Miðvikudaginn 14. desember 2005.
Nr. 518/2005.	A B C D og E (Hallvarður Einvarðsson hrl.) gegn F (Karl Georg Sigurbjörnsson hrl.)

 

Kærumál. Dánargjöf. Arfleiðsluhæfi. Vanreifun. Frávísun máls frá héraðsdómi.

Í málinu var ágreiningur um gildi gjafabréfs við opinber skipti á dánarbúi X. Samkvæmt bréfinu, sem dagsett var 20. júlí 1997, skyldi F eignast húseign X eftir hans dag. Taldist bréfið því dánargjöf en um slíkar ráðstafanir gilda reglur erfðalaga um erfðaskrár, þar á meðal um form. Var skjalið vottað með undirskrift tveggja vitundarvotta en vottun þeirra fullnægði ekki skilyrðum 42. gr. erfðalaga nr. 8/1962. Höfðu vottarnir undirritað yfirlýsingu 29. júlí 2003 um atriði sem vörðuðu undirritun bréfsins, en slík síðbúin staðfesting þótti ekki geta bætt úr þeim annmarka sem upphaflega var á vottun gjafabréfsins og áttu því við sönnunarreglur 2. mgr. 45. gr. erfðalaga. Í málinu lá fyrir læknisvottorð þar sem greint var frá að X hefði komið til skoðunar hjá lækni 28. júlí 2003 og hafi þá verið með langt gengna heilabilun vegna Alzheimer sjúkdóms. Ekki hafði verið aflað annarra læknisfræðilegra gagna, sem varpað gætu ljósi á heilsufar X á þeim tíma sem gjafabréfið var gert. Þá hafði aðeins að óverulegu leyti verið aflað, fyrir dómi, munnlegs framburðar þeirra sem þá þekktu til X. Var málið því talið svo verulega vanreifað að ófært væri að leysa úr því að efni til og var því af þeim sökum vísað sjálfkrafa frá héraðsdómi.

 

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Garðar Gíslason og Ólafur Börkur Þorvaldsson.

Sóknaraðilar skutu málinu til Hæstaréttar með kæru 22. nóvember 2005, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 7. desember sl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 11. nóvember 2005, þar sem fallist var á kröfu varnaraðila um að gjafabréf X frá 20. júlí 1997 til hennar fyrir íbúð að Y yrði lagt til grundvallar við skipti á dánarbúi hans. Kæruheimild er í 133. gr. laga nr. 20/1991 um skipti á dánarbúum o.fl. Sóknaraðilar krefjast þess að gjafabréfið verði metið ógilt við skiptin og varnaraðili dæmdur til að greiða þeim málskostnað í héraði ásamt kærumálskostnaði.

Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kærumálskostnaðar.

Eins og greinir í hinum kærða úrskurði er mál þetta rekið til að fá leyst úr ágreiningi, sem reis við opinber skipti á dánarbúi X, sem lést [...] 2004, um gildi gjafabréfs hans frá 20. júlí 1997, en meginmál þess hljóðar svo: „Til [F] bróðurdóttur minnar [kennitala]. Bréfið hljóðar uppá íbúð mína að [Y]. Engar kvaðir hvíla á íbúðinni og engar veðskuldir. Íbúðin afhendist henni að mér látnum og getur hún þá fært hana á sitt nafn.“ Bréf þetta ber undirskrift X, svo og tveggja vitundarvotta. Sóknaraðilar, sem eins og varnaraðili telja til lögerfðaréttar eftir X, andmæla því að byggt verði á gjafabréfi þessu við skipti á dánarbúinu, þar sem ekki hafi verið gætt formreglna erfðalaga nr. 8/1962 við gerð þess og sá látni ekki verið andlega fær um að standa að ráðstöfun þessari á þeim tíma, sem hún var gerð.

Efni sínu samkvæmt felur framangreint gjafabréf í sér dánargjöf. Samkvæmt 54. gr. erfðalaga gilda ákvæði þeirra, sem varða erfðaskrár, um slíka ráðstöfun. Gjafabréfið var ekki staðfest af arfleiðsluvottum samkvæmt því, sem mælt er fyrir um í 42. gr. erfðalaga. Vitundarvottar, sem rituðu undir gjafabréfið, létu frá sér fara yfirlýsingu 29. júlí 2003 um atriði, sem vörðuðu undirritun bréfsins, og gáfu jafnframt skýrslu við meðferð málsins fyrir héraðsdómi. Slík síðbúin staðfesting getur í engu bætt úr þeim annmarka, sem var á vottun gjafabréfsins. Eiga því ákvæði 2. mgr. 45. gr. erfðalaga hér við eins og atvikum málsins er háttað.

