Fimmtudaginn 29. nóvember 2012.
Nr. 183/2012.	NVN ehf. (Guðjón Ármann Jónsson hrl.) gegn Landsbanka Íslands hf. (Kristinn Bjarnason hrl.)

Fjármálafyrirtæki. Verðbréfaviðskipti. Afleiðusamningur. Hlutabréf. Ógilding samnings. Vanreifun. Frávísun frá héraðsdómi.

L hf. höfðaði mál gegn N ehf. til heimtu skuldar vegna viðskipta þeirra samkvæmt tveimur framvirkum samningum, um kaup á hlutum í E hf. Hæstiréttur vísaði til þess að L hf. hefði verið í lófa lagið að neyta heimilda laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála til að höfða eitt mál um kröfur, sem hafðar voru uppi í þessu máli og öðru, sem varðaði fimm aðra framvirka samninga milli sömu aðila, sbr. dóm réttarins 29. nóvember 2012 í máli nr. 184/2012. Því máli var vísað frá héraðsdómi vegna vanreifunar af hendi L hf. Þótt L hf. hefði verið það óskylt taldi Hæstiréttur að hvað sem því liði væri óhjákvæmilegt að vafi um afrif þeirra lögskipta sem mál nr. 184/2012 tók til leiddi til þess að ófært væri að fella efnisdóm á þetta mál, auk þess sem atriði er lutu að nánar tilteknum málatilbúnaði N ehf. væru með öllu vanreifuð af hálfu L hf. Var málinu vísað frá héraðsdómi.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Árni Kolbeinsson, Gunnlaugur Claessen, Ingibjörg Benediktsdóttir og Ólafur Börkur Þorvaldsson.

Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 20. mars 2012. Hann krefst aðallega sýknu af kröfu stefnda, en til vara að hún verði lækkuð. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti.

I

Stefndi höfðaði mál þetta 30. október 2009 og krafðist þess að áfrýjanda, sem þá hét Norðurver ehf., yrði gert að greiða sér 44.624.119 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu frá 29. febrúar 2008 til greiðsludags gegn afsali frá stefnda á 1.016.000 hlutum í Hf. Eimskipafélagi Íslands. Undir rekstri málsins fyrir héraðsdómi kom fram að nafni þess félags hafi verið breytt í A1988 hf. áður en málið var höfðað og breytti stefndi dómkröfu sinni því til samræmis. Í héraðsdómsstefnu var atvikum lýst þannig að áfrýjandi hafi gert tvo framvirka samninga við stefnda 30. nóvember 2007 um kaup þess fyrrnefnda á hlutabréfum, sem um ræddi í dómkröfu þess síðarnefnda, en áður hafi áfrýjandi 17. mars 2006 samþykkt almenna skilmála fyrir markaðsviðskipti hjá stefnda. Með þessum samningum hafi stefndi skuldbundið sig til að selja hlutina og áfrýjandi til að greiða umsamið kaupverð á gjalddaga, sem í báðum tilvikum hafi verið 29. febrúar 2008. Annar samningurinn, nr. 10271-1, hafi verið um kaup á 486.000 hlutum fyrir 21.201.771 krónu, en hinn, nr. 10295-1, um 530.000 hluti, sem áfrýjandi hafi átt að greiða 23.422.328 krónur fyrir. Áfrýjandi hafi ekki efnt þessa samninga. Í stefnunni var málsástæðum stefnda lýst þannig að skuld áfrýjanda samkvæmt samningunum væri alls 44.624.119 krónur og hafi hann skuldbundið sig til að leggja þetta kaupverð samtals 1.016.000 hluta í Hf. Eimskipafélagi Íslands inn á reikning stefnda á umsömdum gjalddaga, en engin greiðsla hafi borist.

Við þingfestingu málsins í héraði 5. nóvember 2009 lagði stefndi fram áðurnefnda tvo samninga, almenna skilmála fyrir markaðsviðskipti og greiðsluáskorun frá stefnda 17. mars sama ár. Áfrýjandi tók til varna með greinargerð, sem lögð var fram á dómþingi 27. maí 2010 eftir að málinu hafði verið frestað alls í þrettán skipti. Á tímabilinu frá 21. júní 2010 var málið tekið fyrir í þinghöldum önnur sextán skipti fram að aðalmeðferð þess 2. nóvember 2011, en þá hafði héraðsdómur meðal annars hafnað kröfu áfrýjanda um frávísun málsins með úrskurði 30. mars 2011 og kröfu hans um að dómari viki sæti með úrskurði 24. júní sama ár, sem var staðfestur með dómi Hæstaréttar 2. september 2011 í máli nr. 435/2011.

Í greinargerð fyrir héraðsdómi hafði áfrýjandi aðallega uppi varnir á þeim grunni að samningar hafi ekki komist á um framangreind viðskipti, en þeir væru „ekki skriflegir, ekki undirritaðir og ekki með lögformlegum hætti og ekki bindandi“, svo og að „meintir samningar“ hafi verið gerðir án vitundar og samþykkis hans. Einnig bar áfrýjandi fyrir sig að samningarnir, hafi þeir komist á, væru „ólögmætir“ með vísan til laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga, en ljóst væri orðið að stefnda „voru eða máttu vera kunnar vitlausar verðskráningar þeirra bréfa sem hann seldi“. Stefndi hafi ekki veitt áfrýjanda nægar upplýsingar eftir ákvæðum laga nr. 108/2007 um verðbréfaviðskipti. Að auki hafi stefndi í raun verið „einn og sami aðili“ og Hf. Eimskipafélag Íslands vegna mikilla hagsmuna sinna af því félagi og mætti telja að viðskiptin hafi „þeim mun frekar“ verið um hluti í stefnda, sem hafi orðið uppvís að markaðsmisnotkun og beitt blekkingum í viðskiptunum. Til vara krafðist áfrýjandi lækkunar á kröfu stefnda á þeirri forsendu að hann krefðist ranglega greiðslu alls umsamins kaupverðs samkvæmt samningunum gegn afhendingu hlutanna, sem samningarnir tóku til og væru orðnir verðlausir, í stað þess að krefjast aðeins mismunar á umsömdu kaupverði og markaðsverði bréfanna á gjalddaga samninganna, en þess hafi stefndi krafist á fyrri stigum innheimtuaðgerða. Undir rekstri málsins fyrir héraðsdómi bar áfrýjandi að auki fyrir sig að stefndi hafi flokkað áfrýjanda ranglega sem fagfjárfesti og átt umdeildu viðskiptin við hann á þeirri forsendu, en þannig hafi stefndi komið sér undan því að veita upplýsingar í þeim mæli, sem honum hefði borið ef áfrýjandi hefði talist almennur fjárfestir svo sem hann teldi sig með réttu hafa verið.

II

Eins og áður var getið samþykkti áfrýjandi 17. mars 2006 almenna skilmála stefnda fyrir markaðsviðskipti og er efni þeirra lýst í hinum áfrýjaða dómi. Í þeim var meðal annars kveðið á um að viðskiptamaður ætti að koma á framfæri við stefnda beiðni um viðskipti hverju sinni með símbréfi eða tölvubréfi eða í símtali, sem yrði tekið upp, og skyldu allir samningar staðfestir skriflega. Stefndi ætti að senda frumrit samninga til viðskiptamanns, sem bæri að endursenda undirrituð frumrit innan sjö daga eða eftir atvikum fyrir gjalddaga ef skemur væri í hann. Einnig var mælt fyrir um að viðskiptamanni bæri að setja tryggingar þegar stofnað væri til viðskipta og legði stefndi mat á markaðsverðmæti þeirra, en færi tap viðskiptamanns yfir helming þess verðmætis væri stefnda heimilt að krefjast viðbótartrygginga. Meðal atvika, sem teldust til verulegra vanefnda, væru þau að viðskiptamaður setti ekki tryggingu eða viðbót við hana innan tilskilins frests og að stefnda bærist ekki undirritað frumrit samnings innan sjö daga frá dagsetningu hans. Yrðu skuldbindingar viðskiptamanns gjaldfelldar væri stefnda heimilt en ekki skylt að beita skuldajöfnuði „milli allra samninga sem falla undir þessa skilmála þannig að hagnaður og tap hvors aðila um sig“ yrði gert upp í einu lagi.

