Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ingveldur Einarsdóttir, Ása Ólafsdóttir, Björg Thorarensen, Ólafur Börkur Þorvaldsson og Sigurður Tómas Magnússon.

Sóknaraðilar skutu málinu til Hæstaréttar með kæru 19. október 2020 en kærumálsgögn bárust réttinum sama dag. Kærður er úrskurður Landsréttar 9. október 2020 þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um að landsréttardómarinn Arnfríður Einarsdóttir viki sæti í máli varnaraðila gegn sóknaraðilum. Kæruheimild er í b-lið 1. mgr. 167. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknaraðilar krefjast þess að fyrrnefnd krafa þeirra verði tekin til greina.

Varnaraðili hefur ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti.

I

1

Sóknaraðilar höfðuðu málið á hendur varnaraðila til ómerkingar ummæla og greiðslu miskabóta 20. september 2018. Með dómi héraðsdóms Reykjavíkur 18. júní 2019 voru kröfur sóknaraðila teknar til greina. Varnaraðili skaut málinu til Landsréttar 15. október 2019. Í kjölfar þess að aðilum var tilkynnt um hvaða dómarar tækju sætu í dómi í málinu kröfðust sóknaraðilar þess að einum dómaranna, Arnfríði Einarsdóttur, yrði gert að víkja sæti. Þeirri kröfu hafnaði Landsréttur með hinum kærða úrskurði.

2

Vilhjálmur Hans Vilhjálmsson var lögmaður sóknaraðila í þessu máli fyrir héraðsdómi og Landsrétti og er það einnig fyrir Hæstarétti. Hann var jafnframt verjandi manns, Guðmundar Andra Ástráðssonar, sem ákærður var í janúar 2017 í öðru máli, alls ótengdu þessu máli og dæmdur þar til refsingar í dómi uppkveðnum í héraði 23. mars sama ár. Sá dómur var staðfestur með dómi Landsréttar 23. mars 2018. Síðastnefndum dómi var áfrýjað til Hæstaréttar 20. apríl sama ár og krafðist ákærði í því máli þess aðallega að dómurinn yrði ómerktur. Var krafan reist á því í meginatriðum að nánar tilgreindir annmarkar hefðu verið á skipun Arnfríðar Einarsdóttur, eins þriggja dómara í málinu fyrir Landsrétti og hefðu þeir valdið því að ekki væri fullnægt skilyrði 59. gr. stjórnarskrárinnar og 2. málsliðar 1. mgr. 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994, um að skipun dómara skuli vera ákveðin með lögum. Þetta hafi að auki leitt til þess að fyrir Landsrétti hafi ákærði í því máli ekki notið réttlátrar málsmeðferðar fyrir óháðum og óhlutdrægum dómstóli, sbr. 1. mgr. 70. gr. stjórnarskrárinnar og 1. málslið 1. mgr. 6. gr. mannréttindasáttmálans. Þessari kröfu var hafnað í dómi Hæstaréttar 24. maí 2018 í máli nr. 10/2018 og dómur Landsréttar staðfestur.

Dómfelldi í hæstaréttarmálinu nr. 10/2018 bar fram kvörtun við Mannréttindadómstól Evrópu 31. maí 2018, sem reist var á sama grunni og fyrrnefnd aðalkrafa hans fyrir Hæstarétti og gætti sami lögmaður hagsmuna dómfellda á þeim vettvangi. Mannréttindadómstóllinn kvað upp dóm 12. mars 2019 í máli Guðmundar Andra Ástráðssonar gegn Íslandi og komst að þeirri niðurstöðu að íslenska ríkið hefði brotið gegn 1. mgr. 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu með því að kærandi hafi ekki við meðferð máls síns fyrir Landsrétti notið réttar til að fá leyst úr því fyrir dómstóli sem skipaður hafi verið að lögum. Byggðist sú niðurstaða einkum á því að málsmeðferð við skipun dómarans hefði falið í sér alvarleg brot á lögum sem gilt hafi um skipunina. Íslenska ríkið óskaði eftir því að málinu yrði vísað til yfirdeildar Mannréttindadómstóls Evrópu, sbr. 43. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, og var orðið við þeirri beiðni. Dómur yfirdeildar í málinu var kveðinn upp 1. desember 2020. Þar var staðfest að íslenska ríkið hefði brotið gegn 1. mgr. 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu. Niðurstaða dómstólsins byggðist á því að svo alvarlegir ágallar hefðu verið á málsmeðferð við skipun dómarans að vegið hefði verið að kjarna réttar kæranda til meðferðar fyrir dómstóli sem skipaður væri að lögum.