Í málinu liggur fyrir vottorð öldrunarlæknis frá 16. febrúar 2005, þar sem meðal annars er staðfest að X hafi komið fyrst á göngudeild Landakotsspítala 7. júlí 2003 og verið með langt gengna heilabilun, sem rakin var til Alzheimer sjúkdóms. Læknir þessi gaf vitnaskýrslu fyrir héraðsdómi, en samkvæmt vottorði hans hittust þeir X í fyrsta sinn 28. júlí 2003. Í málinu hefur ekki verið aflað annarra læknisfræðilegra gagna, sem varpað gætu ljósi á andlegt heilsufar X á þeim tíma, sem gjafabréfið var gert. Þá hefur aðeins að óverulegu leyti verið aflað fyrir dómi munnlegs framburðar þeirra, sem þá þekktu til hans. Er mál þetta því svo verulega vanreifað að ófært er að leysa úr því að efni til. Af þessum sökum verður málinu af sjálfsdáðum vísað frá héraðsdómi.

Rétt er að aðilarnir beri hver sinn kostnað af málinu í héraði og fyrir Hæstarétti.

Dómsorð:

Máli þessu er vísað frá héraðsdómi.

Málskostnaður í héraði og kærumálskostnaður fellur niður.

 

 

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 11. nóvember 2005.

I

Málið barst dóminum 22. júní sl. og var þingfest 11. júlí sl.  Það var tekið til úr­skurðar að loknum munnlegum flutningi 31. október sl.

Sóknaraðilar eru A, [heimilisfang], B, [heimilisfang], C, [heimilisfang], D, [heimilisfang] og E, [heimilisfang].

Varnaraðili er F, [heimilisfang].

Sóknaraðilar krefjast þess að “gjafabréfið (dánargjöf) dags. 20. júlí 1997 verði dæmt ógilt”.  Þá krefjast þeir málskostnaðar.

Varnaraðili krefst þess að gjafabréfið verði metið gilt og lagt til grundvallar skiptum á dánarbúi X.  Þá krefst hún málskostnaðar.

II

Málavextir eru þeir að X, er fæddur var [...] 1929, lést [...] 2004 og var dánarbúið tekið til opinberra skipta 15. október sama ár.  X hafði lengst af búið í eigin íbúð að Y, en í júlí 2003 var hann greindur með Alzheimersjúkdóm og fljótlega í framhaldi af því vistaðist hann á sjúkra­stofnunum þar til yfir lauk.  Hann átti hvorki maka né afkomendur og stóðu til arfs eftir hann hálfsystkini hans og systkinabörn. 

Við skiptin kom fram bréf er ber yfirskriftina  - Gjafabréf- og er svohljóðandi:  “Til [F] bróðurdóttur minnar [kennitala].  Bréfið hljóðar uppá íbúð mína að [Y].  Engar kvaðir hvíla á íbúðinni og engar veðskuldir.  Íbúðin afhendist henni að mér látnum og getur hún þá fært hana á sitt nafn.”  Bréfið er dagsett í [...] 20. júlí 1997 og undir það ritar X og tveir vottar.

Á skiptafundi kom upp ágreiningur um gildi gjafabréfsins og tókst skiptastjóra ekki að jafna hann.  Sóknaraðilar vefengja gildi bréfsins en varnaraðili telur að það eigi að leggja til grundvallar skiptum í búinu og er það ágreiningur málsins.

III

Sóknaraðilar byggja á því annars vegar að X hafi skort andlegt hæfi til að ráðstafa íbúð sinni með gjafabréfinu.  Benda þeir á að samkvæmt læknis­vottorði frá árinu 2003 hafi hann þá verið langt genginn með Alzheimersjúkdóm.  Þetta sé hrörnunarsjúkdómur sem valdi andlegri hnignun og leiði til minnistaps og ann­arrar skerðingar á ýmsum sviðum.  Andlegt ástand X hafi verið þannig að hann hafi skort hæfi til ráðstöfunarinnar, sbr. 2. mgr. 34. gr. erfðalaga nr. 8/1962.