Undir rekstri málsins fyrir héraðsdómi lagði stefndi fram gögn um forsögu viðskiptanna, sem áðurnefndir samningar voru gerðir um 30. nóvember 2007. Eins og fyrr greinir var annar þeirra samninga, nr. 10271-1, gerður um kaup áfrýjanda á 486.000 hlutum í Hf. Eimskipafélagi Íslands, sem stefndi átti að afhenda honum á gjalddaga 29. febrúar 2008 gegn greiðslu á 21.201.771 krónu. Þessi samningur átti samkvæmt gögnum málsins rætur að rekja til samnings áfrýjanda við stefnda nr. 10271-0, sem var gerður 22. ágúst 2007 um framvirk kaup á jafn mörgum hlutum í sama félagi, en fyrir þá átti áfrýjandi að greiða 20.340.122 krónur á gjalddaga 27. nóvember sama ár. Hinn samningur aðilanna frá 30. nóvember 2007, sem var nr. 10295-1 og um kaup áfrýjanda á 530.000 hlutum í Hf. Eimskipafélagi Íslands, var einnig á gjalddaga 29. febrúar 2008 og átti þá áfrýjandi að greiða 23.422.348 krónur gegn því að stefndi afhenti hlutina. Með þessum samningi voru framlengd viðskipti aðilanna samkvæmt samningi nr. 10295-0, sem var gerður 23. ágúst 2007 um kaup áfrýjanda á 530.000 hlutum í sama félagi. Á gjalddaga þess samnings, 28. nóvember 2007, átti áfrýjandi að greiða stefnda kaupverð hlutanna, sem var 22.480.562 krónur. Eintök af öllum samningunum, sem hér um ræðir og stefndi lagði fram í héraði, eru undirrituð af hálfu áfrýjanda, en ekki af stefnda. Áfrýjandi hefur á hinn bóginn lagt fram í Hæstarétti eintök af eldri samningunum tveimur, sem undirrituð eru af báðum aðilum, en þau eru að öðru leyti samhljóða eintökum, sem stefndi lagði fram. Ekki kom til þess að viðskipti samkvæmt samningum nr. 10271-1 og 10295-1 yrðu framlengd á eða eftir gjalddaga þeirra 29. febrúar 2008 og verður heldur ekki séð að stefndi hafi krafið áfrýjanda um uppgjör viðskiptanna fyrr en nærfellt ári síðar, svo sem nánar greinir hér á eftir.

Bæði fyrir héraðsdómi og Hæstarétti hefur samhliða þessu máli verið rekið annað mál, sem stefndi höfðaði á sama tíma gegn áfrýjanda og nafngreindum fyrirsvarsmanni hans til heimtu skuldar samkvæmt fimm framvirkum samningum um kaup áfrýjanda á hlutum í stefnda, sem gerðir voru á tímabilinu frá 30. nóvember 2007 til 29. janúar 2008. Kröfu var þar beint að fyrirsvarsmanninum um hluta skuldarinnar á grundvelli yfirlýsingar hans um sjálfskuldarábyrgð á skuldbindingum áfrýjanda við stefnda allt að tiltekinni hámarksfjárhæð. Dómur Hæstaréttar í því máli, sem er nr. 184/2012, er kveðinn upp samhliða dómi í þessu máli. Í dóminum í máli nr. 184/2012 var lýst gögnum, sem þar voru lögð fram, um viðamikil framvirk viðskipti áfrýjanda við stefnda um kaup á hlutabréfum, sem stóðu allt frá 10. maí 2006. Þau viðskipti snerust um kaup á hlutum í FL Group hf., Glitni banka hf., Straumi-Burðarási Fjárfestingabanka hf. og Kaupþingi banka hf., svo og hlutum í stefnda. Á þeim tíma, sem aðilarnir stofnuðu samkvæmt áðursögðu fyrst til viðskiptanna sem mál þetta varðar, voru endanlega að baki samningar þeirra um hluti í fyrstnefndu félögunum tveimur, en af þeim samningum hafði áfrýjandi stórfelldan hagnað. Jafnframt var þá lokið framvirkum viðskiptum aðilanna um hluti í Straumi-Burðarási Fjárfestingabanka hf., sem áfrýjandi varð á hinn bóginn fyrir nokkru tapi af. Til viðskiptanna um hluti í Kaupþingi banka hf. var stofnað um mánuði áður en aðilarnir gerðu fyrst samningana um framvirk kaup á hlutum í Hf. Eimskipafélagi Íslands og lauk þeim viðskiptum í janúar 2008 með verulegu tapi áfrýjanda. Af framvirkum viðskiptum um hluti í stefnda virðist áfrýjandi hafa framan af haft talsverðan hagnað, meðal annars með því að loka tveimur samningum um þau í janúar og ágúst 2007. Stóðu þá eftir viðskipti vegna framvirkra kaupa áfrýjanda á hlutum í stefnda samkvæmt fimm samningum, sem að undangengnum framlengingum á viðskiptunum komu á gjalddaga 29. febrúar, 28. mars og 29. apríl 2008. Tap áfrýjanda af þeim viðskiptum varð verulegt, en hvorki voru samningar um þau framlengdir eftir gjalddaga né krafðist stefndi uppgjörs fyrr en í febrúar 2009, samhliða kröfu vegna viðskiptanna, sem mál þetta varðar.

Frá því tímabili, sem framvirku viðskipti aðilanna um hluti í Hf. Eimskipafélagi Íslands stóðu yfir, liggur meðal annars fyrir í málinu dreifibréf frá stefnda 23. október 2007, sem hann kveðst hafa sent áfrýjanda, en þar voru kynntar nokkrar breytingar, sem lög nr. 108/2007 höfðu í för með sér við gildistöku þeirra 1. nóvember sama ár. Í dreifibréfinu kom meðal annars fram að frá þeim tíma yrði stefnda skylt að flokka viðskiptavini sína í markaðsviðskiptum sem almenna fjárfesta, fagfjárfesta eða viðurkennda gagnaðila og var tilkynnt að hann hafi skipað viðtakanda bréfsins í flokk fagfjárfesta vegna þeirra verðbréfaviðskipta, sem stefndi annaðist fyrir hans hönd. Meðfylgjandi væri ný útgáfa af almennum skilmálum stefnda vegna markaðsviðskipta, svo og „stefna Landsbankans um framkvæmd viðskiptafyrirmæla“, en honum yrði upp frá þessu skylt að afla samþykkis viðskiptavina á stefnunni áður en fyrirmæli þeirra yrðu framkvæmd. Tekið var fram að „eftir 1. nóvember nk. er Landsbankanum óheimilt að annast verðbréfaviðskipti fyrir yðar hönd liggi samþykki ekki fyrir.“ Áfrýjandi undirritaði yfirlýsingu 5. desember 2007, þar sem staðfest var að hann hafi kynnt sér efni framangreinds dreifibréfs. Þar var jafnframt lýst yfir samþykki á því að stefndi hafi flokkað áfrýjanda sem fagfjárfesti, svo og á almennum skilmálum stefnda um verðbréfaviðskipti og stefnu um framkvæmd viðskiptafyrirmæla.

Stefndi sendi tölvubréf 10. desember 2007 til áfrýjanda, þar sem vísað var til framvirkra viðskipta milli þeirra samkvæmt átta samningum, sem þá hafi verið í gildi. Af þeim voru tveir um kaup á hlutum í Hf. Eimskipafélagi Íslands, einn um hluti í Kaupþingi banka hf., en fimm um hluti í stefnda. Fram kom að heildartap áfrýjanda af samningunum átta væri orðið meira en 50% af markaðsvirði trygginga, sem stefnda hefðu verið settar, og væri þess krafist að áfrýjandi léti í té frekari tryggingar innan sjö daga.

