Ákvörðun Hæstaréttar

1. Samkvæmt 4. mgr. 16. gr. laga nr. 50/2016 um dómstóla standa að ákvörðun þessari hæstaréttardómararnir Sigurður Tómas Magnússon, Björg Thorarensen og Ólafur Börkur Þorvaldsson.

2. Með beiðni 17. desember 2024 leita Neytendasamtökin leyfis Hæstaréttar, á grundvelli 1. mgr. 175. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, til að áfrýja beint til réttarins í formi meðalgöngu dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 18. nóvember sama ár í máli nr. E-4202/2024: Innnes ehf. gegn Samkeppniseftirlitinu. Gagnaðili Samkeppniseftirlitið tekur ekki afstöðu til beiðninnar. Gagnaðili Innnes ehf. leggst ekki gegn beiðninni og telur að verði forsendur taldar fyrir meðalgöngu í málinu ættu fyrst og fremst Neytendasamtökin að eiga slíka aðild.

3. Ágreiningur málsins varðar kröfu gagnaðila Innness ehf. 8. júlí 2024 um að gagnaðili Samkeppniseftirlitið grípi inn í háttsemi framleiðendafélaga samkvæmt 5. gr. búvörulaga nr. 99/1993 en því hafnaði gagnaðili Samkeppniseftirlitið með ákvörðun 26. sama mánaðar. Kröfunni var synjað með vísan til þess að ekki væri á valdsviði Samkeppniseftirlitsins að grípa til íhlutunar gagnvart háttsemi framleiðendafélaga vegna undanþáguheimilda frá samkeppnislögum sem settar hefðu verið í 71. gr. A búvörulaga með lögum nr. 30/2024. Gagnaðili Innnes ehf. byggir á því að samþykkt laga nr. 30/2024 hafi verið í andstöðu við ákvæði 44. og 65. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944.

4. Með dómi Héraðsdóms Reykjavíkur var ákvörðun gagnaðila Samkeppniseftirlitsins felld úr gildi. Héraðsdómur taldi að breyting á búvörulögum sem samþykkt var á Alþingi 21. mars 2024 og gefin út sem lög nr. 30/2024 hafi ekki verið gerð á stjórnskipulegan hátt þar sem hún stríddi gegn stjórnarskránni og hefði af þeim sökum ekki lagagildi. Þar leit héraðsdómur til þeirra gagngeru breytinga sem gerðar hefðu verið á frumvarpi því sem varð að lögum nr. 30/2024 við meðferð þess á Alþingi. Þannig hefði frumvarp sem upphaflega var útbýtt aðeins fengið eina umræðu. Eftir það hefði öðru eðlisólíku frumvarpi, með breytingum gerðum í þingnefnd, verið útbýtt og það rætt við tvær umræður. Í raun hefði það frumvarp sem varð að lögum nr. 30/2024 því verið samþykkt eftir aðeins tvær umræður á Alþingi, í stað þess að það væri rætt við þrjár umræður eins og áskilið væri í 44. gr. stjórnarskrárinnar.

5. Leyfisbeiðandi byggir á því að uppfyllt séu skilyrði fyrir veitingu áfrýjunarleyfis beint til Hæstaréttar samkvæmt 1. mgr. 175. gr. laga nr. 91/1991. Í fyrsta lagi er bent á að málið muni fela í sér þýðingarmikið fordæmi um túlkun 44. gr. stjórnarskrár. Í annan stað hafi málið þýðingu fyrir beitingu réttarreglna, sérstaklega með tilliti til laga nr. 55/1991 um þingsköp Alþingis. Ljóst sé að 44. gr. stjórnarskrár feli í sé mikilvæga öryggisreglu sem ætlað sé að tryggja vönduð vinnubrögð við lagasetningu en þingskapalög beri að útfæra og beita þannig að markmiðum stjórnarskrár sé náð. Í þriðja lagi vísar leyfisbeiðandi til þess að undirliggjandi í málinu séu meiri háttar hagsmunir neytenda í landinu. Umrædd lög vegi gróflega að hagsmunum þeirra með því að veita undanþágu frá samkeppnislögum og að ekki fái staðist að jafn afdrifarík breyting sé gerð í trássi við fyrirmæli stjórnarskrárinnar um meðferð lagafrumvarpa.

6. Um heimild til meðalgöngu vísar leyfisbeiðandi til þess að hann hafi þann tilgang að „standa vörð um réttindi neytenda og efla hag þeirra“. Málshöfðunin samrýmist þessum tilgangi og sé leyfisbeiðanda heimilt að reka málið með vísan til 3. mgr. 25. gr. laga nr. 91/1991 vegna félagsmanna sinna. Meðalgangan hafi þann tilgang að styðja við kröfur gagnaðilans Innness ehf. í málinu og teljist því aukameðalganga. Viðmið slíkrar aðildar um lögvarða hagsmuni sé lægra en þegar um aðalmeðalgöngu sé að ræða. Haldi lög nr. 30/2024 gildi sínu verði neytendur sviptir rétti til að krefjast bóta fyrir tjón sem líklegt megi telja að þeir verði fyrir vegna samstilltra aðgerða sem takmarki eða raski samkeppni, enda muni slík háttsemi framleiðendafélaga þá ekki lengur varða við lög. Leyfisbeiðandi gerir kröfu um meðalgöngu til að stuðla að því að dómur verði felldur sem verndi rétt félagsmanna hans. Beiðnin er lögð fram þótt áfrýjunarfrestur sé liðinn en ekki hafi verið talið að meðalgöngustefnandi sé bundinn af þeim fresti. Málið sé á upphafsstigum fyrir Hæstarétti og verði ekki séð að óhagræði hljótist af meðalgöngunni.

7. Þar sem málið sem beiðnin lýtur að var rekið sem flýtimeðferðarmál í héraði var frestur til að áfrýja dómi í því til æðra dóms tvær vikur frá uppkvaðningu dóms, sbr. 5. mgr. 124. gr. laga nr. 91/1991, sem gengur framar hinum almenna fjögurra vikna áfrýjunarfresti samkvæmt 1. mgr. 177. gr. sbr. jafnframt 1. mgr. 153. og 2. mgr. 175. gr. laganna. Heimildarákvæði 2. mgr. 177. gr. laga nr. 91/1991 er undantekning frá meginreglu um fjögurra vikna frest til að sækja um áfrýjunarleyfi. Þær skýringar sem leyfisbeiðandi hefur gefið á því að ekki var sótt um áfrýjunarleyfi innan áfrýjunarfrests fullnægja ekki þeim áskilnaði sem tilgreindur er í 2. mgr. 177. gr. laganna. Þegar af þeirri ástæðu er beiðni leyfisbeiðanda um áfrýjunarleyfi hafnað.

8. Til þess er þó að líta að með ákvörðun Hæstaréttar í máli nr. 2024-151 var gagnaðila Samkeppniseftirlitinu veitt heimild til að áfrýja umræddum héraðsdómi beint til Hæstaréttar. Enda þótt leyfisbeiðandi, sem ekki var aðili að málinu í héraði njóti ekki sjálfstæðrar heimildar til að óska eftir áfrýjun héraðsdóms á grundvelli aukameðalgöngu, er ekki loku fyrir það skotið að heimild kunni að standa til aukameðalgöngu hans í því máli fyrir réttinum á grundvelli meðalgöngustefnu til réttarins. Ákvörðun um hvort slík meðalganga verði heimiluð verður tekin af dómurum málsins undir rekstri þess.