Hins vegar byggja þeir á því að gjafabréfið uppfylli ekki formskilyrði VI. kafla erfða­laga, sbr. 54. gr. sömu laga.  Um sé að ræða dánargjöf og um slíka gerninga gildi sömu formreglur og um erfðaskrár, sbr. nefnda lagagrein. 

Varnaraðili byggir á því að X hafi verið fullkomlega fær um að ráðstafa eign sinni með gjafabréfinu á þeim tíma sem það var gert.  Vottarnir að bréfinu hafi stað­fest með yfirlýsingu að hann hafi ritað það heill heilsu andlega og líkamlega og af fúsum og frjálsum vilja.  Læknisvottorð um Alzheimersjúkdóminn sýni að læknar hafi fyrst greint hann hjá X á árinu 2003.  Þá hafi þessi ráðstöfun hans verið mjög eðli­leg í ljósi þess að alltaf hafi verið kært með honum og varnaraðila.

Þá er á því byggt að gjafabréfið fullnægi formskilyrðum erfðalaga, hafi eitthvað vantað upp á það með bréfið sjálft þá hafi verið úr því bætt með yfirlýsingu vottanna frá því í júlí 2003.

IV

Hér að framan var texti gjafabréfsins tekinn upp í heild.  Undir það rita tveir vit­und­arvottar en ekki er á því vottorð eins og áskilið er í 42. gr. erfðalaga.  Vottarnir, G og H, gáfu svohljóðandi yfirlýsingu 29. júlí 2003:  “[X], sem er nágranni okkar, kom að máli við okkur 20. júlí 1997 og óskaði eftir því að við værum vottar að framangreindum gerningi.  Ritaði hann nafn sitt undir gjafabréfið sem hann kvað hafa að geyma vilja sinn.  Gerði hann þetta heill heilsu, andlega og líkamlega og af fúsum og frjálsum vilja.  Við staðfestum þetta hér með og lýsum okkur reiðubúin að staðfesta það síðar ef krafist verður.” 

Vottarnir komu báðir fyrir dóm og staðfestu undirskriftir sínar sem vottar á gjafa­bréfið og eins að hafa gefið yfirlýsinguna.  H bar að hún og G hefðu verið ná­grannar X í meira en 20 ár og hafi þau þekkt hann vel, enda hafi hann oft komið í heimsókn til þeirra.  Hann hafi sagt þeim að hann langaði til að gefa varnar­aðila íbúð sína vegna þess að hún byggi erlendis og þyrfti að hafa í eitthvert hús að venda þegar hún kæmi til landsins.  Hún kvaðst hafa vottað gjafabréfið að beiðni X og hafi hann fullkomlega vitað hvað hann var að gera og bréfið hafi verið gert án þess að hann hafi verið beittur þrýstingi til að gera það.  H kvaðst ekki muna hvort X hafi undirritað bréfið í þeirra viðurvist en hann hafi komið með það og það hafi verið henni alveg ljóst að það var ritað í samræmi við vilja hans og hann hafi verið fullkomlega heill heilsu.  Á þessum tíma og mörg ár á eftir hafi hann ekki borið nein merki þess sjúkdóms er síðar dró hann til dauða.  Hún kvaðst ekki muna hver hafi komið með yfirlýsinguna til undirritunar en taldi það helst hafa verið G. 

G bar að hann hefði vottað gjafabréfið að beiðni X.  Hann kvað sig minna fastlega að X hafi undirritað bréfið heima hjá þeim H og ekki hafi nokkur vafi leikið á því að hann hafi vitað fullkomlega hvað hann var að gera og að bréfið hafi haft að geyma vilja hans.  Kvað G X hafa verið mjög ánægðan með að hafa gert gjafabréfið.  Á þessum tíma hafi X verið full­frískur og ekki borið nein merki þess sjúkdóms er hann fékk síðar.  Kvaðst G sérstaklega minnast samtals við X á árinu 2001 þar sem ekki hafi hið minnsta borið á sjúkdómnum, hann hafi verið alveg skýr í kollinum eins og G orð­aði það.  Hann kvað varnaraðila hafa komið með yfirlýsinguna til undirritunar hjá þeim H og muni það hafa verið að tilmælum lögfræðings.