Í dómi Hæstaréttar í áðurnefndu máli nr. 184/2012 er greint frá tölvubréfum, sem gengu milli starfsmanna stefnda 19. til 21. desember 2007 í tengslum við gjalddaga samnings við áfrýjanda um framvirk kaup á hlutum í stefnda 18. sama mánaðar. Þar hafi meðal annars komið fram að áfrýjandi vildi „gera upp og framlengja“ og „reyndar gera upp allt tap“, en í undirbúningi væri lánveiting til hans. Áfrýjandi hafi gert samning við stefnda 27. desember 2007 um lán að fjárhæð 140.000.000 krónur og óskað samdægurs eftir útborgun þess. Í yfirliti, sem stefndi hafi gert 28. desember 2007 um stöðu fyrrnefndra átta samninga áfrýjanda, hafi meðal annars verið greint frá samningunum, sem mál þetta varðar, ásamt samningunum um kaup á hlutum í stefnda og Kaupþingi banka hf. Teldist áfrýjandinn á því stigi hafa tapað samtals 8.111.767 krónum á samningunum um kaup á hlutum í Hf. Eimskipafélagi Íslands, 47.698.065 krónum vegna kaupa á hlutum í stefnda og 17.852.760 krónum með kaupunum á hlutum í Kaupþingi banka hf. eða samtals 73.662.592 krónum. Í tölvubréfum milli starfsmanna stefnda 28. desember 2007 hafi meðal annars komið fram að áfrýjandi fengi þann dag lán að fjárhæð 140.000.000 krónur „sem á að fara inn á samningana“ og yrði það lagt á nánar tiltekinn bankareikning. Þessu hafi verið svarað með því að samningar áfrýjanda yrðu þá framlengdir og lánsféð tekið út af reikningnum til að ganga „upp í tap samninga.“ Starfsmaðurinn, sem sendi fyrstnefndu orðsendinguna, hafi í framhaldi af þessu óskað eftir að „taka eitthvað smá af 140m vegna kostnaðar“, þannig að 139.600.000 krónur yrðu tiltækar á reikningnum. Í dómi í máli nr. 184/2012 kemur einnig fram að annað hafi ekki legið fyrir um ráðstöfun þessa lánsfjár en gögn um að stefndi hafi 28. desember 2007 skuldfært reikning áfrýjanda fyrir greiðslu til uppgjörs á tapi hans samkvæmt tveimur nánar tilgreindum samningum um framvirk kaup á hlutum í stefnda að fjárhæð alls 94.314.255 krónur. Frekari gögn um þetta hafa ekki verið lögð fram í máli þessu.

Stefndi sendi tölvubréf 9. janúar 2008 til áfrýjanda, þar sem greint var á ný frá stöðu framvirkra samninga þeirra um hlutabréfakaup, þar á meðal í Hf. Eimskipafélagi Íslands. Tap áfrýjanda af samningunum væri aftur komið yfir helming af markaðsvirði trygginga frá honum og var þess krafist að hann legði fram frekari tryggingar innan sjö daga. Stefndi beindi sams konar erindi til áfrýjanda í tölvubréfi 7. febrúar 2008. Í dómi Hæstaréttar í máli nr. 184/2012 er greint frá því að áfrýjandi hafi brugðist við þeirri orðsendingu samdægurs með tölvubréfi til stefnda, þar sem segði að ekki yrði annað séð en að hann yrði „að losa um bréf á morgun.“ Þessa afstöðu hafi áfrýjandi ítrekað 9. sama mánaðar í tölvubréfi og sagst þurfa „að losa um bréf í Landsbankanum nema önnur lausn finnist.“ Loks hafi hann tekið fram í tölvubréfi degi síðar að það væri „tvennt í stöðunni, selja alla framvirku samningana á Landsbankann, eða málið sé sett á hold með góðum kjörum frá bankanum.“

Í dómi réttarins í máli nr. 184/2012 er getið um tölvubréf áfrýjanda til stefnda 18. september 2008, þar sem óskað hafi verið eftir samantekt um alla samninga, sem væru í gildi milli þeirra. Stefndi hafi sent af því tilefni yfirlit, þar sem greint hafi verið frá sjö framvirkum samningum, þar af þeim tveimur, sem mál þetta varðar, og hafi tap áfrýjanda af þeim verið sagt nema samtals 44.085.101 krónu, en af samningunum öllum 524.931.908 krónum. Að öðru leyti liggur ekkert fyrir um samskipti aðilanna vegna þessara viðskipta fram að því að Fjármálaeftirlitið neytti 7. október 2008 heimildar í 100. gr. a. laga nr. 161/2002 um fjármálafyrirtæki, sbr. 5. gr. laga nr. 125/2008, til að taka yfir vald hluthafafundar í stefnda, víkja stjórn hans frá og setja yfir hann skilanefnd. Í dómi í máli nr. 184/2012 er greint frá ódagsettu yfirliti frá stefnda vegna framvirkra viðskipta við áfrýjanda á tímabilinu frá 1. janúar 2007 til 31. desember 2008, þar sem meðal annars kom fram að tap áfrýjanda af samningi nr. 10271-1 væri 6.670.371 króna, en engin fjárhæð var tilgreind varðandi samning nr. 10295-1.

Stefndi sendi áfrýjanda tilkynningu 12. febrúar 2009 um gjaldfallnar greiðslur samkvæmt afleiðusamningum þeirra. Á yfirliti, sem fylgdi tilkynningunni, voru meðal annars taldir upp samningar nr. 10271-1 og 10295-1, en aðeins greint frá „markaðsvirði“ þeirra, sem var sagt vera 6.670.371 króna vegna þess fyrrnefnda og 7.575.348 krónur vegna þess síðarnefnda, í báðum tilvikum áfrýjanda í óhag. Í framhaldi af þessu sendi stefndi áfrýjanda áskorun 17. mars 2009 um að greiða skuld samkvæmt framvirkum samningum þeirra um hlutabréfakaup og síðan innheimtubréf 25. júní sama ár, en í báðum tilvikum voru fjárhæðir vegna kaupanna á hlutum í Hf. Eimskipafélagi Íslands tilgreindar á sama hátt og í yfirlitinu með tilkynningunni 12. febrúar 2009 og krafist að auki dráttarvaxta og innheimtukostnaðar af heildarkröfu stefnda. Fyrir liggur í málinu að fjárhæðirnar, sem komu fram í þessum þremur bréfum stefnda, hafi verið reiknaðar út á þann hátt að frá umsömdu kaupverði úr hendi áfrýjanda samkvæmt framvirku samningunum hafi verið dregið markaðsverð hlutabréfanna, sem kaupin voru gerð um, miðað við gjalddaga hvers samnings. Í héraðsdómsstefnu var á hinn bóginn krafist sem áður segir greiðslu á kaupverði hlutanna í Hf. Eimskipafélagi Íslands gegn afhendingu á þeim.

III

Samningarnir milli áfrýjanda og stefnda, sem mál þetta varðar, voru gerðir eftir 1. nóvember 2007 og lúta þeir því ákvæðum laga nr. 108/2007. Samkvæmt 1. mgr. 9. gr. laganna ber fjármálafyrirtæki, sem tekur að sér þjónustu á sviði verðbréfaviðskipta, að gera skriflegan samning um hana við viðskiptavin. Regla þessi tekur eftir orðanna hljóðan aðeins til viðskipta við almenna fjárfesta og gildir hún því ekki um þjónustu fjármálafyrirtækis við fagfjárfesti. Stefndi skipaði sem áður segir áfrýjanda í flokk fagfjárfesta samkvæmt tilkynningu 23. október 2007 og var stefnda að því gefnu óskylt að gæta þessa lagaákvæðis í viðskiptum þeirra.

Áfrýjandi samþykkti sem áður segir 17. mars 2006 almenna skilmála stefnda fyrir markaðsviðskipti. Jafnframt samþykkti áfrýjandi með fyrrnefndri yfirlýsingu 5. desember 2007 meðal annars almenna skilmála stefnda um verðbréfaviðskipti og stefnu um framkvæmd viðskiptafyrirmæla. Í málinu hafa hvorki verið lagðir fram skilmálar þessir né stefna um framkvæmd viðskiptafyrirmæla og verður því að taka hér mið af skilmálunum, sem áfrýjandi samþykkti á árinu 2006. Samkvæmt þeim átti viðskiptamaður sem fyrr segir að beina til stefnda beiðni um einstök viðskipti í símbréfi, tölvubréfi eða símtali, sem tekið yrði upp, en samningar skyldu síðan staðfestir skriflega með því að stefndi sendi frumrit þeirra til viðskiptamannsins, sem bar að endursenda þau undirrituð innan tiltekins frests. Í skilmálunum var þó einnig tekið fram að það teldist veruleg vanefnd viðskiptamanns ef stefnda bærist ekki undirritað frumrit samnings innan frestsins og væri þá stefnda heimilt að bregðast við með því að „loka samningi“. Af þessu verður að álykta að gildi einstakra samninga aðilanna hafi ekki verið háð því að þeir væru undirritaðir af þeim báðum, sbr. meðal annars dóm Hæstaréttar 24. nóvember 2011 í máli nr. 93/2011. Á hinn bóginn leiddi af skilmálunum að stefnda bar að færa efni einstakra samninga í letur og senda áfrýjanda. Í málinu liggja fyrir eintök af samningunum, sem stefndi reisir kröfu sína á, og eru þau undirrituð af áfrýjanda. Má þegar vera ljóst af þessu að stefndi fullnægði þeirri skyldu, sem hér um ræðir.

