlaunum úr sjóðnum í hlutfalli við iðgjaldagreiðslutíma. Upphæð lífeyris er hundraðshluti af launum fyrir fullt starf í þeirri stöðu sem sjóðfélaginn gegndi síðustu fimm árin og skal endurmeta laun fyrstu fjögurra áranna til verðlags á því síðasta með vísitölu neysluverðs. Skulu eftirlaunin nema 2,125% fyrir hvert iðgjaldagreiðsluár í fullu starfi..."

Í síðustu reglugerðum sjóðsins hafa verið samsvarandi tilvísanir milli ákvæðis um rétt sjóðfélaga sem hætta störfum og ákvæðis um hlutfall lífeyris af launum. Af hálfu stefnda er því haldið fram að samsvarandi ákvæði og upphafsákvæði 36. gr., þess efnis að ákvæði nýrrar reglugerðar tækju ekki til áfallinna skuldbindinga samkvæmt eldri reglugerðum, hafi ávallt verið skilin og framkvæmd þannig að hlutfall lífeyris af launum ætti að reikna á grundvelli þeirrar reglugerðar sem í gildi var þegar viðkomandi sjóðfélagi lét af störfum og hætti að greiða iðgjöld í sjóðinn. Sjóðfélagar sem hættir væru störfum, hvort sem er vegna aldurs, örorku eða af öðrum orsökum, gætu því ekki byggt rétt til eftirlauna á reglugerð sem tekið hefði gildi eftir starfslok þeirra. Af hálfu stefnda er því haldið fram að aðildarfyrirtækjum sjóðsins væri heimilt að semja við starfandi sjóðfélaga um hækkun á hlutfalli lífeyris af launum, einnig fyrir liðinn starfstíma.

Eins og fyrr segir er í 15. gr. reglugerðar sjóðsins, sem fjallar um rétt sjóðfélaga sem hætta störfum af öðrum ástæðum en elli og örorku, og sambærilegum ákvæðum eldri reglugerða, alfarið vísað til 11. gr. hvað varðar hlutfall lífeyris af launum. Í 11. gr. kemur skýrt fram að eftirlaun skuli vera 2,125% fyrir hvert iðgjaldagreiðsluár. Í þessum reglugerðarákvæðum er ekki að finna neina sérreglu, undantekningu eða fyrirvara um að hlutfall lífeyris þeirra sem eiga geymd réttindi í sjóðnum og hefja töku lífeyris 65 ára eigi að vera annað en þeirra sem starfa hjá aðildarfyrirtæki sjóðsins til 65 ára aldurs.

Ljóst  er að 11. gr. reglugerðarinnar er ekki í fullu samræmi við upphafsákvæði 36. gr. reglugerðarinnar. Fyrir liggur að stjórn stefnda túlkar reglugerðina svo að 11. gr. gangi framar 36. gr., þannig að sá sem lætur af starfi eftir gildistöku reglugerðarinnar, greitt hefur iðgjald til sjóðsins og orðinn er fullra 65 ára eigi rétt á 2,125% eftirlaunum fyrir hvert starfsár í fullu starfi, einnig vegna þeirra ára þegar réttindahlutfallið var lægra. Fallast má á þessa túlkun stefnda á reglugerðinni. Stefndi túlkar reglugerðina jafnframt á þann hátt, að þeir sem hættir voru störfum fyrir gildistöku reglugerðarinnar en hefja töku lífeyris eftir þann tíma, eigi ekki rétt á að lífeyrir þeirra taki mið af 11. gr. Með vísan til 15. gr. reglugerðarinnar verður hins vegar ekki séð að þessi túlkun stefnda eigi næga stoð í henni sjálfri.