Varnaraðili bar að hún hefði fyrst fengið vitneskju um gjafabréfið í lok júlí 1997 er X hringdi í hana og bað hana um kennitöluna hennar.  Hún spurði hann hvað hann vildi með kennitöluna og þá sagðist X vera að útbúa gjafabréf handa henni fyrir íbúðinni sinni.  Hann væri búinn að ákveða þetta til að hún ætti afturkvæmt til Íslands, en varnaraðili er búsett í [...] og hefur búið þar frá 1980.  Árið eftir kvaðst varnaraðili hafa séð bréfið, en X hafi látið móður hennar fá það.  Hún kvaðst hafa rætt efni bréfsins við X, en hann sagt að hann réði þessu sjálfur og hún hefði ekkert um það að segja, eftir sinn dag réði hún svo hvað hún gerði við íbúðina.

Varnaraðili kvaðst hafa komið árlega til landsins og þá alltaf hafa haft samband við X.  Árið 2002 hafi henni fundist hann aðeins vera byrjaður að kalka og eitthvað vera farinn að láta á sjá líkamlega, kvaðst hún hafa beðið bróður sinn að líta eftir honum.  Fyrir þann tíma hafi hann engin merki borið um elliglöp.  Þegar hún kom heim sumarið 2003 hafi hann verið orðinn breyttur, hafi t.d. komið með mjólk þegar hann ætlaði að sækja sykur.  Þá kom og í ljós að hann var hættur að hirða um sig á sama hátt og áður.  Hún kvaðst hafa gengist fyrir því að hann færi í læknisrannsókn og við hana hafi komið í ljós að X var kominn með Alzheimer.  Aðrir ættingja hans hafi ekki sinnt um hann og komu ekki nálægt þessu með henni.

I, bróðir varnaraðila, bar að hann hafi alla tíð haft mikil sam­skipti við X.  I kvað X hafa verið orðinn undarlegan fyrir 1997, m.a. hafi hann keypt sér bifreið á Kanaríeyjum 1996 en hún verið skráð á nafn tvítugrar stúlku.  Árið eftir hafi hann farið til Kanaríeyja í október, en það var vani hans ár hvert og dvaldi hann þá fram í marsmánuð.  Þetta ár hafi hann hins vegar komið, öllum að óvörum, í desember illa á sig kominn og sagt þá sögu að stúlkan hefði dáið í bílslysi og bifreiðin eyðilagst.  Skýringar X á þessu hafi hins vegar allar verið hinar ótrú­verð­ugustu og taldi I líklegast að hann hefði verið blekktur og haft af honum fé, en það var mjög ólíkt X að eyða fé að óþörfu.  Þá hafi X verið farinn að tapa minni á árinu 1997 og margoft sagt sömu hlutina og verið að tala um hluti sem hafi átt að hafa horfið frá honum.  Þetta hafi verið mjög ólíkt honum, er alla tíð hafi verið mjög minnisgóður. 

Meðal gagna málsins er læknisvottorð Björns Einarssonar öldrunarlæknis og er það eina vottorðið um heilsufar X sem liggur fyrir í málinu.  Í vottorðinu kemur fram að X kom fyrst á göngudeild Landakotsspítala 7. júlí 2003 og hafi þá verið með langt gengna heilabilun.  Hann var með greinilega minnistruflun, mundi ekki heim­ilisfang sitt og var með málstol þar sem hann átti erfitt með að finna orð til að tjá sig með.  Hann hafi verið algjörlega innsæislaus í eigið ástand og hirðulaus um sjálfan sig og umhverfi sitt.  Þá hafi hann verið með grunsemdar- og ofsóknarhugmyndir (paranoia).  Björn kvaðst fyrst hafa séð X 28. júlí sama ár og þá greint hann með langt genginn Alzheimersjúkdóm með grunsemdar- og ofsóknarhugmyndum og kvíða, en mjög ákveðinn vilja til að halda sjálfstæði sínu.  X voru gefin lyf og þegar hann kom aftur 16. september var hann öllu rólegri.  Honum versnaði síðan hratt og var hann lagður inn á heilabilunardeild.  Þaðan fór hann til vistunar á [...] þar sem hann lést.

Björn staðfesti vottorðið fyrir dómi og bar að X hafi komið frekar seint á sjúkra­hús og þá verið langt genginn með sjúkdóminn sem hafi gengið óvenjuhratt yfir.  Björn treysti sér ekki til að segja til um ástand X á árinu 1997 en kvað Alzheimer- sjúkdóminn geta verið án einkenna mjög lengi áður en hann greindist, allt upp í tíu ár.