Eins og mál þetta liggur fyrir verður að virtu því, sem að framan greinir, að líta svo á að hvorki leiki vafi á að áfrýjandi hafi gert þá tvo framvirku samninga um kaup á hlutum í Hf. Eimskipafélagi Íslands, sem stefndi heldur fram, né hvers efni samningarnir voru. Að því verður á hinn bóginn að gæta að í fyrrnefndum dómi Hæstaréttar í máli nr. 184/2012 var komist að þeirri niðurstöðu að eins og það væri reifað væri slíkur vafi uppi um efni þeirra fimm framvirku samninga um kaup áfrýjanda á hlutum í stefnda, sem þar um ræddi, að ófært væri að fella efnisdóm á málið. Svo sem áður greinir liggur fyrir að áfrýjandi tók með samningi 27. desember 2007 lán hjá stefnda að fjárhæð 140.000.000 krónur. Ekkert hefur komið fram um að áfrýjandi hafi fengið nokkuð af lánsfé þessu í hendur og virðist sem stefndi hafi tekið það til sín til að standa straum af tapi áfrýjanda af framvirkum viðskiptum þeirra um hlutabréfakaup. Af fyrirliggjandi gögnum verður ráðið hvernig stefndi muni hafa ráðstafað samtals 94.314.255 krónum af lánsfénu í þessu skyni, en hann hefur á hinn bóginn hvorki lagt fram uppgjör né önnur gögn til að varpa ljósi á hvernig farið var með það að öðru leyti. Stefnda var í lófa lagið að neyta heimilda í 1. mgr. 27. gr. og 1. mgr. 19. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála til að höfða eitt mál um kröfur, sem hafðar hafa verið uppi í máli þessu og hæstaréttarmáli nr. 184/2012. Án tillits til þess að honum hafi verið þetta óskylt er óhjákvæmilegt að vafi um afdrif þeirra lögskipta, sem mál nr. 184/2012 tók til, hafi þá afleiðingu að einnig sé ófært að fella efnisdóm á þetta mál, meðal annars með tilliti til óvissu um hvernig kunni að hafa verið farið með eftirstöðvar lánsfjárins, sem áður var getið og runnið gat upp í skuldir samkvæmt öllum samningum aðilanna.

Auk þess, sem að framan greinir, verður að gæta að því að vörnum hefur verið haldið uppi í málinu á þeim grundvelli að stefndi hafi einhliða og ranglega flokkað áfrýjanda sem fagfjárfesti í viðskiptum þeirra eftir að lög nr. 108/2007 tóku gildi. Þetta hafi valdið því að áfrýjandi hafi ekki notið þeirra leiðbeininga, sem honum hefðu verið veittar sem almennum fjárfesti, og sé atvikum þannig háttað að öðru leyti að stefndi geti ekki borið fyrir sig samninga þeirra vegna ákvæða 30. gr., 33. gr. og 36. gr. laga nr. 7/1936. Málsástæður um þetta komu ekki fram í greinargerð áfrýjanda fyrir héraðsdómi, en það gerðu þær á hinn bóginn undir rekstri málsins og hefur hann borið því við að þeim hafi verið haldið fram jafn skjótt og tilefni hafi gefist til vegna gagna, sem stefndi lagði fram. Þessum málsástæðum áfrýjanda, sem stefndi mótmælti sem of seint fram komnum, hafnaði héraðsdómur efnislega með vísan til þess að slegið hafi verið föstu í dómi Hæstaréttar 24. janúar 2011 í máli nr. 638/2010 að engin ákvæði væru í lögum nr. 108/2007 um ógildi samnings um fjármálaviðskipti á þeim grundvelli að fjármálafyrirtæki hafi ranglega flokkað viðsemjanda sinn sem fagfjárfesti. Um þetta er til þess að líta að í málinu, sem lauk með þeim dómi Hæstaréttar, hafði viðsemjandi fjármálafyrirtækis óskað eftir að sér yrði skipað í flokk fagfjárfesta eftir heimild í 24. gr., sbr. e. lið 9. töluliðar 1. mgr. 2. gr. laga nr. 108/2007, en komist var að þeirri niðurstöðu að brostið hafi skilyrði til að fyrirtækið yrði við því. Að auki var í dóminum vísað til þess að í lögum nr. 108/2007 væru ekki ákvæði um ógildingu samnings fjármálafyrirtækis við viðskiptamann sinn af ástæðum sem þessum og yrði því að finna stoð fyrir slíkum málalokum í ákvæðum III. kafla laga nr. 7/1936 eða ólögfestum reglum fjármunaréttar. Í máli þessu hefur áfrýjandi sem áður segir haldið því fram að fyrir hendi séu atvik, sem hann telji geta leitt til ógildingar samninga sinna við stefnda samkvæmt síðastnefndum lagaákvæðum, auk þess sem hann hafi hvorki óskað eftir því að sér yrði skipað í raðir fagfjárfesta né fullnægt skilyrðum til að verða það samkvæmt einhliða ákvörðun stefnda. Í þessu ljósi verður viðhlítandi afstaða ekki tekin til þessara málsástæðna áfrýjanda með því einu að skírskota til dóms í máli nr. 638/2010 sem fordæmis. Að þeim kosti frágengnum háttar hér svo til að stefndi hefur ekki lagt fram gögn til skýringar á forsendum þess að hann hafi flokkað áfrýjanda sem fagfjárfesti. Meðal vitna, sem leidd voru til skýrslugjafar fyrir héraðsdómi, voru þrír fyrrverandi starfsmenn stefnda, sem komu að viðskiptum hans við áfrýjanda, og kváðust þau sérstaklega aðspurð ekki geta upplýst hvernig komið hafi til að hann hafi verið flokkaður sem fagfjárfestir, en það viðfangsefni hafi átt undir regluvörð eða lögfræðisvið stefnda. Þrátt fyrir þetta aflaði stefndi ekki vættis þeirra manna, sem kynnu að geta borið um þetta af eigin raun. Við munnlegan flutning málsins fyrir Hæstarétti andmælti stefndi því að skilyrði hafi skort til að telja áfrýjanda til fagfjárfesta og var getum að því leitt að hann hafi verið flokkaður sem slíkur á grundvelli heimildar í 24. gr. laga nr. 108/2007. Nánari atvik, sem að þessu lúta, eru með öllu vanreifuð og er ekki rétt að fella efnisdóm á málið í því horfi, sem það nú er að þessu leyti.

Vegna þeirra atriða, sem nú hefur verið getið, verður ekki komist hjá því að vísa máli þessu frá héraðsdómi. Stefnda verður gert að greiða málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem ákveðinn er í einu lagi eins og í dómsorði greinir.

Dómsorð:

Máli þessu er vísað frá héraðsdómi.

Stefndi, Landsbanki Íslands hf., greiði áfrýjanda, NVN ehf., samtals 750.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti.

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 21. desember 2011.

I

Mál þetta, sem dómtekið var 2. nóvember sl., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af  Landsbanka Íslands hf., Austurstræti 16, Reykjavík, með stefnu birtri 30. október 2009 á hendur NVN ehf., (áður Norðurver ehf.), Laufásvegi 77, Reykjavík.

Endanlegar dómkröfur stefnanda eru að hinu stefnda félagi verði gert að greiða stefnanda 44.624.119 kr. með dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu frá 29. febrúar 2008 til greiðsludags gegn útgáfu afsals fyrir 1.016.000,00 hlutum í A1988 hf., áður Hf. Eimskipafélagi Íslands. Þá er krafist vaxtavaxta samkvæmt 12. gr. laga nr. 39/2001 um vexti og verðtryggingu. Enn fremur krefst stefnandi málskostnaðar úr hendi stefnda. Er krafist virðisaukaskatts af málflutningsþóknun.

Stefndi krefst aðallega sýknu en til þrautavara lækkunar krafna. Þá krefst hann málskostnaðar úr hendi stefnanda. Er krafist virðisaukaskatts af málflutningsþóknun.

