Mánudaginn 16. nóvember 2015.
Nr. 685/2015.	BNP Paribas S.A. (Ragnar Aðalsteinsson hrl.) gegn Kaupþingi hf. og (Grímur Sigurðsson hrl.) Brains Inc. Ltd. (enginn)

Kærumál. Dómkvaðning matsmanns. Lagaskil. Sératkvæði.

Kærður var úrskurður héraðsdóms þar sem fallist var á beiðni BNP um dómkvaðningu matsmanns til að svara nánar tilgreindum spurningum um efni japanskra laga en beiðninni að öðru leyti hafnað og annarri matsbeiðni, sem laut að efni enskra laga, hafnað. Í málinu krafðist K riftunar á tiltekinni ráðstöfun og endurgreiðslu í japönskum jenum, en K taldi að krafan hefði verið greidd fyrr en eðlilegt var í skilningi 134. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o.fl. Í úrskurði héraðsdóms, sem staðfestur var með vísan til forsendna hans í Hæstarétti, kom fram að samningur sá sem ágreiningur aðila reis af hefði ríkari tengsl við Japan en England í skilningi 5. mgr. 4. gr. laga nr. 43/2000 um lagaskil á sviði samningaréttar. Beiðni um dómkvaðningu matsmanns til að svara spurningum um tiltekið efni enskra laga væri því bersýnilega tilgangslaus til sönnunar, sbr. 3. mgr. 46. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Vegna ákvæða í samningnum sem um ræddi væri þó ekki bersýnilegt að ekki gæti haft þýðingu til sönnunar í málinu að afla matsgerðar um tiltekið efni japanskra laga. Var því fallist á þá matsbeiðni BNP að hluta. Matsbeiðninni var að öðru leyti hafnað með vísan til síðari málsliðar n. liðar 2. mgr. 99. gr. laga nr. 161/2002 um fjármálafyrirtæki. Talið var að líta þyrfti til tilurðar og tilgangs þess ákvæðis, en af lögskýringargögnum mætti ráða að það hafi verið sett til þess að innleiða 1. mgr. 30. gr. tilskipunar Evrópuþingsins og ráðsins nr. 2001/24/EB „með fullnægjandi hætti“. Dómurinn beitti því þrengjandi lögskýringu við túlkun ákvæðisins þannig að með orðalaginu „lög annars ríkis“ væri átt við lög annarra aðildarríkja að samningnum um Evrópska efnahagssvæðið.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Viðar Már Matthíasson, Helgi I. Jónsson og Ólafur Börkur Þorvaldsson.

Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 6. október 2015, sem barst réttinum 8. sama mánaðar, en kærumálsgögn bárust 19. þess mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 23. september 2015, þar sem fallist var á beiðni sóknaraðila um dómkvaðningu matsmanns til að svara 1. spurningu beiðninnar og 4. spurningu hennar er lúta að tilteknu efni japanskra laga, en þeirri beiðni að öðru leyti og annarri matsbeiðni, sem laut að efni enskra laga og lögð var fram samtímis, hafnað. Kæruheimild er í c. lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknaraðili krefst þess að dómkvaðning samkvæmt framangreindum beiðnum fari fram. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar.

Varnaraðilinn Kaupþing hf. kærði úrskurð héraðsdóms til Hæstaréttar fyrir sitt leyti 7. október 2015. Hann krefst þess að hafnað verði að dómkveðja matsmenn á grundvelli matsbeiðna sóknaraðila. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar.

Varnaraðilinn Brains Inc. Ltd. hefur ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti.

Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur.

Rétt er að kærumálskostnaður falli niður.

Dómsorð:

Hinn kærði úrskurður er staðfestur.

Kærumálskostnaður fellur niður.

Sératkvæði

Ólafs Barkar Þorvaldssonar

Ég er sammála meirihluta dómenda um að staðfesta beri niðurstöðu héraðsdóms um að dómkveðja matsmann til þess að svara tilteknum spurningum um japanskan rétt. Ég er aftur á móti ekki samþykkur þeirri niðurstöðu að hafna eigi beiðni sóknaraðila um að dómkveðja matsmann til þess að svara nánar tilgreindum spurningum um efni enskra laga.

Aðilar hafa forræði á því að afla sönnunargagna til stuðnings málsástæðum sínum, sbr. 1. mgr. 46. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, og geta dómstólar almennt ekki haft afskipti af sönnunarfærslu þeirra nema hún sé bersýnilega tilgangslaus, sbr. 3. mgr. sömu greinar. Í dómi Hæstaréttar 19. desember 2012 í máli nr. 723/2012 kom fram að þar sem íslensk lög gildi um slit fjármálafyrirtækja teljist það bersýnilega tilgangslaust að afla matsgerðar um efni erlendra réttarreglna þegar ljóst þykir að þær geta ekki haft þýðingu í málinu. Eins og ráða má af dómum Hæstaréttar 12. nóvember 2015 í málum nr. 681-684 og 686-687/2015 geta réttarreglur annarra aðildarríkja samningsins um Evrópska efnahagssvæðisins þó haft þýðingu við slit fjármálafyrirtækja ef þær varða til dæmis riftanleika ráðstafana, sbr. síðari málslið n. liðar 2. mgr. 99. gr. laga nr. 161/2002 um fjármálafyrirtæki.