3

Arnfríður Einarsdóttir var öðru sinni skipuð dómari við Landsrétt með skipunarbréfi forseta Íslands 16. júní 2020 að undangengnu hæfnismati þar sem hún var metin hæfust umsækjenda og hefur frá þeim tíma sinnt dómstörfum við dómstólinn.

Sóknaraðilar reisa kröfu sína um að dómarinn víki sæti á því að hún hafi beinna og verulegra hagsmuna að gæta af niðurstöðu dómsmáls þess sem lögmaður þeirra rak fyrir Mannréttindadómstóli Evrópu. Neikvæð afstaða dómarans í garð lögmanns þeirra sé ekkert leyndarmál enda hafi hún farið víða með þá skoðun sína. Það sama eigi við um eiginmann dómarans, Brynjar Níelsson alþingismann. Sóknaraðilar telja að óánægja og reiði dómarans og eiginmanns hennar vegna þeirra afleiðinga sem dómur mannréttindadómstólsins hafi nú þegar haft fyrir hana hafi því beinst að lögmanni þeirra. Þá sé óvíst hvaða afleiðingar endanlegur dómur Mannréttindadómstóls Evrópu muni hafa fyrir dómarann. Séu því til staðar atvik og aðstæður til þess fallnar að draga megi óhlutdrægni dómarans með réttu í efa, sbr. g-lið 5. gr. laga nr. 91/1991.

 Sóknaraðilar benda á að í greinargerð lögmanns þeirra fyrir Mannréttindadómstóli Evrópu hafi meðal annars verið á því byggt að ,,spilling og valdníðsla“ hafi átt þátt í skipun dómarans og hún hafi verið liður í ,,pólitískum hrossakaupum“ innan Sjálfstæðisflokksins en Brynjar Níelsson eiginmaður dómarans sé þingmaður flokksins. Benda sóknaraðilar því til stuðnings á að fyrir mannréttindadómstólinn hafi verið lögð skrifleg yfirlýsing eiginmannsins 10. janúar 2020 sem beri með sér að hafa verið send að beiðni ríkislögmanns vegna reksturs framangreinds máls fyrir mannréttindadómstólnum. Í upphafsorðum yfirlýsingarinnar komi fram að efni hennar varði viðbrögð við samsæriskenningum um meinta spillingu sem komi fram í greinargerð lögmanns sóknaraðila í framangreindu máli. Sóknaraðilar vísa sérstaklega til eftirfarandi setninga og setningarhluta í yfirlýsingunni:  ,,Þessar aðdróttanir og samsæriskenningar eru hugarburður og eiga sér enga stoð í veruleikanum. Hér er verið að reyna að skapa andrúmsloft spillingar og hrossakaupa án þess að nokkur gögn styðji slíkt ... Þessi tillaga mín virðist vera kveikjan að framangreindum  aðdróttunum og samsæriskenningum kæranda, eða lögmanns hans, en lögmaðurinn skrifaði grein undir eigin nafni í víðlesnasta dagblaði á Íslandi snemma í júlí 2018 þar sem þessar aðdróttanir komu fram ... Að lokum er rétt að taka fram að ég starfaði sem lögmaður á Íslandi í áratugi fram að lokum árs 2015. Ég var einnig formaður Lögmannafélags Íslands frá 2010 til 2012. Ég hef ekki á öllum þeim lögmannsferli mínum orðið vitni að slíkum rakalausum aðdróttunum lögmanns sem koma fram í greinargerð lögmanns kæranda þessa máls.“

Að mati sóknaraðila verði framangreind orð eiginmanns dómarans ekki skilin með öðrum hætti en þeim að lögmaður þeirra hafi gerst sekur um stórkostlegar ærumeiðingar í garð dómarans, eiginmanns hennar og Sigríðar Á. Andersen, þáverandi dómsmálaráðherra, og verði að ætla að dómarinn sé sömu skoðunar. Telja sóknaraðilar fullyrðingu eiginmanns dómarans hlutlægt séð til þess fallna að draga megi með réttu í efa óhlutdrægni dómarans við úrlausn þess máls sem lögmaðurinn reki fyrir þeirra hönd.

Sóknaraðilar vísa enn fremur til skrifa eiginmanns dómarans á opinni Facebook-síðu hans 10. júlí 2018 þar sem hann geri blaðagrein lögmanns sóknaraðila um skipan dómara í Landsrétt að umfjöllunarefni. Í færslunni vísi hann ávirðingum lögmannsins um tengsl tilnefningar Sigríðar Á. Andersen í oddvitasæti lista Sjálfstæðisflokksins og skipun eiginkonu hans í Landsrétt á bug og lýsi þeim sem spörkum í pólitíska andstæðinga. Sóknaraðilar vísa jafnframt til athugasemda Gústafs Níelssonar mágs dómarans við færsluna, en þar spái hann því að lögmannsstörfin verði lögmanni sóknaraðila „þungbær brekka í framtíðinni“. Telja sóknaraðilar opinber skrif eiginmanns dómarans og fyrrgreind ummæli mágs hennar almennt vera til þess fallin að dregið verði með réttu í efa hlutleysi dómarans við úrlausn mála sem lögmaður þeirra reki þar sem hún situr í dómi.