II

Málavextir

Stefnandi og stefndi NVN ehf. gerðu með sér tvo framvirka samninga um kaup félagsins á samtals 1.016.000,00 hlutum í Hf. Eimskipafélagi Íslands. Samningarnir bera fyrirsögnina: „Hlutabréf – Staðfesting á framvirkum samningi.“ Eru þeir fylltir út á stöðluðu formi þar sem skilmálar voru í tveimur hlutum, annars vegar „A. Lýsing á samningi“ og hins vegar „B. Ákvæði samnings“. Í lýsingu samkvæmt A-hluta kemur fram hver sé samningsdagur og gjalddagi, seljandi væri stefnandi og kaupandi stefndi NVN ehf. og seld væru hlutabréf í stefnanda, hve margir hlutir, með ákveðnu „viðmiðunargengi í upphafi“. Vextir voru ákveðin tiltekin % að viðbættu 1,75 % og „framvirkt gengi“ tiltekið og út frá því reiknuð samningsfjárhæð í íslenskum krónum. Samkvæmt B-hluta samningsins, lið I, skuldbatt stefnandi sig til að selja kaupanda framangreind hlutabréf á gjalddaga. Jafnframt skuldbatt seljandi sig á gjalddaga til að afhenda kaupanda framangreint nafnverð hlutabréfa. Í lið II sagði: „Á gjalddaga leggur kaupandi inn á viðskiptareikning seljanda framangreinda samningsfjárhæð.“ Í lið II kom jafnframt fram að óskaði viðskiptamaður eftir því að framlengja samning á gjalddaga, þyrftu aðilar að semja um það sérstaklega. Þá sagði í lið VIII að auk ákvæða samningsins giltu um hann, að því marki sem við ættu, ákvæði í svonefndum rammasamningi stefnanda um markaðsviðskipti og í almennum skilmálum Sambands íslenskra viðskiptabanka og sparisjóða um vaxta- og gjaldmiðlaskipti. Loks sagði í lið XI: „Jafnframt staðfestir mótaðili LÍ að hann hafi kynnt sér eðli framvirkra samninga og notið sérfræðiráðgjafar utan Landsbanka Íslands áður en hann undirritaði samninginn.“

Í báðum tilvikum er um að ræða framlengingu málsaðila á fyrri samningum sama efnis. Nánar tiltekið er um að ræða:

• Samning með auðkennisnúmerinu 10271-1, dagsettan 30. nóvember 2007, um 486.000 hluta á framvirka genginu 43,6250, samningsfjárhæð 21.201.771 kr., með gjalddaga 29. febrúar 2008.
• Samning með auðkennisnúmerinu 10295-1, dagsettan 30. nóvember 2007, um 530.000 hluta á framvirka genginu 44,1931, samningsfjárhæð 23.422.348 kr., með gjalddaga 29. febrúar 2008.

Samningarnir eru undirritaðir af Einari Erni Jónssyni, stjórnarformanni hins stefnda félags, en óundirritaðir af hálfu stefnanda.

Á gjalddaga hinna umdeildu samninga efndi hvorugur aðilanna skyldur sínar samkvæmt þeim.

Samkvæmt gögnum málsins höfðu stefnandi og hið stefnda félaga áður átt viðskipti með sambærilega fjármálagerninga. Einar Örn undirritaði 17. mars 2006, fyrir hönd félagsins, almenna skilmála fyrir markaðsviðskipti hjá stefnanda. Í þessum skilmálum kemur fram að þau gildi um öll markaðsviðskipti milli bankans og viðskiptamanns, þ.e. hins stefnda félags, svo sem skammtímalánveitingar, gjaldeyrisviðskipti, afleiðuviðskipti og kaup og sölu verðbréfa. Skilmálarnir gildi hvort heldur sem viðskiptin eigi sér stað í gegnum síma, veraldarvefinn eða á annan hátt. Um framkvæmd einstakra viðskipta á grundvelli skilmálanna skyldu gerðir skriflegir samningar með nánari ákvæðum um sérgreinda skilmála, lánskjör og endurgreiðslu. Beiðni um viðskipti skyldi komið á framfæri við bankann með símbréfi, tölvupósti eða símtali, en staðfesta bæri alla samninga skriflega nema um væri að ræða svokölluð stundarviðskipti með gjaldeyri. Átti bankinn að koma skriflegum samningum í hendur viðskiptamanns, sem bæri að undirrita þá og skila þeim aftur til bankans innan sjö daga. Um þörf á tryggingum við upphaf viðskiptanna skyldi farið eftir mati bankans, en tekið var fram að honum væri heimilt að krefjast viðbótartrygginga færi tap viðskiptamanns yfir helming af andvirði trygginga og bæri þeim síðarnefnda að meginreglu að verða við slíkri kröfu innan sjö daga. Ákvæði voru um skuldajöfnun (nettun) samninga en bankanum var heimilt, en ekki skylt, væru skuldbindingar viðskiptamanns gjaldfelldar, að beita skuldajöfnuði innan samninga sem féllu undir þessa skilmála þannig að hagnaður og tap hvors aðila fyrir sig væri gert upp í einu lagi. Sérstök fyrirmæli voru um vanefndir og þess meðal annars getið að yrðu þær verulegar af hendi viðskiptamanns væri áfrýjanda heimilt en þó aldrei skylt að gjaldfella eða loka samningi. Skilgreint var í nokkrum liðum hvað teldist til verulegra vanefnda. Þar á meðal voru vanskil við viðskiptamann sem ekki var bætt úr, vanhöld á að leggja fram tryggingar og frumrit samninga innan sjö daga frá dagsetningu samnings. Var kveðið á um að bankanum bæri að tilkynna viðskiptamanni um gjaldfellingu skuldbindingar eða lokun samnings af slíkum ástæðum, en bankinn myndi þá annast útreikning á hagnaði eða tapi af samningi og markaðsverðmæti trygginga og skyldi slíkur útreikningur sendur viðskiptamanni innan fimmtán daga krefðist hann þess. Með undirritun skilmálanna lýsti viðskiptamaður því yfir að sér væri ljóst að markaðsviðskiptin gætu verið sérstaklega áhættusöm. Viðskiptamanni bæri því að afla sér ráðgjafar utanaðkomandi sérfræðinga teldi hann hennar þörf. Auk þess var tekið fram að viðskiptamaður gerði sér grein fyrir því að í markaðsviðskiptum bankans fælist ekki viðskiptavakt. Af því leiddi að bankinn ábyrgðist ekki tilkynningar til viðskiptamanns um stöðu samninga eða lokun þeirra við ákveðin mörk. Það væri því á ábyrgð viðskiptamanns að fylgjast með stöðu og þróun þeirra samninga sem hann hefði gert við bankann.

Fjármálaeftirlitið ákvað 7. október 2008 að taka yfir vald hluthafafundar stefnanda og víkja stjórn hans frá störfum þegar í stað. Var stefnanda jafnframt skipuð skilanefnd, sem tók við öllum heimildum stjórnar hans samkvæmt ákvæðum laga nr. 2/1995 um hlutafélög. Skyldi hún meðal annars sjá um rekstur félagsins og hafa umsjón með allri meðferð eigna þess.

Stefnandi sendi stefnda, hinn 12. febrúar 2009, tilkynningu vegna afleiðu- og gjaldeyrisviðskipta við stefnanda. Þar kemur fram að á yfirlitum sem fylgdu væri að finna alla samninga hans við stefnanda. Annað yfirlitanna hafði að geyma yfirlit yfir lokaða eða gjaldfallna samninga en staðan á þeim miðaðist við lokunardag/gjalddaga þeirra. Var hinna umdeildu samninga, um kaup stefnda á hlutum í Hf. Eimskipafélagi Íslands getið í yfirlitinu, auk fimm annarra samninga sem stefndi hafði gert vegna kaupa á hlutabréfum í stefnanda. Var gjaldfallin greiðsla („markaðsvirði“)  vegna samningana um kaup á hlutum í stefnda sögð samtals 14.245.719 kr. Var stefnda veittur 14 daga greiðslufrestur frá dagsetningu tilkynningarinnar til að ganga frá greiðslu eða semja um greiðslu ella áskildi stefnandi sér rétt til að innheimta kröfuna með aðstoð lögmanns. Þá var stefnda send greiðsluáskorun stefnanda 17. mars 2009 og innheimtubréf 25. júní sama ár þar sem krafist var greiðslu á 253.258.029 kr. auk vaxta og kostnaðar, en hluti þeirrar fjárhæðar, 14.245.719 kr., var vegna hinna umdeildu samninga. Yfirlit yfir samningana fylgdu þessum kröfubréfum. Stefnandi ritaði stefnda annað bréf 20. október 2009 þar sem honum var gefinn var kostur á að ,,gera upp þá samninga sem liggja að baki skuld yðar samkvæmt aðalefni sínu, gegn útgáfu afsals undirliggjandi verðmæta“. Stefndi varð ekki við áskorunum stefnanda og höfðaði stefnandi þá mál þetta. Í stefnu kemur fram að stefnufjárhæðin 44.624.119 krónur, sé ,,samningsfjárhæð“ þeirra samninga sem áður greinir.

Meðal gagna málsins er enn fremur yfirlýsing Einars Arnar fyrir hönd hins stefnda félags, dagsett 5. desember 2007, þar sem hann staðfestir að hann hefði kynnt sér efni bréfs stefnanda, frá 23. október sama ár, vegna breytinga á lögum nr. 108/2007 um verðbréfaviðskipti. Með undirrituninni samþykkti hann m.a. flokkun félagsins sem fagfjárfestis.