Á þessu stigi málsins er varhugavert að fullyrða að hin umdeildu viðskipti hafi haft ríkari tengsl við Japan en England í skilningi laga nr. 43/2000 um lagaskil á sviði samningaréttar. Verður þá að hafa í huga að hér er einungis tekin afstaða til þess hvort dómkvaðning matsmanns skuli fara fram, en úrlausn um framangreind lagaskil bíður efnismeðferðar. Verður því að veita sóknaraðila svigrúm til þess að færa frekari sönnur á málsástæður sínar um tengsl samningsins við England. Þá er ekki útilokað að við úrlausn á framangreindu álitaefni geti reynt á innbyrðis vægi erlendra réttarreglna, en þekking á þeim heyrir ekki til atriða sem dómari leggur sjálfur mat á, sbr. 2. mgr. 60. gr. og 2. mgr. 44. gr. laga nr. 91/1991. Samkvæmt framansögðu, og í ljósi þess að England er aðildarríki að samningnum um Evrópska efnahagssvæðið, sbr. og síðari málslið n. liðar 2. mgr. 99. gr. laga nr. 161/2002, tel ég að fallast eigi á beiðni sóknaraðila um dómkvaðningu matsmanns til þess að svara spurningum sóknaraðila um tilteknar reglur ensks réttar. Eftir þessum úrslitum tel ég að dæma beri sóknaraðila kærumálskostnað, en að ákvörðun um málskostnað í héraði bíði efnisdóms þar.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 23. september 2015.

I

         Mál þetta, sem var tekið til úrskurðar 27. maí sl., er höfðað af Kaupþingi hf., Borgartúni 26 í Reykjavík, með stefnu birtri 26. júní 2012 á hendur aðalstefnda, Brains Inc. Ltd., Grenville Court, Britwell Road, Burnham, Buckinghamshire í Bretlandi, og með stefnu birtri 29. júní 2012 á hendur varastefnda, BNP Paribas S.A., 16 boulevard des Italiens 75009, París, Frakklandi.

         Dómkröfur stefnanda eru þær í fyrsta lagi að rift verði greiðslu stefnanda til aðalstefnda, Brains Inc. Ltd., 9. september 2008 að fjárhæð 458.501.369,86 japönsk jen vegna viðskipta, dags. 4. september 2008.

         Í öðru lagi krefst stefnandi þess að aðalstefndi greiði stefnanda 458.501.369,86 japönsk jen með dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu frá 23. maí 2012 til greiðsludags.

         Í þriðja lagi að aðalstefnda verði gert að greiða stefnanda málskostnað samkvæmt framlögðum málskostnaðarreikningi eða mati dómsins.

         Verði aðalstefnda ekki gert að þola dóm í málinu er gerð eftirfarandi krafa í varaaðild:

         Í fyrsta lagi að rift verð greiðslu stefnanda til varastefnda, BNP Paribas, 9. september 2008, að fjárhæð 458.501.369,86 japönsk jen vegna viðskipta, dags. 4. september 2008.

         Í öðru lagi að varastefndi greiði stefnanda 458.501.369,86 japönsk jen með dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu frá málshöfðunardegi til greiðsludags.

         Í þriðja lagi að varastefnda verði gert að greiða stefnanda málskostnað samkvæmt framlögðum málskostnaðar­reikningi eða mati réttarins.

         Aðalstefndi krafðist þess í öndverðu að öllum kröfum stefnanda yrði vísað frá dómi, en þeirri kröfu var hafnað með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur 24. júní 2013. Að því frágengnu krefst hann aðallega sýknu en til vara að kröfur stefnanda verði lækkaðar verulega. Í báðum tilvikum krefst hann málskostnaðar.

         Varastefndi krafðist þess einnig í upphafi að málinu yrði vísað frá dómi, en þeirri kröfu var hafnað með framangreindum úrskurði 24. júní 2013. Að því frágengnu krefst varastefndi aðallega sýknu en til vara að kröfur stefnanda verði lækkaðar verulega. Í báðum tilvikum krefst varastefndi málskostnaðar. 

         Í þinghaldi í málinu 28. maí 2015 lagði aðalstefndi fram beiðni um dómkvaðningu matsmanns. Stefnandi mótmælti beiðninni og var málinu frestað til munnlegs málflutnings um ágreininginn til 4. september sl. Málflutningur fór þá fram um ágreining þennan og er hann hér til úrlausnar. Í þessum þætti málsins krefst aðalstefndi að dómkvaðning fari fram í samræmi við beiðnina. Stefnandi krefst þess að henni verði hafnað og að honum verði úrskurðaður málskostnaður.

II

         Í máli þessu krefst stefnandi riftunar á nánar tilgreindri greiðslu sem stefnandi innti af hendi 9. september 2008, að fjárhæð rúmlega 458.501.369 japönsk jen, sem endurgjald fyrir hlutdeild í 50 milljarða jena allsherjarskuldabréfi sem stefnandi gaf út 13. október 2006, eins og nánar er lýst í stefnu og greinargerð aðalstefnda. Fyrir liggur að gjalddagi skuldabréfsins var ekki kominn þegar stefnandi innti þessa greiðslu af hendi, en hann kveðst hafa bókfært greiðsluna til lækkunar á útistandandi skuldum sínum.