Í málinu hefur auk ofangreindra skjala verið lagt fram skjal á ensku sem ber yfirskriftina „Statement“ og virðist vera ritað 15. janúar 2020 af Sigríði Á. Andersen að beiðni ríkislögmanns til framlagningar í fyrrgreindu máli fyrir Mannréttindadómstóli Evrópu. Þar vísa sóknaraðilar sérstaklega til eftirfarandi setningarhluta: ,,As regards AE, which this case is all about“.

Enn fremur hefur verið lagt fram skjal af hálfu sóknaraðila á ensku sem mun vera afrit af spurningum dómara við Mannréttindadómstól Evrópu, Egidijus Kuris, til lögmanna aðila í fyrrgreindu máli fyrir yfirdeild dómstólsins.

II

1

Samkvæmt 1. mgr. 70. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. 8. gr. stjórnarskipunarlaga nr. 97/1995, ber öllum réttur til að fá úrlausn um réttindi sín og skyldur með réttlátri málsmeðferð innan hæfilegs tíma fyrir óháðum og óhlutdrægum dómstóli. Í greinargerð með frumvarpi því sem varð að fyrrnefndum lögum segir að skilyrðið um óhlutdrægan dómstól feli í sér áskilnað um að dómari í máli þurfi að vera hlutlaus og að aðilar njóti jafnræðis að því leyti, en ákvæðið sæki fyrirmynd sína til 1. mgr. 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994.

Samkvæmt g-lið 5. gr. laga nr. 91/1991 er dómari vanhæfur til að fara með mál ef fyrir hendi eru atvik eða aðstæður sem fallnar eru til þess að draga megi óhlutdrægni hans með réttu í efa. Þegar lagt er mat á hæfi dómara til að fara með mál verður að gæta að því að tilgangur hæfisreglna í réttarfarslögum er ekki einungis að tryggja að dómari sitji ekki í máli nema hann sé óhlutdrægur gagnvart bæði aðilum máls og efni þess, heldur einnig að tryggja traust aðilanna jafnt sem almennings til dómstóla með því að koma í veg fyrir að dómari standi að úrlausn máls í tilviki þar sem réttmæt tortryggni gæti risið um óhlutdrægni hans. Sé réttmætur vafi um óhlutdrægni dómara er óhjákvæmilegt að hann víki sæti í máli, sbr. til hliðsjónar dóma Hæstaréttar 1. júní 2017 í máli nr. 90/2016 og 22. apríl 2015 í máli nr. 511/2014.

Af hálfu sóknaraðila er krafa þeirra um að landsréttardómarinn víki sæti einvörðungu reist á því að hún hafi neikvæða afstöðu til lögmanns þeirra vegna starfa hans í þágu kæranda í fyrrnefndu máli fyrir Mannréttindadómstóli Evrópu og hafa sóknaraðilar því til stuðnings meðal annars lagt fram framangreind gögn um opinberlega birt skrif eiginmanns dómarans og ummæli mágs hennar við færslu eiginmanns hennar á Facebook-síðu hans.  

2

Samkvæmt dómum Mannréttindadómstóls Evrópu hefur við úrlausn um það hvort dómari telst óvilhallur í skilningi 1. mgr. 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu verið greint á milli athugunar er miðar að því að ganga úr skugga um hvaða viðhorf hafa ráðið hjá dómara í tilteknu máli (huglægur mælikvarði) og athugunar á því hvort til staðar eru hlutlæg atriði sem gefi réttmætt tilefni til að draga í efa að dómari sé óvilhallur (hlutlægur mælikvarði).

Samkvæmt hinum huglæga mælikvarða um hæfi dómara verður, varðandi persónulega afstöðu hans, að gera ráð fyrir því að dómari sé hæfur til meðferðar máls nema sýnt sé fram á hið gagnstæða. Af hálfu sóknaraðila hafa ekki verið lögð fram gögn er sýna fram á að Arnfríður Einarsdóttir hafi þá persónulegu afstöðu til málsaðila, sakarefnisins eða lögmanns málsaðila að hæfi hennar verði með réttu dregið í efa. Árétta ber að enda þótt lögmaður sóknaraðila hafi lýst því yfir að ,,spilling og valdníðsla“ hafi átt þátt í skipun dómarans og hún hafi verið liður í ,,pólitískum hrossakaupum“ getur hann ekki með slíkum ummælum valdið því að dómarinn verði talinn vanhæfur til meðferðar máls, enda þótt ummælin eða yfirlýsingin gætu verið til þess fallin að vekja neikvæð hughrif hjá dómara gagnvart þeim sem ummælin stafa frá. Það færi í bága við þá grundvallarreglu, sem er einn þáttur í réttarríki, að aðilar velji sér ekki dómara og dómarar velji sér ekki þau mál sem þeir dæma. 