V

Gjafabréfið, sem til umfjöllunar er í málinu, er dánargjöf en um dánargjafir gilda sömu reglur og um erfðaskrár, sbr. 54. gr. erfðalaga nr. 8/1962.  Í 42. gr. erfðalaga kemur fram hvernig erfðaskrár skuli vottaðar og hvað eigi að koma fram í vottorðinu.  Vott­orð þess efnis var ekki ritað á gjafabréfið heldur gáfu vottarnir skriflega yfir­lýs­ingu 6 árum síðar, eða 29. júlí 2003, og er meginefni hennar tekið upp hér að framan.  Í yfirlýsingunni koma fram þau atriði sem lagagreinin áskilur að vera skuli í erfða­skrár­vottorði.  Hér að framan var það og rakið að X sneri sér til ná­granna sinna, þeirra H og G, og bað þau að vera votta að gjafabréfinu.  Þeim bar ekki alveg saman um hvort X hafi ritað undir bréfið í viðurvist þeirra eða hvort hann hafi komið með það undirritað.  Hins vegar báru vottarnir báðir að ekki hefði leikið minnsti vafi á því að hann hefði sjálfur undir­ritað það og það hafi verið í samræmi við vilja hans.

Það er niðurstaða dómsins að þrátt fyrir að vottarnir hafi aðeins ritað nöfn sín á sjálft gjafabréfið þá hafi þeir með yfirlýsingunni vottað að X hafi kvatt þá til að votta bréfið í samræmi við áskilnað 1. mgr. 42. gr. erfðalaga og enn fremur að þeim hafi verið kunnugt um að um gjafabréf var að ræða.  Vottarnir, sem höfðu þekkt X lengi, vottuðu einnig að hann hefði verið heill heilsu andlega þegar hann kom með bréfið til vottunar hjá þeim.  Loks er gjafabréfið dagsett og staðsett svo sem áskilið er í 3. mgr. 43. gr. erfðalaga.  Samkvæmt því sem nú hefur verið rakið er það niðurstaða dóms­ins að gjafabréfið fullnægi skilyrðum 42. gr. erfðalaga.

Samkvæmt 2. mgr. 34. gr. erfðalaga er erfðaskrá því aðeins gild, að sá sem gerir hana sé svo heill heilsu andlega, að hann sé fær um að gera þá ráðstöfun á skyn­sam­legan hátt.  Hér að framan var gerð grein fyrir framburði vottanna að gjafabréfinu.  Báðir höfðu þeir þekkt X lengi og báru að hann hafi verið við full­komna heilsu, andlega sem líkamlega, á þeim degi sem hann kom með gjafabréfið til þeirra.  Þá voru vottarnir þess fullvissir að enginn vafi léki á því að sú ráðstöfun, sem hann mælti fyrir með bréfinu, væri vilji hans.  Ekki nýtur við neinna gagna um heilsu­far X á árinu 1997 og eina læknisvottorðið í málinu fjallar um heilsufar hans á árinu 2003.  Læknirinn, sem samdi vottorðið, gat engar upplýsingar gefið um heilsufar hans á árinu 1997 þótt komið hafi fram hjá honum að X hafi þá verið með langt geng­inn Alzheimersjúkdóm.  Framburður bróður varnaraðila um minnistap X á árinu 1997 er frekar óljós og án frekari stuðnings verður ekki á honum byggt.

Samkvæmt öllu framanrituðu er það því niðurstaða dómsins að gjafabréfið sé gild dán­ar­gjöf og X hafi verið svo heill heilsu andlega 20. júlí 1997 að hann hafi verið fær um að gera þá ráðstöfun sem gerð gjafabréfsins fól í sér.  Það ber því að leggja það til grundvallar í skiptum á dánarbúi hans.

Sóknaraðilar skulu óskipt greiða varnaraðila 250.000 krónur í málskostnað.

Arngrímur Ísberg héraðsdómari kvað upp úrskurðinn.

Úrskurðarorð.

Gjafabréf X frá 20. júlí 1997 til handa varnaraðila, F, fyrir íbúð hans að Y er gilt og skal lagt til grundvallar skiptum á dánarbúi hans.

Sóknaraðilar, A, B, C, D og E, greiði óskipt varn­araðila 250.000 krónur í málskostnað.