Hið stefnda félag er, samkvæmt framlögðu vottorði, sagt vera eignarhaldsfélag og tilgangur þess séu kaup og sala fasteigna og lausafjármuna, útleiga eigna, verðbréfaviðskipti, inn- og útflutningur, kaup og sala veiðileyfa, sala ráðgjafar á þessum sviðum og annar skyldur rekstur.

Af hálfu stefnda eru gerðar athugasemdir við málatilbúnað stefnanda í stefnu. Telur hann skjöl, sem lögð hafi verið fram með stefnu og byggt sé á, í besta falli drög að samningum. Ekkert þeirra sé undirritað af stefnanda. Stefndi vísar til þess að í svokölluðum MiFID reglum, sem innleiddar hafi verið á Íslandi með setningu laga nr. 108/2007 um verðbréfaviðskipti og tekið hafi gildi 1. nóvember 2007, skömmu fyrir dagsetningu meintra samninga, sé enn frekar hnykkt á þeim atriðum og kröfum sem varði samninga fjármálafyrirtækja um fjármálagerninga við viðskiptavini sína sem þar séu flokkaðir nánar eftir starfa þeirra og eðli. Í stefnu komi ekkert fram um hvernig hið stefnda félag hafi verið flokkað samkvæmt þeim reglum. Enn fremur benda stefndu á að í skýrslu Rannsóknarnefndar Alþingis, um aðdraganda og orsakir falls íslensku bankanna 2008, komi fram mörg og veigamikil ákvæði um innri starfsemi þeirra, þ.m.t. stefnanda, sem fæstir virðist hafa haft hugarflug til að láta sér detta í hug. Hvað málshöfðun þessa varði megi þó vísa til 12. kafla skýrslunnar, um verðbréfamarkaðinn, þar sem nefndin hafi komist að þeirri niðurstöðu að hlutir í stefnanda hafi verið taldir verðmeiri en þeir hafi verið í raun og nýir hluthafar á þeim tíma hafi keypt hluti á of háu verði.

Skýrslu fyrir dómi gáfu Einar Örn Jónsson, stjórnarformaður stefnda, Steinþór Gunnarsson, Arnar Jónsson, Jón Otti Jónsson, Árni Maríasson, Erla Hrönn Aðalgeirsdóttir, núverandi og fyrrverandi starfsmenn stefnanda, og Knútur Þórhallsson, endurskoðandi stefnda.

III

Málsástæður stefnanda

Af hálfu stefnanda er vísað til þess að skuld stefnda við hann, samkvæmt þeim samningum sem um ræðir, sé 44.624.119 kr. Byggir stefnandi á því að stefndi hafi skuldbundið sig til að leggja kaupverðið á samtals 1.016.000,00 hlutum í stefnanda, þ.e. svonefnda samningsfjárhæð, inn á reikning stefnanda á gjalddaga samninganna.

Stefnandi mótmælir því að umræddir samningar hafi ekki skuldbindingargildi. Um sé að ræða skriflega staðfestingu á samkomulagi sem komist hafi á milli verðbréfamiðlara og hins stefnda félags. Stefndi rugli saman hugtökunum skriflegur samningur og undirritaður samningur. Þá hafi það verið venja í viðskiptum aðila að samningar væru ekki alltaf undirritaðir. Liggi fyrir að stefndi hafi áður fengið greiddan hagnað samkvæmt samningum sem ekki hafi verið undirritaðir. Bendir stefnandi á að hann hafi sent Einari Erni Jónssyni, stjórnarformanni hins stefnda félags, kröfu um viðbótartryggingu (veðkall) vegna viðskipta stefnda við stefnanda og þá hafi stefndi sjálfur óskað eftir yfirlitum þar sem hinna umdeildu samninga hafi verið getið. Aldrei hafi hið stefndi haldið því fram að það væri ekki bundið af samningunum. Þótt samningarnir hafi ekki verið undirritaðir af hálfu stefnanda skuldbindi þeir samt sem áður stefnda. Stefnandi sjálfur beri það ekki fyrir sig að samningar séu ekki skuldbindandi fyrir hann.

Stefnandi vísar til þess að samningarnir hafi verið dæmigerðir fyrir þá afleiðusamninga sem hafi tíðkast fyrir hrun. Framvirkur samningur um hlutabréf sé í eðli sínu mjög einfaldur en uppgjör hans fari eftir gengi hlutabréfanna, þ.e. mismun á gengi þegar samningurinn hafi komist á og þegar hann sé gerður upp. Stjórnarformaður hins stefnda félags hafi í mörg ár komið að fyrirtækjarekstri og ætti því að vera kunnugur viðskiptum með hlutabréf.

Stefnandi vísar til þess að í greinargerð stefnda hafi ekki verið á því byggt að hann hafi ekki verið fagfjárfestir. Einungis sé vísað almennt til svokallaðra MiFID-reglna en ekki til þess hvaða afleiðingar röng skráning ætti að hafa að lögum. Telur hann að málsástæða stefnda hvað þetta varðar sé of seint fram komin. Verði ekki fallist á það leiði hugsanleg röng skráning ekki til þess að samningarnir teljist óskuldbindandi.

Stefnandi vísar á bug þeim málsástæðum að samningarnir séu ólögmætir á grundvelli ákvæða laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga.

Stefnandi vísar til þess að innheimtubréf til stefnda hafi gert ráð fyrir svokallaðri nettun samninga, eins og heimilt hafi verið samkvæmt hinum almennu skilmálum, en í máli þessu sé krafist greiðslu samkvæmt ákvæðum samningsins, þ.e samningsfjárhæðar. Telur stefnandi sig ekki bundinn við fyrri innheimtubréf enda hafi þeim ekki verið svarað.

Stefnandi mótmælir sérstaklega að stefndi geti komið að nýjum málsástæðum eins og hann virðist gera í dómsskjali sem hann lagði fram í upphafi aðalmeðferðar.

Um lagarök vísar stefnandi til almennra reglna samninga- og kröfuréttar um efndir samninga og fjárskuldbindinga. Kröfu um dráttarvexti styður hann við 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu. Krafa stefnanda um málskostnað styðst við 129. og 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála.

Málsástæður stefnda

Stefndi byggir sýknukröfu sína á því að ekki sé til að dreifa lögformlegum samningum milli aðila að baki kröfum stefnanda. Þau viðskipti sem kröfurnar byggist á, og hafi verið kölluð framvirkir samningar hér á landi, séu í eðli sínu með þeim hætti og þeirri óvissu, nánast happadrætti eins og sýnt hafi sig. Vel þurfi að vanda til samninganna svo gildir séu enda margskonar óvissa í þeim um uppgjörsfjárhæðir fyrir báða aðila. Af þeim sökum séu slíkum samningum sett ítarleg skilyrði í lögum um fjármálafyrirtæki sem leggi ríkar kröfur á þá aðila sem þess lags viðskipti mega stunda, sér í lagi ef  gerð eru fyrir eigin reikning eins og við eigi í þessu máli og þá þeim mun frekar í verslun með eigin bréf. Af skilmálum stefnanda og framlögðum kröfuskjölum megi leiða að ekki hafi verið komnir á bindandi samningar milli aðila og engar fjárhagslegar tilfæringar eða skuldbindingar verið gerðar slíku samfara. Þá hafi ekki verið sýnt fram að þar til bærir aðilar, samkvæmt reglum stefnanda, hafi tekið þær ákvarðanir sem teknar hafi verið eða undirgengist þær skuldbindingar, m.a. um lánafyrirgreiðslu stefnanda, þar með talið um lánafyrirgreiðslu út á eigin hlutabréf. Engu breyti þó aðilar hafi áður átt í einhverjum fyrri viðskiptum sem lokið sé og að pottur kunni að hafa verið brotinn í formgerð þeirra. Telur stefndi að umkrafðir samningar hafi ekki komist á milli aðila, séu ekki skriflegir, ekki undirritaðir og ekki með lögformlegum hætti og ekki bindandi fyrir stefnda. Jafnframt telur hann að meintir samningar hafi verið gerðir án vitundar og samþykkis stefnda. Líta verði svo á að um sjálftöku eða sjálfsafgreiðslu stefnanda hafi verið að ræða og þá á hvaða verði sem er enda liggi ekkert fyrir um að söluverð á hverjum tíma hafi verið markaðsverð, því síður rétt markaðsverð.

Stefndi telur að samningar, ef á hefðu komist, séu ólögmætir, sbr. ákvæði laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga. Ljóst sé nú að stefnanda hafi verið kunnar rangar verðskráningar þeirra bréfa sem hann hafi selt og skv. MiFID reglum, sbr. lög 108/2007, hafi upplýsingar verið ónógar. Meintur seljandi og milligönguaðili um sölu hafi verið einn og sami aðili, þ.e. stefnandi, og því ljóst að hann hafi verið vinnuveitandi þeirra starfsmanna sem að hinum meintu viðskiptum hafi komið og beri sem slíkur húsbóndaábyrgð á gjörðum þeirra, m.a. varðandi það að beita stefnda blekkingum í hinum meintu viðskiptum með þeirri markaðsmisnotkun sem hann hafi nú orðið uppvís að. Þessi staða mála hafi gert ríkari kröfur stefnanda um allt form og efni samninga ásamt kröfu um meiri upplýsingar til stefnda. Hjá stefnanda hafi verið til staðar þekking um verðmæti hlutabréfanna og ofmat þeirra sem haldið hafi verið frá stefnda með þeim hætti að sviksamlegt verði að telja, sbr. ákvæði almennra hegningalaga nr. 19/1940.

Varakröfu sína um lækkun krafna byggir stefndi á kröfugerð stefnanda sjálfs og framlögðum gögnum slitastjórnar og fyrri kröfum um meinta skuld stefnda. Fyrir liggi að gjalddagar meintra samninga hafi verið í febrúar, mars og apríl 2008. Ekkert sé fram komið í stefnu um það að stefnandi hafi á þessum tíma horft til þess að beita ákvæðum í hinum meintu samningum (grein IX) eða skuldajöfnun, nettun samninga, sbr. 4. gr. almennra skilmála stefnanda eða í raun leitað neinna annarra úrræða til lausnar þessara viðskipta, þegar til greiðslufalls hafi komið. Þá liggi ekkert fyrir um að stefnandi hafi boðið fram greiðslu hlutabréfanna af sinni hálfu á meintum gjalddögum samninganna.

Stefndi mótmælir kröfum stefnanda um tildæmdan virðisaukaskatt af málskostnaði. Stefnandi sé fjármálastofnun og því undanskilinn greiðslu virðisaukaskatts. Málshöfðun, sem ein tegund innheimtu, og sem unnin sé af starfsmönnum stefnanda, þó lögmannsréttindi hafi, sé því í engu frábrugðin annarri reglulegri starfsemi slíkra starfsmanna í þágu stefnanda.   

Um lagarök vísar stefndi til meginreglna samninga og kröfuréttar um réttar efndir samninga og fjárskuldbindinga sem og einkamálalaga nr. 91/1991, einkum 80. gr. 1. mgr. Þá vísar hann til laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga, einkum greina 30, 33, 36 og 38, til laga um verðbréfaviðskipti nr. 108/2007 einkum til 1., 2., 5., 8., 9., 10., 14., 15., 16., 18. og 19. gr. laganna. sbr. áður lög 33/2003, einkum til 2. kafla laganna um réttindi og skyldur, til reglugerðar um fjárfestingavernd og viðskiptahætti fjármálafyrirtækja nr. 995/2007 og ákvæða og reglugerðar um innherjaupplýsingar og markaðssvik nr. 630/2005. Loks vísar stefndi til ákvæða almennra hegningarlaga nr. 19/1940, einkum greinar 19 ásamt greinum 248-249 sem og grein 261. Málskostnaðarkrafa stefnda er byggð á 129. og 130. gr. einkamálalaga 91/1991. Krafa um virðisaukaskatt er byggð á lögum um virðisaukaskatt nr. 50/1988 enda stefndi ekki virðisaukaskattsskyldur aðili.

IV

Niðurstaða

Í máli þessu deila aðilar um gildi tveggja framvirkra samninga um kaup stefnda á samtals 1.016.000,00 hlutum í Hf. Eimskipafélagi Íslands (nú í A1988 hf.) af stefnanda. Umræddir samningar voru gerðir 30. nóvember 2007 og voru þeir með gjalddaga 29. febrúar 2008. Samkvæmt ákvæði samninganna skuldbatt stefnandi sig til að selja stefnda framangreinda hluti og stefndi skuldbatt sig til að inna af hendi kaupverðið (samningsfjárhæð) á gjalddaga samninganna sem var ákveðinn þremur mánuðum eftir gerð þeirra. Í öllum tilvikum var um að ræða endurnýjun samhljóða samninga, þ.e. um kaup á tilteknum hlutum í Hf. Eimskipafélagi Íslands, en samningsfjárhæð var misjöfn sem skýrðist af breyttu gengi hlutanna. Í málavaxtalýsingakafla dóms þessa er nánar gerð grein fyrir samningunum, hinum almennu skilmálum sem giltu í viðskiptum milli aðila og því að stjórnarformaður hins stefnda félags, Einar Örn Jónsson, hafði samþykkt flokkun þess sem fagfjárfestis.

Sýknukrafa stefnda byggist í fyrsta lagi á því að engir skuldbindandi samningar hafi komist á milli aðila. Vísar hann m.a. í því samhengi til þess að samningarnir séu ekki undirritaðir af báðum aðilum. Séu þeir því ekki skuldbindandi fyrir hið stefnda félag. Það að samningarnir hafi ekki verið undirritaðir sé ekki í samræmi við þá almennu skilmála fyrir markaðsviðskipti sem gilt hafi í viðskiptum aðila.

Vegna þessa er rétt að líta til fordæmis Hæstaréttar Íslands í máli nr. 93/2011, frá 24. nóvember sl., þar sem sambærilegt álitaefni var til úrlausnar, en þar var deilt um gildi samninga sem hvorki banki né viðskiptamaður hans hafði undirritað. Þar taldi rétturinn að niðurstaða málsins gæti ekki ráðist af því einu að viðskiptamaðurinn hefði ekki undirritað samning um þau viðskipti sem deilt var um hvort komist hefðu á. Vísaði rétturinn m.a. til þess að lög nr. 33/2003 um verðbréfaviðskipti (nú lög nr. 108/2007) leiddu ekki til þess að viðskiptamanni og fjármálafyrirtæki bæri að gera skriflega samninga um einstök viðskipti sín. Það ósamræmi, sem væri innbyrðis milli hinna almennu skilmála, sem voru samhljóða þeim sem um ræðir í máli þessu, yrði óhjákvæmilega að valda því að þar teldist ekki hafa verið kveðið skýrt á um skyldu til að gera einstaka viðskiptasamninga milli aðilanna skriflega svo að afleiðingar gæti haft fyrir gildi þeirra. Umrætt ósamræmi fólst í því að í 2. grein skilmálanna var kveðið á um allir samningar skyldu staðfestir skriflega nema um væri að ræða stundarviðskipti með gjaldeyri. Þá bæri bankanum að senda frumrit allra samninga, sem samkvæmt þessu ætti að gera skriflega, til viðskiptamanns, sem væri skylt að koma þeim undirrituðum til bankans innan sjö daga frá samningsgerð. Í ákvæðum 7. greinar skilmálanna um vanefndir og heimildir bankans til að gjaldfella skuldbindingar viðskiptamanns sagði á hinn bóginn að bankanum væri heimilt, en undir engum kringumstæðum skylt, að gjaldfella eða loka samningi, meðal annars ef frumrit samninga hefði ekki borist bankanum innan 7 daga frá dagsetningu samnings eða fyrir gjalddaga, ef hann væri hann innan þeirra tímamarka. Með vísan til þessa fordæmis Hæstaréttar verður ekki fallist á að hinir umdeildu samningar í máli þessu séu ekki skuldbindandi fyrir stefnda af þeirri ástæðu einni að þeir séu ekki undirritaðir fyrir hönd stefnanda. Þá verða hinir almennu skilmálar ekki túlkaðir þannig að skylda hvíli á bankanum til að senda viðskiptamanni undirritað frumrit samnings.

Í skýrslu fyrir dómi bar Einari Örn að viðskipti hans fyrir hönd stefnda við stefnanda hefðu venjulega gengið þannig fyrir sig að starfsmaður verðbréfamiðlunar stefnanda, Steinþór Gunnarsson, hefði haft samband við sig og þeir síðan gert munnlega samninga. Í kjölfarið hefðu skriflegir samningar verið undirritaðir af beggja hálfu. Taldi Einar Örn sig ekki hafa samþykkt þá samninga sem um er deilt í máli þessu þar sem þeir hefðu ekki verið undirritaðir af hálfu beggja aðila. Þó svo fyrir lægi að hann hefði undirritað samningana væri það ekki trygging fyrir því að viðskiptin hefðu gengið eftir þar sem komið hefði fyrir að hætt hefði verið við samninga sem þeir Steinþór höfðu samið um.

Í framburði framangreinds Steinþórs kom fram að eftir að hann, fyrir hönd stefnda, og stefndi Einar Örn hefðu gert með sér munnlega samninga hefði Steinþór sent „pöntun inn í kerfið“ og aðrir starfsmenn stefnanda hefðu séð um að klára samninginn, m.a. ákveða kjör á lánum og senda hann til viðskiptamanns til undirritunar. Minntist Steinþór þess ekki að bankinn hefði nokkurn tíma hrokkið frá samningi. Sama kom fram í framburði annarra starfsmanna bankans sem skýrslu gáfu fyrir dóminum. Þá skýrðu þeir frá því að sambærilegir samningar hefðu ekki verið undirritaðir af hálfu stefnanda nema viðskiptavinur hefði óskaði sérstaklega eftir því.

Af hálfu stefnanda voru lagðir fram tölvupóstar vegna samskipta starfsmanna hans við Einar Örn Jónsson, stjórnarformanns stefnda, vegna viðskipta málsaðila. Er hinna umdeildu samninga getið í þeim.

Með tölvupósti stefnanda 10. desember 2007 var Einari Erni Jónssyni, vegna hins stefnda félags, send krafa um viðbótartryggingu vegna viðskipta við stefnanda, þ.e. svokallað veðkall. Þar er að finna yfirlit yfir þá framvirku hlutabréfasamninga sem voru í gildi milli hins stefnda og stefnanda þann dag, m.a. yfir hina umdeildu samninga um framvirk kaup félagsins á hlutum í Hf. Eimskipafélagi Íslands. Hinn 9. janúar og 7. febrúar 2008 var veðkallið ítrekað og er framangreindra samninga getið þar. Liggur ekkert fyrir í gögnum málsins um að stefndi hafi andmælt gildi þessara samninga.

Með vísan til alls framangreinds verður að telja sannað að samningar þeir sem um er deilt í málinu hafi komist á milli málsaðila, enda bar stefndi ekki fyrir sig fyrr en eftir málshöfðun þessa að þeir hefðu ekki skuldbindingargildi.

Í öðru lagi byggir stefndi sýknukröfu sína á því að samningunum, hafi þeir komist á, beri að víkja til hliðar á grundvelli 30., 33., 36. og 38. gr. laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga. Vísar hann í því samhengi m.a. til þess að hið stefnda félag hafi ranglega verið flokkað af stefnanda sem fagfjárfestir. Af hálfu stefnanda var þessari málsástæðu mótmælt sem of seint fram kominni. Í greinargerð stefndu í málinu er sérstaklega vísað til þess að ekkert komi fram í stefnu um hvernig hið stefnda félag hafi verið flokkað samkvæmt svokölluðum MiFID reglum, sem innleiddar hafi verið á Íslandi með setningu laga nr. 108/2007 um verðbréfaviðskipti. Þótt málatilbúnaður stefndu hefði mátt vera skýrari að þessu leyti verður að telja að dóminum sé heimilt að taka afstöðu til þessarar málsástæðu stefnda. Um þetta atriði liggur hins vegar fyrir skýrt fordæmi Hæstaréttar Íslands í málinu nr. 638/2010, frá 24. janúar sl., þar sem rétturinn komst að þeirri niðurstöðu í sambærilegu máli að í lögum nr. 108/2007 væru engar reglur um ógildi samnings vegna þess annmarka að viðskiptamaður stefnanda væri ranglega flokkaður sem fagfjárfestir og gætu því slík málalok ekki komið til álita af þeim ástæðum einum. Skiptir því ekki máli um niðurstöðu máls þessa hvort hið stefndi hafi ranglega verið flokkaður sem fagfjárfestir eður ei og verður ekki fallist á sýknukröfu á þessari forsendu.

Stefndi vísar enn fremur til þess að samningarnir séu ólögmætir þar sem stefnanda hafi verið kunnar rangar verðskráningar þeirra bréfa sem hann hafi selt og skv. MiFID reglum, sbr. lög 108/2007, hafi upplýsingar verið ónógar. Ofmat hlutabréfanna, sem haldið hafi verið frá stefnda, sé með þeim hætti að sviksamlegt verði að telja, sbr. ákvæði almennra hegningalaga nr. 19/1940. Vísar stefndi í þessu samhengi til skýrslu Rannsóknarnefndar Alþingis um aðdraganda og orsakir falls íslensku bankanna 2008. Stefndi hefur ekki fært fram frekari sönnun fyrir staðhæfingu sinni að þessu leyti og er réttmæti hennar því ósannað, sbr. og dóm Hæstaréttar Íslands í málinu nr. 561/2010 frá 7. apríl sl. Verður ekki fallist á sýknukröfu á þessum forsendum.

Samkvæmt öllu framanröktu verður lagt til grundvallar að skuldbindandi samningar hafi komist á milli aðila og að þeir séu gildir.

Um varakröfu

Stefndi hefur til stuðnings varakröfu sinni vísað til þess að stefnandi hafi, áður en til málshöfðunar kom, sent honum kröfur að mun lægri fjárhæð en stefnukrafa máls þessa hljóðar upp á. Ekkert sé fram komið í stefnu um að stefnandi hafi á þessum tíma horft til þess að beita ákvæðum í hinum meintu samningum (grein IX) eða skuldajöfnun samninga, sbr. 4. gr. almennra skilmála stefnanda eða í raun leitað neinna annarra úrræða til lausnar þessara viðskipta, þegar til greiðslufalls hafi komið.

Eins og fram hefur komið var stefnanda heimilt en ekki skylt, samkvæmt 4. gr. hinna almennu samningsskilmála um viðskipti aðila, að beita skuldajöfnuði milli allra samninga sem féllu undir skilmálana þannig að hagnaður og tap hvors aðila um sig væri gert upp í einu lagi. Stefndi svaraði ekki áskorunum stefnanda um að gera upp samninga með þeim hætti. Verður ekki séð að hann eigi neinn rétt til þess að samningarnir verði gerðir upp samkvæmt 4. gr. skilmálanna.

Samkvæmt framangreindu ber því að fallast á kröfu stefnanda um að stefndi greiði stefnanda 44.624.119 kr. með dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu frá 29. febrúar 2008 til greiðsludags gegn útgáfu afsals fyrir 1.016.000,00 hlutum í A1988 hf., áður Hf. Eimskipafélagi Íslands. Stefnandi hefur jafnframt krafist vaxtavaxta, sbr. 12. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu. Í umræddu ákvæði er mælt fyrir um það að sé vaxtatímabil lengra en tólf mánuðir án þess að vextirnir séu greiddir skuli þeir lagðir við höfuðstól og nýir vextir reiknaðir af samanlagðri fjárhæð. Því þykir ekki ástæða til að kveða sérstaklega á um þetta í dómi.

Með vísan til 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála ber að dæma stefnda til að greiða stefnanda málskostnað. Mál þetta var þingfest 5. nóvember 2009 en því hefur ítrekað verið frestað, oftast að kröfu stefnda. Hafa verið haldin yfir 30 þinghöld í málinu frá þingfestingu, þ.m.t. um kröfur stefnda um málskostnaðartryggingu, um frávísun og um að dómari víki sæti. Með hliðsjón af framangreindu, þeim hagsmunum sem um er deilt og því að annað samkynja mál milli aðilanna var rekið samhliða þessu máli fyrir dóminum, þykir málskostnaður hæfilega ákveðinn 750.000 kr. Hefur þá verið tekið tillit til virðisaukaskatts en innheimtustarfsemi stefnanda er ekki undanskilin greiðslu á virðisaukaskatti þar sem hún er í samkeppni við atvinnufyrirtæki, sbr. 2. gr. reglugerðar nr. 562/1989 um virðisaukaskatt af eigin þjónustu og úttekt til eigin nota innan óskattskyldra fyrirtækja og stofnana.

Kolbrún Sævarsdóttir, settur héraðsdómari, kvað upp dóminn.

D Ó M S O R Ð

Stefndi, NVN ehf., greiði stefnanda, Landsbanka Íslands hf., 44.624.119 kr. með dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu frá 29. febrúar 2008 til greiðsludags gegn útgáfu afsals fyrir 1.016.000,00 hlutum í A1988 hf., áður Hf. Eimskipafélagi Íslands.

Stefndi greiði stefnanda 750.000 kr. í málskostnað.