3

Þegar meta skal hvort draga má óhlutdrægni dómarans með réttu í efa ber jafnframt að líta til þess út frá hlutlægum mælikvarða hvort fyrir hendi eru sýnileg ytri atvik eða aðstæður sem gefi réttmætt tilefni til að óttast megi um hlutlægni hennar í þessu máli. Ekki er nægilegt að dómari sjálfur telji sig óhlutdrægan heldur verður ásýnd dómstóls að vera með þeim hætti að ekki sé uppi réttmætur vafi um hlutlægni dómara. Eins og rakið hefur verið hlaut Arnfríður Einarsdóttir öðru sinni skipun í embætti dómara við Landsrétt 16. júní 2020. Ekki hefur verið sýnt fram á að hún hafi slíka persónulega eða fjárhagslega hagsmuni af fyrrgreindu máli sem lögmaður sóknaraðila hefur rekið fyrir Mannréttindadómstóli Evrópu og lauk með dómi 1. desember 2020 að réttmætt tilefni sé af þeirri ástæðu til að draga óhlutdrægni hennar í máli þeirra í efa.

Þau tilvik sem sóknaraðilar telja valda því að draga megi hlutlægni dómarans í efa eru annars vegar ummæli eiginmanns hennar í færslu á Facebook-síðu hans og athugasemd mágs hennar við þá færslu og hins vegar yfirlýsing sem eiginmaður hennar gaf við rekstur fyrrgreinds máls sem lögmaður aðila málsins rak fyrir Mannréttindadómstóli Evrópu. Um þessi atriði ber að horfa til þess að þótt vinátta eða fjandskapur dómara eða einstaklinga sem nákomnir eru dómaranum við lögmann aðila geti undir vissum kringumstæðum valdið því að óhlutdrægni dómara verði með réttu dregin í efa verður þó ekki beitt jafn ströngum mælikvarða og þegar málsaðili á í hlut, sbr. dóm Hæstaréttar 7. febrúar 2007 í máli nr. 57/2007.

Ummæli eiginmanns dómarans voru sett fram á opinni Facebook-síðu hans þar sem hann brást við skrifum í blaðagrein lögmanns sóknaraðila sem fjallaði um aðdraganda að skipun dómara í Landsrétt í tengslum við framangreint mál fyrir Mannréttindadómstóli Evrópu. Yfirlýsing eiginmanns dómarans sem hann gaf að ósk ríkislögmanns var sett fram vegna þess sama máls. Í upphafsorðum yfirlýsingarinnar kom fram að efni hennar varði viðbrögð við samsæriskenningum um meinta spillingu sem settar séu fram í greinargerð lögmanns sóknaraðila fyrir mannréttindadómstólnum. Ummælin, sem rakin voru í I. kafla undir lið 3, fela í báðum tilvikum í sér neikvæða afstöðu til málatilbúnaðar lögmanns sóknaraðila í því máli. Á hitt ber að líta að þau lutu einvörðungu að störfum lögmannsins í tengslum við málið sem hann rak fyrir mannréttindadómstólnum en með engum hætti að sakarefni máls þessa eða aðilum þess. Þá verður slíkum ummælum eiginmanns dómarans, sem fela í sér neikvæða afstöðu til starfa lögmanns sóknaraðila í tilteknu máli, ekki jafnað til ummæla dómarans sjálfs.

  Ummæli mágs dómarans á Facebook-síðu eiginmanns hennar um að lögmanni sóknaraðila muni reynast lögmannstörfin ,,þungbær brekka“ í framtíðinni lúta á hinn bóginn ekki að tilteknu máli heldur að störfum lögmanns sóknaraðila í framtíðinni. Ummælin eru gildishlaðin en þau ber að skoða í ljósi þess sem að framan er rakið að neikvæð afstaða einstaklinga nákominna dómaranum til lögmanns aðila verða ekki lögð að jöfnu við slíka afstöðu dómarans sjálfs. Þá hefur ekki verið sýnt fram á að dómarinn hafi hvatt til ummæla eiginmanns síns og mágs, samþykkt þau eða að þau endurspegli huglæga afstöðu dómarans til lögmanns sóknaraðila, sbr. til hliðsjónar dóm Mannréttindadómstóls Evrópu 18. júlí 2019 í máli Rustavi 2 Broadcasting Company LTD og fleiri gegn Georgíu.