         Stefnanda var skipuð slitastjórn 25. maí 2009 á grundvelli ákvæðis II til bráðabirgða í lögum nr. 44/2009, sem gaf út innköllun til kröfuhafa 6. júlí 2009. Stefnandi var síðan tekinn til formlegrar slitameðferðar með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur 22. nóvember 2010. Hann reisir kröfu sína um riftun greiðslunnar á 1. mgr. 134. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o.fl., þar sem hún hafi verið innt af hendi fyrr en eðlilegt var, og krefst enn fremur endurgreiðslu hennar á grundvelli 142. gr., sbr. 143. gr. laga nr. 21/1991.

         Stefndu reisa sýknukröfur sínar m.a. á aðildarskorti. Auk þess telja þeir að umræddar greiðslur hafi ekki falið i sér greiðslu skuldar samkvæmt 1. mgr. 134. gr. laga nr. 21/1991 í ljósi þeirra skilmála sem giltu um viðskipti með þau verðmæti sem stefnandi greiddi fyrir í umrætt sinn. Þar vísa þeir m.a. til þess að samkvæmt skilmálunum gildi japönsk lög um viðskiptin, en að öðrum kosti eigi ensk lög að gilda um þau. Hluti af vörnum varastefnda er á því reistur að n-liður 2. mgr. 99. gr. laga nr. 161/2002 um fjármálafyrirtæki leiði til þess að einungis megi rifta umræddri greiðslu ef japönsk lög heimili það, en að öðrum kosti að ensk lög veiti heimild fyrir þeirri niðurstöðu. Telur varastefndi að þar sé ekki sambærilegar heimildir til riftunar og hér á landi og að skilyrðum þeirra sé ekki fullnægt í máli þessu.

         Í XII. kafla laga nr. 161/2002 um fjármálafyrirtæki með síðari breytingum er fjallað um endurskipulagningu fjárhags, slit og samruna fjármálafyrirtækja. Í 99. gr. laganna, eins og greininni var breytt með lögum nr. 130/2004, er vikið að fjárhagslegri endurskipulagningu lánastofnunar með höfuðstöðvar á Íslandi og útibú í öðru EES-ríki. Í 2. mgr. greinarinnar kemur fram að um réttaráhrif, málsmeðferð og framkvæmd ákvörðunar um að veita lánastofnun heimild til greiðslustöðvunar eða að leita nauðasamninga skuli fara að íslenskum lögum með frávikum sem nánar er lýst í fjórtán stafliðum. Frá gildistöku fyrrgreindra laga nr. 130/2004 og fram á mitt ár 2011 sagði í n-lið þessarar málsgreinar að þrátt fyrir ákvæði d- og e-liðar væri „heimilt að beita ákvæðum III. kafla laga um samningsgerð, umboð og ógilda gerninga, nr. 7/1936, um ógilda löggerninga, nema lög gistiríkis heimili ekki slíkt“. Með 1. gr. laga nr. 78/2011 var bætt við þennan staflið svohljóðandi setningu: „Löggerningur verður þó ekki ógiltur ef sá sem hag hefur af því að slíkur löggerningur haldi gildi sínu leggur fram fullnægjandi sönnun um að um löggerninginn eigi að gilda lög annars ríkis og að þar sé ekki að finna ógildingarreglu um fjármálafyrirtæki sem tekur til þess tilviks sem um ræðir.“ Í 1. mgr. 104. gr. laganna kemur fram að um réttaráhrif, málsmeðferð og framkvæmd ákvörðunar um slit lánastofnunar, sem hefur staðfestu og starfsleyfi hér á landi, en er með útibú í öðru EES-ríki, skuli fara að íslenskum lögum með þeim takmörkunum sem greinir í 2. mgr. 99. gr. laganna.

         Með fyrrgreindum lögum nr. 130/2004 voru gerðar breytingar á XII. kafla laga nr. 161/2002 sem var ætlað að innleiða tilskipun nr. 2001/24/EB, um endurskipulagningu og slit lánastofnana, í íslenskan rétt. Af aðfaraorðum tilskipunarinnar má ráða að hún var einkum sett til að tryggja að ráðstafanir sem yfirvöld samþykkja að grípa til vegna rekstrarerfiðleika fjármálafyrirtækja hafi réttaráhrif á öllu Evrópska efnahagssvæðinu. Þá á hún að stuðla að því að lánardrottnar slíkra fyrirtækja njóti jafnræðis hvar sem þeir eru á svæðinu. Í 10. gr. tilskipunarinnar, sbr. enn fremur 3. gr. hennar, er mælt fyrir um þá meginreglu að lög heimaaðildarríkis gildi, m.a. um það hvort löggerningar, sem eru öllum lánardrottnum skaðlegir, séu ógildir, ógildanlegir eða skorti réttarvernd, nema kveðið sé á um annað í tilskipuninni. Í IV. bálki tilskipunarinnar eru ákvæði sem eru sameiginleg endurskipulagningarráðstöfunum og slitameðferð. Þar segir orðrétt í 1. mgr. 30. gr. tilskipunarinnar:

Ákvæði 10. gr. skal ekki gilda um reglur er varða það hvort löggerningar, sem eru öllum lánardrottnum skaðlegir, séu ógildir, ógildanlegir eða skorti réttarvernd, í þeim tilfellum þegar sá sem hefur hag af þessum löggerningum leggur fram sannanir um að:

             - gerningurinn, sem er skaðlegur öllum lánardrottnum, fellur undir lög aðildarríkis annars en heimaaðildarríkis, og

             - lögin bjóða engin úrræði til að vefengja gerninginn sem um ræðir.

         Í þinghaldi í máli þessu 19. desember 2013 var á það bent að Héraðsdómur Reykjavíkur hefði með úrskurði 7. nóvember sama ár leitað eftir ráðgefandi áliti EFTA-dómstólsins í máli nr. E-1880/2012 (Landsbankinn gegn Meryll Lynch International) um það hvernig bæri að skýra fyrrgreinda 1. mgr. 30. gr. tilskipunar nr. 2001/24/EB. Lýstu stefndu þeirri afstöðu sinni að ekki væri rétt að ákveða aðalmeðferð þessa máls fyrr en að gengnum dómi EFTA-dómstólsins.

         Hinn 17. október 2014 kvað EFTA-dómstóllinn upp dóm í tilefni af fyrrgreindri beiðni héraðsdóms. Þar var komist að þeirri niðurstöðu að orðalag 1. mgr. 30. gr. framangreindrar tilskipunar um ógildi, ógildanleika eða skort á réttarvernd vísaði einnig til riftunar samkvæmt gjaldþrotarétti á grundvelli reglna um undanskot eigna frá gjaldþrotaskiptum eins og þeirra sem væru í XX. kafla laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o.fl. Sá sem hefði hag af löggerningi, sem teldist skaðlegur öllum lánardrottnum, bæri samkvæmt ákvæðinu að sanna að engin úrræði væru tiltæk, eða að engin úrræði væru lengur tiltæk, til að vefengja viðkomandi gerning, hvort sem efnislegar ástæður eða ástæður er lúta að málsmeðferð væru þess valdandi. Þyrfti sérstakt mat að fara fram á viðkomandi löggerningi hverju sinni. Þótt almennt séð væri unnt að vefengja gerninginn samkvæmt lögum þess EES-ríkis sem ætti við um hann, myndi þeim sem hag hefur af honum nægja að sýna fram á að skilyrði fyrir slíkri vefengingu væru ekki uppfyllt í þessu tiltekna máli. Það færi hins vegar eftir reglum heimaaðildarríkis hvort þeim sem hefur hag af löggerningnum hefði tekist að sanna að lögin, sem eigi við um gerninginn, veiti engin úrræði til að vefengja hann.

         Í þinghaldi í máli þessu 4. desember 2014 áskildu stefndu sér, í ljósi niðurstöðu EFTA-dómstólsins, rétt til þess að afla álits sérfræðings um tilvist og efni erlends réttar sem hann teldi hafa þýðingu í málinu. Varastefndi lagði síðan fram í þinghaldi 28. maí sl. beiðni um dómkvaðningu eins hlutlauss og óvilhalls kunnáttumanns í japönskum gjaldþrotalögum til að svara eftirfarandi matsspurningum:

1.      Í tengslum við skuldabréf, hvaða reglur gilda í japönskum rétti um hvort greiðsla telst vera kaup á skuldabréfi eða innlausn skuldabréfs?

2.      Hvaða reglur gilda í japönskum rétti um það hvenær löggerningur er talinn vera skaðlegur kröfuhöfum?

3.      Ef löggerningur er talinn vera skaðlegur kröfuhöfum, hvaða reglur gilda í japönskum rétti sem heimila að slíkir gerningar séu vefengdir?

4.      Þess er óskað að matsmaður geri sérstaka grein í svörum sínum við spurningum nr. 1, 2 og 3 fyrir tilvist og efni framangreindra japanskra réttarreglna við þær kringumstæður þegar fjármálafyrirtæki, sem er útgefandi skuldabréfs, með sömu skilmálum og greinir í dómskjali nr. 6 og 7 hefur keypt slík skuldabréf frá ótengdum aðila og sá ótengdi aðili keypti skuldabréfið frá öðrum ótengdum aðila, fyrir lokauppgjörsdag þess og er síðan tekinn til slita.

Í sama þinghaldi lagði varastefndi fram beiðni um dómkvaðningu eins hlutlauss og óvilhalls kunnáttumanns í enskum gjaldþrotalögum til að svara eftirfarandi matsspurningum:

1.      Hvaða reglur gilda í enskum rétti um það hvenær löggerningur er talinn vera skaðlegur kröfuhöfum?

2.      Ef löggerningur er talinn vera skaðlegur kröfuhöfum, hvaða reglur gilda í enskum rétti sem heimila að slíkir gerningar séu vefengdir?

3.      Þess er óskað að matsmaður geri sérstaka grein í svörum sínum við spurningum nr. 1 og 2, fyrir tilvist og efni framangreindra enskra réttarreglna við þær kringumstæður þegar fjármálafyrirtæki, sem er útgefandi allsherjarskuldabréfs, með sömu skilmálum og greinir í dómskjali nr. 6 og 7 hefur keypt slík skuldabréf frá ótengdum aðila fyrir lokauppgjörsdag þess og er síðan tekinn til slita.