Stefndi hefur m.a. fært þau rök fyrir umræddri mismunun að aðildarfyrirtæki sjóðsins greiði mun hærra hlutfall af launum sjóðfélaga í iðgjöld til sjóðsins en áður var og því sé heimilt að umbuna þeim sjóðfélögum sem enn séu í starfi með því að veita þeim hærra réttindahlutfall en þeir njóti sem hættir séu störfum. Ekkert er fram komið í málinu um að þessi hækkun framlaga aðildarfyrirtækja eigi að standa undir eldri skuldbindingum sjóðsins vegna starfsmanna sem enn eru við störf. Eldri skuldbindingar hafa aðildarfyrirtækin lofað að gera upp samkvæmt sérstöku samkomulagi. Vegna sameignareðlis sjóðsins og þar sem framlög sjóðfélaga og atvinnurekenda í fortíðinni hafa væntanlega ávaxtast jafnt, verður við það uppgjör að gæta jafnræðis milli sjóðfélaga sem enn eru við störf og hinna sem hættir eru störfum en eiga geymd réttindi. Framangreind röksemd stefnda fær því eingöngu staðist hvað varðar tímabilið eftir að reglugerðin tók gildi og rennir ekki stoðum undir þá skýringu á reglugerðinni sem stefndi heldur fram.

Þá má enn nefna að í áður tilvitnaðri 5. gr. reglugerðar nr. 669/1997 er kveðið á um að stjórn sjóðsins skuli árlega láta tryggingafræðing rannsaka fjárhag hans. Leiði rannsóknin í ljós að misræmi hafi myndast milli eigna og skuldbindinga einstakra deilda skal áunnum lífeyrisréttindum sjóðfélaga breytt að fengnum tillögum tryggingarfræðings þannig að jöfnuður verði milli eigna og skuldbindinga. Af þessu ákvæði er ljóst að hækkun réttindaprósentu til handa starfandi sjóðfélögum í þeirri deild sjóðsins sem stefnandi tilheyrir, vegna starfstíma þeirra fyrir 1998, hlýtur að minnka líkurnar á að eignir sjóðsins vaxi umfram skuldbindingar þannig að réttindum stefnanda verði breytt til hækkunar. Felur túlkun stefnda á reglugerðinni því í sér skerðingu á réttindum stefnanda og mismunun sjóðfélaga sem stefnda þykir ekki hafa tekist að réttlæta.

Með vísan til framangreindra sjónarmiða og með hliðsjón af jafnræðissjónarmiðum, sem leiða má af eðli stefnda sem sameignarlífeyrissjóðs, verður að telja að skýrlega hefði þurft að kveða á um það í gildandi reglugerð sjóðsins ef önnur regla átti að gilda um réttindahlutfall starfandi sjóðfélaga en þeirra sjóðfélaga sem hættir voru störfum fyrir gildistöku reglugerðarinnar og höfðu ekki hafið töku lífeyris. Þar sem slík mismunun verður ekki með óyggjandi hætti lesin úr úr reglugerðinni sjálfri þykir stefnandi því hafa áunnið sér lífeyrisrétt samkvæmt aðalkröfu sinni á grundvelli 11., 15. og 36. gr. reglugerðar nr. 669/1997. Ber því að taka aðalkröfu stefnanda til greina. Af því leiðir að ekki verður fjallað um varakröfu hans

Með vísan til úrslita málsins þykir rétt að stefndi greiði stefnanda málskostnað sem þykir hæfilega ákveðinn 500.000 krónur og hefur þá verið tekið tillit til virðisaukaskatts af lögmannsþóknun.

Af hálfu stefnanda flutti mál þetta Sveinn Sveinsson hrl. en Jakob R. Möller hrl. af hálfu stefnda.

Sigurður Tómas Magnússon héraðsdómari kvað upp dóminn.

D ó m s o r ð :

Fallist er á aðalkröfu stefnanda, Sveins Jónssonar, um viðurkenningu á því, að hann hafi áunnið sér lífeyrisréttindi í Lífeyrissjóði bankamanna sem svari til 40,375% af launum eftirmanns hans í því starfi sem hann gegndi síðast hjá Seðlabanka Íslands, eins og þau voru 31. desember 1997, sem verðbætist með vísitölu neysluverðs frá þeim degi, samkvæmt reglugerð sjóðsins nr. 669/1997.

 Stefndi, Lífeyrissjóður bankamanna, greiði stefnanda 500.000 krónur í málskostnað.