Þegar allt framangreint er virt hefur ekkert komið fram í málinu sem valdið getur því að draga megi óhlutdrægni landsréttardómarans Arnfríðar Einarsdóttur með réttu í efa, sbr. g-lið 5. gr. laga nr. 91/1991. Kröfu sóknaraðila um að hún víki sæti í málinu er því hafnað og hinn kærði úrskurður staðfestur.

Dómsorð:

Hinn kærði úrskurður er staðfestur.

Úrskurður Landsréttar 9. október 2020.

Landsréttardómararnir Arnfríður Einarsdóttir, Jóhannes Sigurðsson og Oddný Mjöll Arnardóttir kveða upp úrskurð í máli þessu.

Málsmeðferð og dómkröfur aðila

1      Áfrýjandi skaut málinu til Landsréttar 15. október 2019 að fengnu áfrýjunarleyfi. Áfrýjað er dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 18. júní 2019 í málinu nr. E-3248/2018. Í þessum þætti málsins er aðeins til úrlausnar krafa stefndu um að einum dómara málsins, Arnfríði Einarsdóttur, verði gert að víkja sæti vegna vanhæfis.

2      Af hálfu áfrýjanda hefur því verið lýst yfir að hún láti málið ekki til sín taka að þessu leyti og geri engar kröfur í þessum þætti málsins.

Málsástæður aðila

3      Í bréfi lögmanns stefndu sem barst Landsrétti 31. júlí 2020 kom fram krafa um að fyrrgreindur dómari viki sæti í málinu. Munnlegur málflutningur fór fram um kröfuna í þinghaldi 28. september 2020.

4      Stefndu reisa kröfuna á g-lið 1. mgr. 5. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Í fyrrgreindu bréfi lögmanns stefndu er vísað til þess að lögmaðurinn sé einnig lögmaður Guðmundar Andra Ástráðssonar í máli hans gegn íslenska ríkinu sem rekið sé fyrir Mannréttindadómstóli Evrópu, mál nr. 26374/2018. Með dómi undirdeildar mannréttindadómstólsins, uppkveðnum 12. mars 2019, hafi verið komist að þeirri niðurstöðu að lög hafi verið brotin við skipun Arnfríðar í embætti dómara við Landsrétt vorið 2017 og að hún sé því ekki með réttu handhafi dómsvalds þar sem skipun hennar hafi ekki uppfyllt áskilnað 1. mgr. 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu þess efnis að skipan dóms skuli ákveðin með lögum. Íslenska ríkið hafi skotið þessari niðurstöðu undirdeildarinnar til yfirdeildar dómstólsins og hafi málið verið flutt þar og dómtekið 5. febrúar 2020 en bíði dóms. 

5      Í bréfi lögmannsins er jafnframt rakið að í máli umbjóðanda hans fyrir mannréttindadómstólnum sé meðal annars byggt á því að það hafi verið spilling og valdníðsla að skipa Arnfríði sem dómara við Landsrétt á kostnað annarra umsækjenda sem hafi verið metnir hæfari. Hafi það meðal annars verið rökstutt með vísan til þess að tæpum þremur mánuðum eftir að Sigríður Á. Andersen, alþingismaður Sjálfstæðisflokksins og fyrrverandi dómsmálaráðherra, hafi skipað Arnfríði sem dómara við Landsrétt, hafi eiginmaður Arnfríðar, Brynjar Níelsson alþingismaður Sjálfstæðisflokksins, látið Sigríði eftir efsta sætið á lista flokksins í Reykjavíkurkjördæmi suður við alþingiskosningar sem fram hafi farið í október 2017.

6      Lögmaður stefndu segir jafnframt í bréfinu: „Afstaða Arnfríðar til mín persónulega vegna þessara lögmannstarfa minna í þágu umbjóðanda míns Guðmundar Andra Ástráðssonar er að mínu mati ekkert leyndarmál enda hefur hún ekki farið leynt með þá skoðun sína og viðrað hana víða. Það sama á við um eiginmann Arnfríðar, Brynjar Níelsson.“ Síðan er tekið fram að þótt Arnfríði sé frjálst að hafa hverja þá skoðun á lögmanninum og lögmannsstörfum hans sem henni sýnist sé augljóst að þessi afstaða hennar til lögmannsins og starfa hans í þágu umbjóðanda hans í máli Mannréttindadómstóls Evrópu nr. 26374/2018, sem varði hana beint og persónulega, leiði til þess að hana bresti hæfi til að taka sæti í dómi í máli Landsréttar nr. 680/2019. Eigi stefndu enda skýlausan og ótvíræðan rétt á því að mál þeirra fái réttláta málsmeðferð fyrir sjálfstæðum og óhlutdrægum dómstóli.