         Í umfjöllun sinni um tilgang þess að afla mats um efni japansks réttar vísar varastefndi til málsástæðna sinna um þýðingu þess réttar fyrir úrlausn málsins, en hann telur að reglur er gildi í Japan hamli því að kröfugerð stefnanda nái fram að ganga. Fyrstu spurningunni sé ætlað að varpa ljósi á hvort viðskiptin hafi falið í sér kaup eða greiðslu varastefnda á skuld. Telur hann að ef ekki hafi verið um að ræða greiðslu á skuld samkvæmt japönskum lögum, sem hafi gilt um viðskiptin, sé ekki unnt að fallast á kröfu stefnanda. Til stuðnings spurningum nr. 2 og 3 vísar varastefndi til fyrrgreinds ákvæðis n-liðar 2. mgr. 99. gr. laga nr. 161/2002, sbr. 104. gr. sömu laga. Við skýringu ákvæðanna telur hann ekki skipta máli þó að Japan tilheyri ekki Evrópska efnahagssvæðinu. Því til stuðnings vísar hann til þess að n-liður 2. mgr. 99. gr. laga nr. 161/2002 gangi lengra en 30. gr. fyrrgreindrar tilskipunar nr. 2001/24/EB um endurskipulagningu og slit lánastofnana. Þar sé vísað til þess þegar um löggerning gildi „lög annars ríkis“. Ákvæðið takmarkist því þegar af þessari ástæðu ekki við aðildarríki EES. Þar sem ákvæðið sé skýrt verði dómurinn að beita því samkvæmt orðanna hljóðan. Ekkert í umræddri tilskipun komi heldur í veg fyrir að einstök aðildarríki EES beiti þessari nálgun, enda setji hún eingöngu lágmarksreglur um að lögum aðildarríkjanna sé beitt um löggerninga.

         Til stuðnings matbeiðni varastefnda um efni ensks réttar vísar hann einkum til framangreindrar niðurstöðu EFTA-dómstólsins. Hafi varastefndi meðal annars borið því við að ensk lög gildi um viðskiptin ef japönsk lög eigi ekki við um þau. Af n-lið 2. mgr. 99. gr. laga nr. 161/2002, sbr. 104. gr. sömu laga, leiði að varastefndi geti borið því við að enskur réttur hamli því að löggerningnum verði rift. Aðalstefndi kveður sönnunarbyrði hvíla á sér um að umrædd viðskipti séu ekki riftanleg samkvæmt japönskum og enskum rétti og með matsbeiðnunum hyggist hann uppfylla þá sönnunarbyrði.

         Stefnandi reisir mótmæli sín við því að matsmaður verði dómkvaddur til að upplýsa um japanskan rétt á því að sú matsgerð sé bersýnilega tilgangslaus til sönnunar í málinu, sbr. 3. mgr. 46. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Byggist sú afstaða á því að ákvæði n-liðar 2. mgr. 99. gr. laga nr. 161/2001 verði að skilja á þann veg, að sá sem hag hafi af því að hinn umdeildi löggerningur haldi gildi sínu, geti einungis borið fyrir sig að lög aðildarríkis að EES-samningnum eigi við um gerninginn, ekki lög ríkja sem standa utan samningsins. Meginregla um lagaval komi fram í 4. mgr. 103. gr. laga nr. 161/2002, en þar segi að XX. kafli laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o.fl. gildi um slitameðferð fjármálafyrirtækis með sama hætti og við gjaldþrotaskipti. Í lögunum séu undantekningar frá þeirri meginreglu sem eigi rætur að rekja til EES-réttar, en þær gildi eðli málsins samkvæmt einungis þegar reglur íslensks réttar skarist við reglur annarra aðildarríkja EES-samningsins. Stefnandi telur orðalag 1. mgr. 104. gr. laga nr. 161/2002, sem vísi til þeirra takmarkana sem greini í 2. mgr. 99. gr. laganna, styðja þessa afstöðu, en þar sé vísað til „annarra aðildarríkja“, sbr. 7. tölulið 1. mgr. 1. gr. a í lögunum. Þá bendir stefnandi á að þessar reglur um lagaval eigi rætur að rekja til tilskipunar Evrópusambandsins sem taki aðeins til áreksturs milli reglna aðildarríkja. Við innleiðingu hennar í íslenskan rétt hafi ekkert komið fram um að víðtækari undanþágur eigi að gera frá meginreglunni um að reglur heimaaðildarríkis gildi við skiptin. Þá telur stefnandi að skýra beri orðalagið „lög annars ríkis“ í n-lið 2. mgr. 99. gr. laga nr. 161/2002 til samræmis við 3. mgr. 99. gr., sem mælir fyrir um skyldu Fjármálaeftirlitsins til að tilkynna fram komna beiðni um heimild til greiðslustöðvunar eða til að leita nauðasamnings til lögbærra yfirvalda og kröfuhafa lánastofnunar „í viðkomandi ríkjum“. Þar sé ótvírætt átt við önnur aðildarríki EES-samningsins.

         Stefnandi mótmælir einnig beiðni varastefnda um dómkvaðningu kunnáttumanns í enskum gjaldþrotarétti. Ef japönsk lög hafi gilt um viðskiptin geti ensk lög ekki líka gilt um þau. Í því tilviki sé bersýnilega tilgangslaus að færa sönnur á efni ensks réttar og því beri að hafna dómkvaðningunni, sbr. 3. mgr. 46. gr. laga nr. 91/1991.

III

         Af dómi Hæstaréttar Íslands frá 19. desember 2012 í málinu nr. 723/2012 verður dregin sú ályktun að ef lagavalsreglur verða skýrðar með þeim hætti, að erlendar réttarreglur gildi ekki um atriði sem málsaðili ber fyrir sig, sé bersýnilega tilgangslaust að afla matsgerðar um efni þeirra til sönnunar í málinu, sbr. 3. mgr. 46. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Við úrlausn á ágreiningi aðila um matsbeiðni aðalstefnda verður því að taka afstöðu til þess hvort aðalstefndi geti borið fyrir sig japanskan rétt í málinu eða eftir atvikum enskan rétt.

         Stefnandi er fjármálafyrirtæki í slitameðferð samkvæmt II. kafla laga nr. 161/2002 og krefst riftunar á þeirri greiðslu sem að framan greinir á grundvelli 134. gr. laga nr. 21/1991. Samkvæmt 4. mgr. 103. gr. laga nr. 161/2002 má fjármálafyrirtæki í slitameðferð krefjast riftunar eftir sömu reglum og gilda um riftun ráðstafana við gjaldþrotaskipti, enda sé sýnt að eignir þess muni ekki nægja til að efna skuldbindingar þess að fullu. Þar er berum orðum sagt að þá gildi öll ákvæði XX. kafla laga um gjaldþrotaskipti o.fl., nr. 21/1991, en fyrrgreint ákvæði 134. gr. laganna er í þeim kafla. Af 1. mgr. 104. gr. laga nr. 161/2002 leiðir að sömu reglur gilda einnig um riftun á gerningi fjármálafyrirtækis í slitameðferð, sem hefur haft útibú í öðru EES-ríki, en þó með þeim takmörkunum sem greinir í 2. mgr. 99. gr. laganna.

         Krafa stefnanda á hendur stefndu lýtur að kaupum stefnanda á  skuldabréfum sem stefnandi gaf út á grunni áskriftarsamnings, sem gerður var í Tokýó í Japan 13. október 2006. Laut áskriftarsamningurinn að útgáfu skuldabréfa samtals að fjárhæð 50 milljarða japanskra jena, en hvert þeirra skyldi nema 100 milljónum jena. Um skuldabréfin giltu sérstakir skilmálar sem stefnandi hefur lagt fram bæði á ensku sem og í íslenskri þýðingu. Í 8. gr. þeirra er fjallað um innlausn og kaup á bréfunum. Þar er vikið að heimild útgefanda til að kaupa skuldabréfin á opnum markaði eða með öðrum hætti. Í 17. gr. skilmálanna kemur fram að skuldabréf þessi skuli lúta og túlkast samkvæmt japönskum lögum. Þá kemur þar fram að efndastaður skuldabréfanna skuli vera í Tókýó nema að skilmálar skuldabréfanna kveði á um annað.

         Stefndu byggja á því að viðskiptin, sem voru tilefni þess að stefnandi innti rúmlega 458.501.369 japönsk jen af hendi 9. september 2008, og stefnandi ætlar að hafi runnið til varastefnda sem eiganda þeirra skuldabréfa sem þar skiptu um hendur, lúti japönskum lögum með vísan til fyrrgreindra skilmála. Þá sé Japan það ríki sem samningurinn um kaup á bréfunum hafi sterkust tengsl við, sbr. 4. gr. laga nr. 43/2000. Telur hann varastefnda hafi borið aðalskylduna í viðskiptunum, en hún hafi verið efnd frá starfsstöð hans í Japan. Þá hafi viðskipti varastefnda við aðalstefnda farið fram á japönsku.

         Í ljósi þess sem rakið hefur verið verðu að ganga út frá því að við úrlausn á riftunarkröfu stefnanda beri að fara eftir 134. gr. laga nr. 21/1991, sbr. 4. mgr. 103. gr. og 1. mgr. 104. gr. laga nr. 161/2002. Aftur á móti er í ljósi þess sem rakið hefur verið um skilmála skuldabréfsins ekki bersýnilegt að þeir, og þær japönsku reglur sem um þá eiga að gilda, geti ekki haft þýðingu við mat á því hvort stefnandi hafi með hinni umdeildu greiðslu greitt skuld fyrr en eðlilegt var og þá hvort greiðslan geti virst eðlileg eftir atvikum. Til stuðnings þeirri niðurstöðu má vísa til dóma Hæstaréttar Íslands 21. apríl 2015 í málunum nr. 228/2015, 231/2015, 250/2015 og 251/2015. Fyrsta matsspurning varastefnda í matsbeiðni, þar sem óskað er eftir dómkvaðningu kunnáttumanns í japönskum gjaldþrotalögum, miðar að því að varpa ljósi á efni japansks réttar að þessu leyti. Kemur 3. mgr. 46. gr. laga nr. 91/1991 ekki í veg fyrir að varastefndi leitist við að færa sönnur á þau atriði sem þar er óskað svara við. Matsbeiðnin fullnægir enn fremur að þessu leyti skilyrðum 2. málsliðar 1. mgr. 61. gr. laga nr. 91/1991, auk þess sem fyrirmæli 2. mgr. 60. gr., sbr. 1. málslið 1. mgr. 61. gr. sömu laga koma ekki í veg fyrir að fallist verði á beiðnina.

         Matsspurningar nr. 2 og 3 í sömu matsgerð miða því að varpa ljósi á efni japanskra gjaldþrotalaga um hvort heimildir séu til staðar til að vefengja löggerninga sem taldir eru skaðlegir kröfuhöfum og um skilyrði þess að unnt sé að beita þeim. Spurningar þessar eru alfarið reistar á þeirri málsástæðu stefnanda að útilokað sé að vefengja hinn umdeilda löggerning samkvæmt japönskum rétti og því verði að víkja 134. gr. laga nr. 21/1991 til hliðar á grundvelli n-liðar 2. mgr. 99. gr. laga nr. 161/2002, sbr. síðari málslið 1. mgr. 104. gr. sömu laga.