7      Fyrir liggur að Arnfríður Einarsdóttir var öðru sinni skipuð til að gegna embætti landsréttardómara með skipunarbréfi forseta Íslands dagsettu 16. júní 2020. Áður en til þeirrar skipunar kom hafði hún verið metin hæfust umsækjenda til starfans af dómnefnd um hæfni umsækjenda um embætti dómara samkvæmt lögum nr. 50/2016 um dómstóla. 

Niðurstaða

8      Í máli þessu er til úrlausnar krafa áfrýjanda, C, um að áfrýjuðum dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 18. júní 2020 verði hrundið og breytt á þá leið að áfrýjandi verði sýknuð af öllum kröfum stefndu en til vara að dómkröfur stefndu verði lækkaðar verulega. Stefndu krefjast þess fyrir Landsrétti að hinn áfrýjaði dómur verði staðfestur og áfrýjandi verði dæmd til að greiða stefndu málskostnað. Með hinum áfrýjaða dómi voru ómerkt tilgreind ummæli sem áfrýjandi viðhafði vegna sakamáls þar sem stefndu voru sakborningar, og áfrýjanda gert að greiða stefndu miskabætur, auk þess sem henni var gert að greiða málskostnað stefndu.

9      Af hálfu stefndu er krafa þeirra um að Arnfríður Einarsdóttir landsréttardómari víki sæti ekki reist á því að hún sé vanhæf til að fara með málið vegna þess að hún eða einstaklingar nákomnir henni hafi á einhvern hátt hagsmuna að gæta í tengslum við sakarefni þessa máls, aðila máls eða vitni í málinu. Byggist krafan einvörðungu á því að Arnfríður hafi neikvæða afstöðu til lögmanns stefndu vegna starfa hans í þágu umbjóðanda hans í máli Mannréttindadómstóls Evrópu nr. 26374/2018 svo sem áður er rakið.

10     Af hálfu stefndu hafa verið lögð fram fjögur skjöl til stuðnings kröfunni um að Arnfríður víki sæti sem dómari í þessu máli. Í fyrsta lagi er um að ræða útprentun á Facebook-færslu eiginmanns hennar 10. júlí 2018. Eru þar af hálfu stefndu undirstrikuð eftirfarandi ummæli: „Stundum ber kappið fegurðina ofurliði þegar sparka þarf í pólitíska andstæðinga. Slíkt henti gamlan kollega, Vilhjálm H. Vilhjálmsson, eða Villa Vill, eins og hann er gjarnan nefndur, í aðsendri grein í Fréttablaðinu í morgun um skipan í Landsrétt“ og „[h]ún var einkum tilkomin af feminískum áhuga flokksbróðursins.“ Þá eru í útprentuninni undirstrikuð ummæli bróður eiginmannsins og mágs Arnfríðar, Gústafs Níelssonar, við færsluna: „Þessi Villi Vill er dæmigerður Con Man, hrappur eða svindlari“ og jafnframt hluti annarra ummæla þar sem segir: „Lífið er létt, þangað til að þú „hleypur“ á vegginn. Spái því að lögmannsstörfin verið honum þungbær brekka í framtíðinni.“

11     Í öðru lagi er lagt fram skjal á ensku sem ber yfirskriftina Statement og ber þess merki að vera ritað 15. janúar 2020 af Sigríði Á. Andersen að beiðni ríkislögmanns til framlagningar í framangreindu máli Guðmundar Andra Ástráðssonar gegn íslenska ríkinu. Þar hefur eftirfarandi setningarhluti verið undirstrikaður: „As regards AE, which this case is all about, ...“

12     Þriðja skjalið er yfirlýsing eiginmanns Arnfríðar 10. janúar 2020 sem ber með sér að hafa verið send að beiðni ríkislögmanns vegna reksturs framangreinds máls fyrir Mannréttindadómstóli Evrópu. Kemur fram í upphafsorðum skjalsins að efni þess varði viðbrögð við samsæriskenningum um meinta spillingu sem komi fram í greinargerð lögmanns kæranda í framangreindu máli. Í skjalinu hafa eftirfarandi setningar eða setningarhlutar verið undirstrikaðir af hálfu stefndu: „... sem fram koma í greinargerð lögmanns kæranda ...“, „[í] greinargerð Vilhjálms H. Vilhjálmssonar, lögmanns, til MDE fyrir hönd kæranda ...“, „[þ]essar aðdróttanir og samsæriskenningar eru hugarburður og eiga sér enga stoð í veruleikanum. Hér er verið að reyna að skapa andrúmsloft spillingar og hrossakaupa án þess að nokkur gögn styðji slíkt.“, „[þ]essi tillaga mín virðist vera kveikjan að framangreindum aðdróttunum og samsæriskenningum kæranda, eða lögmanns hans, en lögmaðurinn skrifaði grein undir eigin nafni í víðlesnasta dagblaði á Íslandi snemma í júlí 2018 þar sem þessar aðd[r]óttanir komu fram“ og „[a]ð lokum er rétt að taka fram að ég starfaði sem lögmaður á Íslandi í áratugi fram að lokum árs 2015. Ég var einnig formaður Lögmannafélags Íslands frá 2010 til 2012. Ég hef ekki á öllum þeim lögmannsferli mínum orðið vitni að slíkum rakalausum aðdróttunum lögmanns sem koma fram í greinargerð lögmanns kæranda þessa máls.“   

13     Fjórða og síðasta skjalið sem lagt var fram af hálfu kæranda í tengslum við þá kröfu hans, sem hér er til úrlausnar, er á ensku og mun vera afrit af hluta af spurningum dómara við Mannréttindadómstól Evrópu, Egidijus Kuris, til lögmanna aðila í máli dómstólsins nr. 26374/2018 undir rekstri þess og svör við þeim. Þar hafa eftirfarandi setningar eða setningarhlutar verið undirstrikaðir: „Was there any logic in that? Specially in the light of Applicant´s representative remark that a female judge who was numer 22 was not selected to the new composition but a female judge (sic) that was number 30 was selected?“ og „[m]y third question is partly promoted from judge´s PPDA question about this alleged swap of services or horse trading the chairman of the parliamentarian committee given his place on the party´s list to the Minister not just long after his wife nomination to the judicial position. My question would be a very straight forward: Could you please tell whether that was: A coincidence, a lack of judgement or a quit pro quo?“

14     Samkvæmt g-lið 1. mgr. 5. gr. laga nr. 91/1991 er dómari vanhæfur til að fara með mál ef fyrir hendi eru önnur atvik eða aðstæður en þær sem taldar eru í a- til f-liðum sama ákvæðis sem eru til þess fallnar að draga óhlutdrægni hans með réttu í efa.

15     Tilgangur hæfisreglna í réttarfarslögum er að tryggja að dómari sitji ekki í máli nema hann sé óhlutdrægur gagnvart bæði aðilum máls og efni þess en einnig að tryggja traust aðila jafnt sem almennings til dómstóla með því að koma í veg fyrir að dómari standi að úrlausn í máli þar sem réttmæt tortryggni gæti risið um óhlutdrægni hans. Sé með réttu vafi um óhlutdrægni dómara er óhjákvæmilegt að hann víki sæti í máli.

16     Svo sem áður er rakið var Arnfríður að nýju skipuð í embætti dómara við Landsrétt með skipunarbréfi forseta Íslands dagsettu 16. júní 2020 eftir að hún hafði verið metin hæfust allra umsækjenda. Ekki hefur komið fram nein athugasemd við þá skipun og ljóst að Arnfríður hefur ekki lengur hagsmuni af niðurstöðu Mannréttindadómstóls Evrópu í framangreindu máli.

17     Þrátt fyrir að stefndu byggi á því að Arnfríður hafi neikvæða afstöðu til lögmanns þeirra og fullyrt sé að hún hafi ekki legið á þeirri skoðun sinni, er hvergi í gögnum málsins að finna upplýsingar um að Arnfríður hafi viðrað neikvæðar skoðanir í garð lögmannsins. Málsástæða þessi er því með öllu haldlaus og verður ekki á henni byggt.

18     Kemur þá til úrlausnar hvort skrif Brynjars Níelssonar, eiginmanns Arnfríðar, og Gústafs Níelssonar, mágs hennar, og önnur þau gögn, sem lýst er hér að framan, leiði til þess að draga megi óhlutdrægni dómarans með réttu í efa.