         Ákvæði 99. gr. laga nr. 161/2002 ber yfirskriftina „Fjárhagsleg endurskipulagning lánastofnunar með höfuðstöðvar á Íslandi og útibú í öðru EES-ríki“. Með fjárhagslegri endurskipulagningu er vísað til úrræða sem dómstólar hafa til að veita heimild til greiðslustöðvunar eða til að leita nauðasamninga. Þegar slíkar ráðstafanir eru heimilaðar ná þær sjálfkrafa til allra útibúa sem lánastofnunin starfrækir í öðru aðildarríki EES-samningsins, eins og segir í 1. mgr. 99. gr. laganna, sbr. 7. tölulið 1. mgr. 1. gr. a í sömu lögum. Um réttaráhrif, málsmeðferð og framkvæmd ákvörðunar gilda einnig íslensk lög með nánar tilgreindum frávikum, sem rakin eru í stafliðum a til n í 2. mgr. 99. gr. laganna. Í þessum stafliðum er ýmist talað um að farið skuli að lögum „þess ríkis“ eða „þess aðildarríkis“ þar sem t.d. skráning hefur farið fram, eign er staðsett eða mál hefur verið höfðað, svo dæmi séu tekin. Eins og rakið hefur verið er í síðari málslið n-liðar málsgreinarinnar vísað til þess að unnt sé að færa sönnur á að um löggerning, sem krafist er að verði ógiltur, gildi „lög annars ríkis“ og þar sé ekki að finna ógildingarreglu sem tekur til þess tilviks sem um ræðir. Sé litið á orðalag stafliðarins einangrað, án þess að líta til tilurðar hans og tilgangs, má draga þá ályktun að viðkomandi eigi að geta borið fyrir sig lög allra annarra ríkja en Íslands, ef þau gilda um þann löggerning sem til úrlausnar er. 

         Stefnandi sætir ekki fjárhagslegri endurskipulagningu, heldur er félagið í slitameðferð, sbr. 101. gr. laga nr. 161/2002. Því á ákvæði 99. gr. laganna ekki við um stefnanda samkvæmt orðum greinarinnar. Aftur á móti segir í 1. mgr. 104. gr. laganna að taki dómstóll hér á landi ákvörðun um slit lánastofnunar sem hefur staðfestu og starfsleyfi hér á landi skuli heimildin „ná sjálfkrafa til allra útibúa sem lánastofnunin starfrækir í öðrum aðildarríkjum“, eins og það er orðað í fyrri málslið málsgreinarinnar. Í síðari málslið hennar kemur síðan fram að um réttaráhrif, málsmeðferð og framkvæmd ákvörðunarinnar skuli fara að íslenskum lögum „með þeim takmörkunum sem greinir í 2. mgr. 99. gr.“

         Síðari málsliðnum er ljóslega ætlað að leysa úr því álitaefni, sem vaknar við það að áhrif ákvörðunar um slit lánastofnunar ná út fyrir landsteinana til annarra aðildarríkja EES-samningsins, hvaða reglur eigi að gilda við slitin. Í málsliðnum er þeirri spurningu svarað á þann veg að íslensk lög gildi við slitin, en með sömu undantekningum og komi fram í 2. mgr. 99. gr. laganna. Ákvæðið felur hins vegar ekki í sér neina efnislega vísbendingu um það hvernig eigi að skilja þær undantekningar. Þannig verður engin ályktun dregin af fyrri málslið 1. mgr. 104. gr. laganna, þar sem gildissvið ákvörðunar um slit er afmörkuð við aðildarríki EES-samningsins, um hvort túlka verði n-lið 2. mgr. 99. gr. laganna á þann veg að einungis reglur þessara sömu aðildarríkja komi til álita, eins og stefnandi heldur fram.

         Eins og rakið hefur verið á ákvæði 99. gr. laga nr. 161/2002 í heild sinni rætur að rekja til tilskipunar nr. 2001/24/EB, sem íslenska ríkið skuldbatt sig til að innleiða í íslenskan rétt með aðild sinni að samningnum um Evrópska efnahagssvæðið. Á það hefur verið bent að málsliðurinn sem hér er til úrlausnar var lögfestur með 1. gr. laga nr. 78/2011. Í athugasemdum við frumvarpið sem varð að þeim lögum kemur fram að lagt sé til að „skýrt verði að ákvæði 1. mgr. 30. gr. tilskipunar 2001/24/EB verði innleitt með fullnægjandi hætti“. Því næst er efni greinarinnar í tilskipuninni rakið með eftirfarandi hætti: „Þar kemur fram að ákvæði 10. gr. um að lög heimaaðildarríkis gildi við slit fjármálafyrirtækis skuli ekki gilda þegar metið er hvort ógilda megi samninga sem falla undir lög annars aðildarríkis og að þau lög hafi ekki að geyma ógildingarreglu sem taki til þess tilviks sem um ræðir.“ Í engu er vikið að þeim möguleika í lögskýringargögnum að víkja megi frá meginreglunni um að beita skuli lögum heimaaðildarríkis við fjárhagslega endurskipulagningu fjármálafyrirtækis eða slit, þegar lög annarra ríkja en aðildarríkja Evrópska efnahagssvæðisins gilda um löggerninginn. Gefur efni þeirra þvert á móti eindregið til kynna að ekki hafi verið ætlunin að veita frekari undanþágur frá meginreglunni um að íslensk lög gildi í þessum tilvikum en mælt er fyrir um í 1. mgr. 30. gr. tilskipunarinnar.

          Dómurinn telur óhjákvæmilegt að líta til þess sem hér hefur verið rakið um tilurð og tilgang síðari málsliðar n-liðar 2. mgr. 99. gr. laga nr. 161/2002. Þá telur dómurinn rétt að virða orðalag hans í samhengi við efni 1. mgr. 99. gr. laganna, þar sem kveðið er á um að heimild lánastofnunar til fjárhagslegrar endurskipulagningar nái sjálfkrafa til allra útibúa sem lánastofnunin starfrækir „í öðru aðildarríki“ sem og yfirskriftar greinarinnar. Má í þessu sambandi hafa hliðsjón af því að fyrri málsliður þessa sama stafliðar víkur að undantekningu þegar lög „gistiríkis“ heimila ekki beitingu ógildingarreglna, en með því er skírskotað til efnis 1. mgr. 99. gr. laganna. Að lokum skiptir máli við túlkun málsliðarins að hann felur í sér undantekningu frá þeirri meginreglu að við skipti á lánastofnunum hér á landi, sem og við fjárhagslega endurskipulagningu þeirra, beri að fylgja íslenskum lögum. Því er rétt að beita þrengjandi lögskýringu við túlkun hans, þannig að með orðalaginu „lög annars ríkis“ í stafliðnum sé átt við lög annarra aðildarríkja að samningnum um Evrópska efnahagssvæðið.               

         Þar sem leggja verður þessa túlkun ákvæðisins til grundvallar við úrlausn málsins verður á það fallist með stefnanda að bersýnilegt sé að með beiðni varastefnda um að dómkvaddur verði kunnáttumaður í japönskum gjaldþrotarétti til að svara matsspurningum 2 og 3 sé leitað sönnunar um atriði sem ekki skiptir máli og að matsgerð á grundvelli hennar yrði tilgangslaus, sbr. 3. mgr. 46. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Því ber að hafna því að dómkveðja matsmann til að svara þessum spurningum.

         Fjórða matsspurningin í framangreindri matsbeiðni felur ekki í sér beina spurningu heldur er þar óskað eftir því að matsspurningum nr. 1, 2. og 3 verði svarað í ljósi tiltekinna aðstæðna sem uppi eru í því máli sem hér er til úrlausnar. Dómurinn telur að lög hamli því ekki að fyrstu matsspurningunni sé svarað að teknu tilliti til þeirra atriði sem lýst er í fjórðu matsspurningu. Það leiðir hins vegar af niðurstöðu dómsins um aðra og þriðju matsspurningu að fjórða spurningin nær ekki til þeirra.

         Varastefndi byggir til vara á því ensk lög eigi að gilda um þau viðskipti sem krafist er riftunar á. Því leitar hann einnig eftir því að dómkvaddur verði sérfróður kunnáttumaður í enskum gjaldþrotarétti til að svara tilgreindum spurningum um efni enskra reglna á því sviði. Eins og rakið hefur verið er kveðið á um það í skilmálum umræddra skuldabréfa að japönsk lög eigi að gilda um þau og túlkun þeirra, auk þess sem efndastaður þeirra skal almennt vera í Tókýó. Þá verður ekki annað ráðið af framlagðri kaupnót um viðskiptin en að þau hafi átt sér stað í kauphöllinni í Tókýó. Stefnandi átti í samskiptum aðalstefnda, sem er með höfuðstöðvar í Lundúnum, um kaupin á bréfunum. Þá sendi skrifstofa varastefnda í Lundúnum aðalstefnda staðfestingu um viðskiptin. Aftur á móti verður af öllum kringumstæðum ráðið að viðskiptin í heild hafi haft ríkari tengsl við Japan en England, sbr. 5. mgr. 4. gr. laga nr. 43/2000. Því verður að leggja til grundvallar að bersýnlegt sé að með beiðni varastefnda um dómkvaðningu matsmanns til þess að varpa ljósi á efni ensks gjaldþrotaréttar sé leitað sönnunar um atriði sem ekki skipti máli og að matsgerð á grundvelli hennar yrði því tilgangslaus. Þessari matsbeiðni verður því einnig hafnað með vísan til 3. mgr. 46. gr. laga nr. 91/1991.

         Ákvörðun málskostnaðar, sem fallið hefur til vegna þessa ágreinings, bíður lokaniðurstöðu málsins.

         Af hálfu stefnanda flutti málið Grímur Sigurðsson hrl., en af hálfu aðalstefnda flutti málið Hrefna Dögg Gunnarsdóttir hdl. v. Sigurðar Arnar Hilmarssonar hdl.

         Ásmundur Helgason héraðsdómari kveður upp þennan úrskurð.

Ú R S K U R Ð A R O R Ð:

         Fallist er á að hlutlaus og óvilhallur matsmaður verði dómkvaddur til þess að svara matsspurningu nr. 1 sem og matsspurningu nr. 4, að því marki sem hún skírskotar til matsspurningar nr. 1, á matsbeiðni á dskj. nr. 392, sem lögð var fram í þinghaldi 28. maí sl. Hafnað er kröfu varastefnda, BNP Paribas, um að matsmaðurinn svari spurningum nr. 2 og 3 í sömu matsbeiðni.

         Hafnað er beiðni varastefnda um að dómkvaddur verði matsmaður í samræmi við matsbeiðni á dskj. nr. 391 sem lögð var fram í þinghaldi 28. maí sl.

         Ákvörðun málskostnaðar bíður lokaniðurstöðu málsins.