19     Samkvæmt hinum hlutlægu reglum d- til f-liða 5. gr. laga nr. 91/1991 er dómari ávallt vanhæfur ef einstaklingur honum nákominn er aðili máls, fyrirsvarsmaður aðilans, málflytjandi, vitni, mats- eða skoðunarmaður eða maður sem neitar að láta af hendi sönnunargögn í málinu. Þegar lagt er mat á hæfi dómara samkvæmt g-lið sama ákvæðis verður einnig að líta til þess hvort aðilar nákomnir honum tengist dómsmálinu á þann hátt að draga megi óhlutdrægni dómarans með réttu í efa og verður í hverju tilviki að leggja heildstætt mat á þau atvik eða aðstæður sem eru uppi hverju sinni. Í því sambandi getur skipt máli hvort talið verði að einstaklingar nákomnir dómaranum hafi á einhvern hátt hagsmuna að gæta í tengslum við sakarefnið, aðila máls, fyrirsvarsmann aðila eða vitni í málinu. Þá er ekki útilokað að vinskapur eða deilur aðila máls, fyrirsvarsmanns aðila eða vitna í máli við maka dómara eða aðra honum nákomna séu þess eðlis að líta verði svo á að draga megi óhlutdrægni dómarans með réttu í efa. Í því sambandi ber þó að hafa í huga að í 1. mgr. 43. gr. laga nr. 50/2016 er mælt fyrir um að dómarar séu sjálfstæðir í dómstörfum sínum, leysi þau af hendi á eigin ábyrgð, fari við úrlausn máls eingöngu eftir lögum og lúti þar aldrei boðvaldi annarra. Verða tengsl vináttu eða fjandskapar við maka dómara eða aðra honum nákomna því ekki lögð að jöfnu við sambærileg tengsl við dómarann sjálfan. Jafnframt er til þess að líta að þegar um tengsl við lögmann er að ræða hefur í dómaframkvæmd ekki verið talið að gerðar verði jafn strangar kröfur og varðandi aðila máls, enda verður lögmaður ekki samsamaður málstað umbjóðanda síns, sbr. til hliðsjónar dóm Hæstaréttar 7. febrúar 2007 í máli nr. 57/2007. 

20     Færsla eiginmanns Arnfríðar á Facebook er eftir efni sínu rituð sem viðbrögð við blaðagrein lögmanns stefndu um fyrrgreint mál sem hann rekur fyrir Mannréttindadómstóli Evrópu. Þar er að finna skýringar færsluhöfundar á aðdraganda þess að hann vék sæti fyrir Sigríði Á. Andersen við uppstillingu á framboðslista Sjálfstæðisflokksins fyrir alþingiskosningar 2017. Efni yfirlýsingar hans, sem gefin var að ósk ríkislögmanns í tengslum við rekstur framangreinds máls fyrir mannréttindadómstólnum, hefur sömuleiðis að geyma ítarlega lýsingu hans á sömu atvikum. Ummælin sem þar eru viðhöfð lýsa viðbrögðum eiginmanns Arnfríðar við málatilbúnaði lögmanns stefndu í máli þar sem störf eiginmannsins á vettvangi stjórnmála komu til umfjöllunar Í báðum tilvikum kemur einnig fram tjáning á neikvæðri afstöðu höfundar til þessa málatilbúnaðar lögmannsins. Aftur á móti verða framangreind ummæli í ljósi alls hins framangreinda ekki talin vera þess eðlis að þau leiði til vanhæfis dómarans, sbr. til hliðsjónar dóm Hæstaréttar 5. nóvember 2018 í máli nr. 23/2018..

21     Ummæli mágs Arnfríðar á Facebook-síðu eiginmanns hennar fela í sér gildishlaðin ummæli um lögmanninn og órökstudda fullyrðingu um að honum muni reynast lögmannsstörfin „þungbær brekka í framtíðinni“. Ummæli þessi gefa í ljósi sjálfstæðis dómarans ekkert tilefni til tortryggni um óhlutdrægni hans. Verður því ekki fallist á það með stefndu að þau valdi vanhæfi dómarans. 

22     Svo sem áður er rakið hafa stefndu ekki bent á nein gögn sem styðja þá fullyrðingu að Arnfríður hafi lýst yfir neikvæðri afstöðu til lögmanns þeirra. Þá verður ekki séð að tilgreind ummæli eiginmanns Arnfríðar í Facebook-færslu og fyrrgreindri greinargerð, ummæli mágs hennar í athugasemd á Facebook-síðu eiginmannsins eða ummæli í öðrum gögnum, sem vísað er til af hálfu stefndu, séu þess eðlis að þau hafi áhrif á hæfi Arnfríðar til að dæma í því máli sem hér er til umfjöllunar. Þannig liggur ekkert fyrir í málinu sem gefur tilefni til að ætla að lögmaður stefndu geti ekki gætt hagsmuna stefndu í málinu fyrir hlutlausum og óvilhöllum dómstóli. Er því ekki á það fallist að fyrir hendi séu atvik eða aðstæður sem eru til þess fallin að draga megi óhlutdrægni landsréttardómarans Arnfríðar Einarsdóttur með réttu í efa, sbr. g-lið 5. gr. laga nr. 91/1991. Af þeim sökum er hafnað kröfu stefndu um að hún víki sæti í málinu.

Úrskurðarorð: