Fimmtudaginn 21. febrúar 2013.
Nr. 433/2011.	Kirkjumálasjóður (Ólafur Björnsson hrl. Helgi Bragason hdl.) gegn íslenska ríkinu (Indriði Þorkelsson hrl. Sigríður Kristinsdóttir hdl.)

Eignarréttur. Fasteign. Þjóðlenda. Afréttur. Gjafsókn. Aðfinnslur.

Eigandi jarðarinnar Hofs í Vopnafjarðarhreppi, K, höfðaði mál gegn Í og krafðist þess að ógilt yrði ákvæði í úrskurði óbyggðanefndar um að landsvæðið Steinvarartunga væri þjóðlenda í afréttareign jarðarinnar, á þeim grundvelli að landsvæðið væri hluti af eignarlandi jarðarinnar Hofs. Hæstiréttur taldi að ekki yrði dregin einhlít ályktun um hvort í öndverðu hefði verið stofnað til beins eignarréttar að landi Steinvarartungu með námi. Þá vísaði rétturinn til þess að einvörðungu hefði í einni heimild, lögfestu sem þinglesin var á 18. öld, verið vísað til Steinvarartungu sem jarðar. Í öðrum heimildum hefði ýmist ekki verið getið um hvers konar land væri að ræða, hver ætti réttindi yfir því eða hvers eðlis þau væru, sbr. landamerkjaskrá og landamerkjalýsingu frá 19. öld, máldaga og vísitasíur frá 14., 16., 17. og 18. öld og útmælingu frá 19. öld, ellegar landsvæðisins yfir höfuð ekki getið, sbr. jarða- og fasteignamöt frá 17. til 20. öld. Þá hefði í þessum eignarheimildum hvergi verið rætt um Steinvarartungu sem hluta af jörðinni Hofi auk þess sem fyrir lá að land annarra jarða virtist ávallt hafa legið milli Steinvarartungu og Hofs. Að öllu virtu taldi Hæstiréttur að Steinvarartunga hefði að fornu og nýju aðeins verið heiti landsvæðis sem kirkjan á Hofi hefði talið til réttinda yfir og hefði í meginatriðum átt sér skýr landfræðileg mörk milli tveggja vatnsfalla, Hofsár til norðurs og vesturs og Tunguár til suðausturs. Loks taldi Hæstiréttur að vafi gæti leikið á um hvað hefði falist í ýmsum nánar tilteknum heimildum um réttindi Hofskirkju yfir Steinvarartungu allt fram á 18. öld, sbr. til hliðsjónar dóm réttarins 22. september 2011 í máli nr. 294/2010. Óbyggðanefnd hefði með úrskurðum sínum áður komist að niðurstöðu um að land umhverfis Steinvarartungu væri til allra átta háð beinum eignarrétt og að staðhættir á landsvæðinu, svo sem gróðurfar, hæð lands og fjarlægð frá byggð, útilokuðu ekki að eins mætti með það fara. Þau atriði gætu þó ekki fengið því breytt að efni skjalfestra heimilda allt frá 18. öld. sýndu að forráðamenn Hofskirkju hefðu sjálfir tekið af tvímæli um að réttindi kirkjunnar yfir Steinvarartungu væru bundin við tiltekin óbein eignarréttindi. Var niðurstaða héraðsdóms því staðfest um sýknu Í af kröfum K.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Eiríkur Tómasson, Gunnlaugur Claessen, Ingibjörg Benediktsdóttir og Þorgeir Örlygsson.

Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 13. júlí 2011. Hann krefst þess að fellt verði úr gildi svofellt ákvæði í úrskurði óbyggðanefndar 29. maí 2007 í máli nr. 3/2005: „Steinvarartunga að meðtöldum hluta Mela, svo sem landsvæðið er afmarkað hér á eftir, er þjóðlenda í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr. laga nr. 58/1998: Að austan ræður Tungnaá suður á heiði að syðri Geldingalæk þar sem hann fellur í nefnda á, þaðan sjónhending í Kolfinnulind, þaðan beint í syðra Brunahorn og svo í þriðja bug á Hofsá. Síðan ræður hún þar til Tungnaá fellur í hana. Sama landsvæði er í afréttareign Hofs sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr. sömu laga.“ Áfrýjandi krefst þess jafnframt að viðurkennt verði að innan framangreindra landamerkja Steinvarartungu sé engin þjóðlenda og landið þar með háð beinum eignarrétti hans sem eiganda Hofs í Vopnafjarðarhreppi. Þá krefst hann málskostnaðar fyrir Hæstarétti án tillits til gjafsóknar, sem honum hefur verið veitt.

Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti.

I

Samkvæmt ákvæðum laga nr. 58/1998 um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta tók óbyggðanefnd 1. mars 2004 til meðferðar landsvæði á norðausturlandi, sem réðist að vestan af Jökulsá á Fjöllum frá ósi hennar í Öxarfirði að Dyngjujökli, en þaðan var fylgt jaðri hans að Kverkfjöllum í Hveradal, þar sem dregin var lína til suðurs inn á Vatnajökul. Austurmörk svæðisins fóru eftir Lagarfljóti frá ósum á Héraðssandi þangað sem Gilsá fellur í það, en þeirri á var svo fylgt og síðan mörkum Fljótsdalshrepps að Geldingafelli, þaðan sem lína var dregin inn á Vatnajökul. Að norðan náði svæðið að hafi. Óbyggðanefnd bárust kröfur stefnda 11. nóvember 2004, sem vörðuðu allt svæðið, og birti hún þær samkvæmt 2. mgr. 10. gr. laga nr. 58/1998 ásamt því að skora á þá, sem teldu þar til eignarréttinda, að lýsa kröfum sínum. Fjölmargar kröfur og athugasemdir bárust nefndinni. Í júlí 2005 ákvað hún að fjalla um svæðið í fimm aðskildum málum og var eitt þeirra nr. 3/2005, sem náði til Vopnafjarðarhrepps. Það mál tók meðal annars til landsvæðisins Steinvarartungu, sem áfrýjandi taldi vera hluta af eignarlandi jarðar sinnar Hofs, en stefndi taldi það til þjóðlendna. Í úrskurði óbyggðanefndar 29. maí 2007 var komist að þeirri niðurstöðu að Steinvarartunga væri þjóðlenda með þeim mörkum, sem áður greinir í dómkröfum áfrýjanda, en viðurkennt á hinn bóginn samkvæmt fyrrnefndri 2. mgr. 5. gr. og c. lið 7. gr. laga nr. 58/1998 að þetta landsvæði væri í afréttareign Hofs.

Áfrýjandi höfðaði mál þetta 17. janúar 2008 og er ekki deilt um að það hafi verið gert innan þess frests, sem um ræðir í 1. mgr. 19. gr. laga nr. 58/1998. Í héraði gerði áfrýjandi efnislega sömu kröfur og hann gerir fyrir Hæstarétti, en með héraðsdómi var stefndi sýknaður af þeim.

II

Um landsvæðið Steinvarartungu, sem deilt er um í málinu, gerði umráðamaður kirkjunnar á Hofi svonefnda landamerkjaskrá 24. febrúar 1886 og síðan 12. ágúst sama ár skjal, sem bar fyrirsögnina: „Landamerki Steinvarartungu.“ Lýsingin á merkjum svæðisins var í báðum tilvikum efnislega sú sama og var hún svohljóðandi í því síðara: „Að austan ræður Tungná suður á heiði að syðri Geldingalæk þar sem hann fellur í nefnda á, þaðan sjónhending í Kolfinnulind, þaðan beint í syðra Brunahorn og svo í þriðja bug á Hofsá, síðan ræður hún þar til Tungná fellur í hana.“ Steinvarartunga myndar innan þessara merkja eins konar þríhyrning, sem beinist í norðaustur og endar á þeim stað, þar sem Tunguá fellur í Hofsá, en þaðan eru rúmir 22 km í sömu átt til sjávar í Vopnafirði. Merki jarðarinnar Hofs liggja ekki að Steinvarartungu, en frá áðurnefndum ármótum eru nærri 12 km í beinni línu norðaustur að bæjarstæðinu á Hofi og er farið eftir henni um 7 km leið gegnum land jarðarinnar Burstarfells. Að norðvestan og síðan vestan þegar sunnar dregur ráðast merki Steinvarartungu af Hofsá, en úr norðaustri talið liggur handan árinnar fyrst í stað land Burstarfells, því næst Kálffells og Foss, þar á eftir Brunahvamms, síðan Kinnar eða Fögrukinnar og loks Gestreiðarstaða. Frá mótum Hofsár og Tunguár eru um 19 km í beinni línu að merkjum Steinvarartungu til suðvesturs. Frá ármótunum fylgja merki Steinvarartungu til suðausturs Tunguá á rúmlega 12 km leið að þeim stað, sem Geldingalækur fellur í hana, en handan Tunguár er á allri þeirri leið land jarðarinnar Einarsstaða. Landið, sem liggur að merkjum Steinvarartungu samkvæmt framansögðu, telst allt til eignarlanda samkvæmt úrskurði óbyggðanefndar. Til suðurs eru merki Steinvarartungu austast á stuttu bili að Skjöldólfsstöðum II og fylgja þau Geldingalæk, sem ræður síðan áfram merkjum móti Háreksstöðum á um 1 km leið í vestur til Geldingavatns, en frá því eru merkin gegnt síðastnefndri jörð eftir um 8 km línu til suðvesturs að Hofsá. Þessar tvær jarðir sunnan við Steinvarartungu eru nú í Fljótsdalshéraði, en heyrðu áður til Jökuldalshrepps. Samkvæmt úrskurði óbyggðanefndar 29. maí 2007 í máli nr. 2/2005 telst land þessara jarða, sem nær að Steinvarartungu, til eignarlands. Í úrskurði nefndarinnar í málinu um Vopnafjarðarhrepp, sem var eins og áður greinir nr. 3/2005, var þess getið að merkjum Skjöldólfsstaða og Háreksstaða til norðurs hafi í landamerkjabréfi frá 1921 verið lýst á sama hátt og gert var í fyrrnefndum heimildum um mörk Steinvarartungu, svo og að það bréf hafi verið áritað um samþykki af hálfu Hofs. Fyrir nefndinni hafi á hinn bóginn risið ágreiningur um staðsetningu kennileita, sem vísað hafi verið til í þessum lýsingum, og hafi hann einkum beinst að því hvar væri að finna „þriðja bug á Hofsá“, sem áður var getið. Til þessa ágreiningsefnis virðist nefndin ekki hafa tekið afstöðu.

Eins og nánar verður rakið hér síðar tók sýslumaður Norður-Múlasýslu fyrir 22. ágúst 1857 að útvísa landi, sem að mestu var á suðvestur hluta Steinvarartungu, undir nýbýli, sem mun hafa verið reist á árinu 1847 og fékk heitið Melar. Samkvæmt þingbók sýslumanns var land undir nýbýlið afmarkað við þessa gerð á eftirfarandi hátt: „úr ármótum Háreksstada- og Gestreidarstadakvíslar austur beint á Saudafell, þadan sömu stefnu á Skálafell beint austur ad Saudá. Þá rædur Saudá ad austan þángad til Höltná eda Hólkná fellur í Hofsá ad nordan, úr því rædur Hofsá allt ad fyrrnefndum ármótum Hareksstada og Gestreidarstada kvísla. Þetta land meta skodunarmenn til 5 hundrada, 4 hundrud úr Mela–landi vidurkenna þeir prófastr H. Jónsson og prestur K. Hjörleifsson ad sé í Hofs kirkju landi, en 5ta hundradid álitur hinn sídarnefndi ad tilheyri eignarjord sinni Skjöldólfsstödum og hefir presturinn ad Hofi goldid Skjöldólfsstada ábúanda nú í nokkur ár leigu eptir þetta eina hundrad, sem Skjöldólfsstodum er eignad, en þad liggur innan þessara takmarka: úr fyrrgreindum ármótum í Skálafell ad framan, eins ádur er sagt og úr sömu ár mótum í svonefnt fremra Bruna-horn ad utan og beina stefnu austur í Saudá.“ Eftir málflutningi áfrýjanda fyrir Hæstarétti miðar hann við að þetta land, sem ætlað var nýbýlinu Melum, liggi innan áðurgreindra marka Steinvarartungu að því leyti, sem það hafi komið úr landi Hofskirkju, en dómkröfur hans varði ekki þann hluta lands undir nýbýlið, sem hafi átt að koma úr Skjöldólfsstöðum. Af þeim sökum er ekki vikið sérstaklega að Melum í þeim dómkröfum hans hér fyrir dómi, sem lúta að viðurkenningu á réttindum yfir landi Steinvarartungu.

Í úrskurði óbyggðanefndar er landi innan Steinvarartungu lýst þannig að það sé hluti Tunguheiðar syðst í Vopnafjarðarhreppi og liggi í um 200 til 560 m hæð yfir sjávarmáli. Nyrst á svæðinu sé fjallið Tungukollur, sem nái 475 m hæð. Til suðvesturs komi síðan Fríðufell, 561 m hátt, og Bruni, 526 m, en á milli þessara fjalla sé Sauðárdalur og renni um hann áin, sem hann dregur heiti sitt af, til norðurs í Hofsá. Landsvæðið sé nokkuð gróið og einkum mólendi og votlendi.

Samkvæmt gögnum málsins var á tímabilum búskapur á býli nyrst á Steinvarartungu, sem bar heitið Tungusel og var skammt frá mótum Hofsár og Tunguár. Í bréfi prestsins á Hofi til biskups 12. febrúar 1793, sem greint verður nánar frá hér síðar, sagði meðal annars að í Tunguseli hafi ekki verið byggð svo að vitað væri nema um þriggja ára skeið á árabilinu frá 1604 til 1775, en eftir það í alls níu ár og væri býlið aftur komið í eyði. Í úrskurði óbyggðanefndar er þess getið að í riti með heitinu Sveitir og jarðir í Múlaþingi segi að Tungusel hafi verið „byggt aftur af Jóhannesi Friðrikssyni frá Fossi 1861-´64.“ Af gögnum málsins verður ekki ráðið að aðrar heimildir séu um byggð í Tunguseli eða á Steinvarartungu að öðru leyti nema að því er varðar Mela, en þar mun eins og fyrr greinir hafa verið reist býli á árinu 1847 og búið með óverulegum hléum til 1904.

III

Í Landnámabók er greint frá því að Eyvindur vápni hafi numið allan Vopnafjörð frá Vestradalsá, en síðan gefið Steinbirni Refssyni land milli hennar og Vopnafjarðarár og hafi sá síðarnefndi búið að Hofi. Í skrá Páls biskups Jónssonar frá um 1200 um kirkjur þær í Skálholtsbiskupsdæmi, er presta þarf til að fá, var meðal annars getið um kirkju á Hofi. Elstu beinu heimildina um landsvæðið, sem deilt er um í málinu, virðist vera að finna í máldögum Vilchins biskups fyrir kirkjum í Skálholtsbiskupsdæmi frá 1397, þar sem sagði að Allra heilagra kirkja að Hofi í Vopnafirði ætti „heimaland allt ok tungoland allt ok sirexstade. asdisarstade. saudardal ok brunahuam. staksfell ok mælefell ok egguersholma ij fyrir skalanese med rekvm ok flvtningum ok avsturtær halfar ok iii hlute hvalreka. steinuarartungo alla.“ Í tveimur máldögum fyrir kirkjuna á Hofi, sem ekki voru ársettir en taldir hafa verið frá tímabilinu 1491 til 1518, var ekki vikið sérstaklega að Steinvarartungu, en í öðrum sagði meðal annars að „Kirkian ad hofe a heimaland alltt: þar til lxx j fasta eign“ og í hinum að hún ætti „ij xij hunndrada jardir oc vj hunndrada jardir ij oc iij vj hunndrada kot. ἅ lannganese oc eru til litlrar leigu bẏgd sakir hardennda oc grasleysis.“ Í Gíslamáldögum frá 1576 var efnislega sams konar lýsing og fram kom í máldaganum frá 1397, þar á meðal um að kirkja allra heilagra að Hofi ætti „Steinuarartungu alla“.

Í vísitasíubók Brynjólfs biskups Sveinssonar var fært á árinu 1641 að „Allra Heilagra Kyrkia ad Hofe j Vopnafirde á Heimaland allt, Tungu land allt og Sijreksstade, Álfdysarstade, Saudárdal Brúna Huamm, Staksfell og Mælifell, hun á Skála land allt, og flutning allann og uidreka. Sköruuyk, Kumlauyk, Vidauyk, Fremri Nypur, Skoga, Riupnafell. hun á Steinuarar tungu alla.“ Áþekka lýsingu var að finna í vísitasíum 19. ágúst 1677 og 20. ágúst 1706, ódagsettri vísitasíu frá árinu 1727 og vísitasíum 13. júlí 1748, 9. ágúst 1763 og 9. ágúst 1779.

Í talningu jarða í Vopnafirði í jarðabók 1696 var meðal annars getið um Hof, sem metið var til 12 hundraða, en ekki var þar vikið að Steinvarartungu eða Tunguseli.

Á manntalsþingi 6. maí 1785 var lesin upp lögfesta fyrir „Hofs Beneficii Kijrkiu Eignarland, Steinvarar-Tungu (kallad). Liggiande i Vopnafyrde innann Hofs Sóknar, med ollumm Gognumm og Giædumm – sem tjedre Jörd fylgt hefur og fylgia ber, ad fornu og Niju til Lands og Vatns, Hagbeitar, Eingia Skóga og Grasa tekiu Jnnann efter skrifadra Takmarka.“ Merkjum landsins var síðan lýst sem hér segir: „ad Framann ur Hofsá a móts vid Bruna enda fremre og þadann riettsijnis austur i Gieldinga læk þar sem hann fellur ur Vatnenu og þadann austur i Tungá mots vid Hellers Öxl; rædur so nefnd Tungá Landeign ad austann verdu, alt til ár móta fyrer nordann Tungusel; Sijdann rædur adur nefnd Hofsá Landeign ad Nordann og Vestannverdu framm efter, alt þar til kiemur á mots vid ádur nefndann Fremre Brunaenda.“

Presturinn á Hofi ritaði fyrrnefnt bréf 12. febrúar 1793 til Skálholtsbiskups í tilefni af því að hann hafi verið krafinn um afgjald af „tveimur Kotum“, sem fylgt hafi Hofskirkju og væri annað þeirra „Tungu-sel, ad fornu sögd 6 hndrda. Jörd, liggiande i Stadarens Afrettar Lande, er Kallast Steinvarar-Tunga“. Í bréfinu kom fram að eftir því, sem „Elldstu Menn vite, edr heirt hafa“, hafi aðeins verið búið í Tunguseli „ein 3 Ár, sidann fyrer stóra Hallæred, sem gekk frá 1601 til 1604 allt til Ársins 1775“. Þá hafi Hofsprestur reist „þar 3 litelfiörlega Kofa, efter Bæn eins Bónda, er þángad flitia vilde Búferlum“. Sá bóndi „bardest svo þar vid Búskap i 8 Ár og fór þadan 1783 ad Gripumm og allre Formegan verr ásig komenn, enn nær hann þángad fór“. Á þessu landi væri „eingenn Utheÿsskapur, enn Vetrar ríke miked, og Túnid alt i Mó komed og Vide vaxed, svo hann gat aldrej haft þar Kú, utann seinasta Áred, á þvi Heye, er til hafde safnast ad undann förnu.“ Eftir þetta „fór þángad Ekkia, sem ad Áre lidnu þadann Uppflosnade; Sídann hefr þettad Kot i eÿde leiged, og eingenn þad taka viliad þótt peningar hafe vered til bodner, svosem þad er af öllumm álited Óbyggelegt i alls tillite“. Býlið hafi verið „lángt fra Bÿgd liggiande“ og væru hús þar orðin ónýt. Kvaðst presturinn telja það „hardt, ef eg skylde þurfa ad svara ... til Húsanna á þessumm 2r Kotumm ... ofann á allann annann skada og Tión; sem eg lided hefe, svo vel á Hofs Kyrkiu peninge, sem giörsamlega fell á þeim Harda Vetre sem kom efter Brunann 1784“. Eftir gögnum málsins fær þetta samrýmst því að í skrá frá 30. júní 1795 um jarðir í byggð og eyði í Vopnafirði var getið um Tungusel sem eyðibýli frá árinu 1784.

 Í fyrirliggjandi gögnum varðandi jarðamat 1804 var jörðin Hof metin til tólf hundraða. Af þeim verður ekki séð að vikið hafi verið að Steinvarartungu eða Tunguseli í tengslum við matið.

Í samantekt prestsins á Hofi frá 23. maí 1839 með yfirskriftinni „uppteiknun yfir nærverandi inntektir Hofsprestakalls í Vopnafirði“ sagði meðal annars eftirfarandi: „Afriett, sem nefnist Steinvarartunga, tilheÿrir kirkiunni, þar hefir aldrei verid buid, Nema litinn tima, fyrir seinustu Vulcans Arinn 1783 og 1784, eg hefi haft þar beitarhus, fyri Saudi á vetrum og afrjett, fyri geldfé á Sumrum, og stundum 2 eda 3, lambsfódr i afriettartoll.“ Þá gerði presturinn skýrslu um eignir Hofsprestakalls 10. janúar 1844, sem skipt var í fjóra liði, og var sá fyrsti um „jardir m.m.“, annar um „afréttir edur Heidarlönd“, þriðji um „rekaítök m.fl. í annara Jördum“ og fjórði um „það sem Máldagar eigna Kirkjunni og má nú heita undann henni gengið eda er ekki framar til“. Í öðrum liðnum var getið um að „Steinvarartunga brúkast sem Afrétt fyrir Hofsárdal.“

Lögfesta, sem presturinn á Hofi gerði 14. maí 1844 og þinglesin var degi síðar, hófst með eftirfarandi orðum: „Innan Vopnafjardar þingsóknar tilheyrir Kyrkiunni hér á Hofi eptir authoriserudum Máldögum eptirfylgiandi Rekaítök á Bændaeignum m.m.“ Í framhaldi af því voru talin upp í átta stafliðum réttindi til reka, selveiða, hvalreka, eggvers og skóga á nánar tilteknum stöðum, en síðan sagði: „i Steinvarartúnga med þessum Ummmerkium: Úr Geldingalæk fremri og þadan i Kolfinnulind fyrir framan fremra Brunahörn og þadan i Armót. k, Mælifells Land allt – ad svokölludum Búastadatúngum undanteknum – samt Staxfell. Hvör Rekaítök eg samqvæmt Cancellísíns og Háyfirvaldanna Skikkun útgéfinni á nærstl. Ári hermed auglýsi ad vera Kyrkiunnar Eign“. Í vísitasíu að Hofi 15. ágúst 1845 var þess getið að presturinn hafi í þágu kirkjunnar látið á árinu áður þinglýsa „skjölum áhrærandi eignir hennar og Ítök“ og enginn mótmælt þeim.

Í ritinu Jarðatal á Íslandi frá 1847 var getið um Hof meðal jarða í Vopnafjarðarhreppi, en ekki var þar minnst á Tungusel eða Steinvarartungu.

Í úrskurði óbyggðanefndar segir frá því að Jón Guðmundsson hafi í bréfi til sýslumanns 14. október 1848 sagst hvergi hafa átt kost á jörð til ábúðar og því gripið til þess að byggja nýbýlið Mela um einni bæjarleið utan við Háreksstaði í landi, sem hann vissi ekki til að nokkur hefði eignað sér. Enginn hafi bannað honum þetta eða hann leitað leyfis hjá öðrum. Í bréfinu hafi hann óskað ráða um hvað gera ætti, meðal annars hvort hann ætti að biðja um útmælingu lands fyrir býlið. Af þessu tilefni hafi sýslumaður í bréfum til hreppstjóra Vopnafjarðarhrepps og Jökuldalshrepps 1. desember 1848 spurst fyrir um hvort nokkur gerði tilkall til landsins, þar sem nýbýlið hafi verið reist, eða hvort það yrði til skaða fyrir sveitina. Hreppstjóri Jökuldalshrepps hafi 8. janúar 1849 svarað því til að hann hafi ekki orðið þess var að nokkur gerði tilkall til þessa lands. Ýmsir teldu það þó eiga undir Hofskirkju og væri víst að Vopnfirðingar hafi notað það sem afrétt, en nýbýlið væri líkt og önnur illa þokkað í nærliggjandi sveitum. Þá hafi hreppstjóri Vopnafjarðarhrepps í bréfi 10. sama mánaðar kveðið kunnuga menn herma að nýbýlið stæði á mörkum lands, sem Háreksstaðir gerðu tilkall til, og Steinvarartungu, sem væri afréttarland frá Hofi, en þangað hafi allir bændur í Hofsárdal rekið geldfé sitt á sumrum ásamt nokkrum bændum annars staðar frá. Yrði nýbýlið því til mestu óþæginda og hafi Hofsprestur og fleiri bændur í Vopnafirði, sem reki fé sitt á Steinvarartungu, óskað eftir að byggð á Melum yrði aflögð. Í framhaldi af þessu mun sýslumaður hafa ritað bréf 24. mars 1849 til amtmanns, þar sem greint hafi verið frá fjölgun heiðarbýla undanfarin ár í fjalllendi milli Möðrudals, Vopnafjarðar og Jökuldals. Fimm þessara býla væru í eignarlandi annarra og væri greitt afgjald fyrir þau, en um þrjú, þar á meðal Mela, væri vafi um eignarrétt að landinu og ekkert gjald greitt. Sýslumaður hafi óskað eftir því að amtmaður gæfi ekki út leyfi til útmælingar á landi undir Mela fyrr en samþykki lægi fyrir, en það myndi ekki haldast nema nýbyggjarinn viðurkenndi eignarrétt annarra að landinu og greiddi afgjald, sem væri ólíklegt að gert yrði í þessu tilviki. Sýslumaður hafi lýst sig sammála hreppstjóra Vopnafjarðarhrepps um að leggja bæri niður byggð á Melum, enda hafi Jón Guðmundsson í algjöru heimildarleysi sett sig niður á heiðina og væri vera hans þar til óþæginda fyrir íbúa Vopnafjarðar. Þessu mun amtmaður hafa svarað 23. apríl 1849 með því að hann hafi á undangengnum mánuði fengið bréf frá átta mönnum, sem hafi nefnt sig nýbyggjara á Skjöldólfsstaðaheiði og væru ábúendur þeirra nýbýla, sem sýslumaður hafi greint frá í bréfi sínu, en meðal þeirra væri Jón Guðmundsson á Melum. Þeir hafi óskað eftir að amtmaður hlutaðist til um að land yrði mælt út undir nýbýlin. Amtmaður hafi af þessu tilefni óskað eftir því að sýslumaður kynnti þeim svofellt svar sitt: „Ad öll þessi svokölludu nýbýli séu uppbygd annadhvurt í efalausri landareign annara jardeigenda ellegar í þrætuplátsum, sem fleyri vilja eigna sér, Ad amtid þessvegna ekki géti álitid tilskipun 15da April 1776, ad eiga vid þetta málefni, Ad einginn þessara manna hafi præsterad þá skilmála sem nefnd tilskipun í §§ 1 til 10 hefir fyrirlagt, Ad amtid ekki géti sannfært sig um ad slíkir heidarbúar, sem ekki einasta vilja vera fríir vid allar borgaralegar skyldur, heldur ödlast öll borgaraleg réttindi, géti verid landinu til sannrar uppbyggingar og nota, og Ad amtid þessvegna ekki álíti sig competent til ad gjöra radstöfun um útmælingu og útskiptingu lands til þessara heidarbýla, hvarum vidkomendur verda ad koma sér saman vid hlutadeigandi eignarmenn, edur þá sem gjöra tilkall til eignanna.“ Í málinu liggur ekkert fyrir um viðbrögð við þessu svari amtmanns.

Í gögnum um jarðamat 1849 sagði meðal annars um Hof með „Eidibylunum Hofsborg og Steinvarartúngu“ að þar væri vetrarbeit góð og „verst vel á Steinvarartungu, hvar Beitarhus eru á Vetrum og Afrétt fyrir Géldfé á Sumrum, I Afréttartolla fyrir Upprekstur á Steinvarartungu gialdast til Jafnadar 60 Fiskar árlega“. Jörðin hafi verið virt „med bádum Eydibylunum öllum Hlunnindum og Itökum“.

Í vísitasíu 11. ágúst 1850 sagði meðal annars að Hofskirkja ætti heimaland allt ásamt fjórtán nánar tilgreindum jörðum, auk „Hofsborgartúngu – sem áður kallaðist Túnguland – sem næstum ætíð fylgt hefir og ennþá fylgir beneficio sem beitarland, samt Bjarnarey, sem ekki er bygð, enfremur 2 eggvershólma, fyrir Austurskálanesslandi; Steinvarartúngu, sem nú brúkast sem afrétt fyrir Hofsárdal, og er nú sem stendur nokkur vafi um landamerki hennar að framan“.

Í annarri vísitasíu 8. september 1851 sagði meðal annars eftirfarandi: „Í tilliti til afrettar landsens Steinvarartungu ber Beneficiarius þad samt fram, ad fyrir herum 3r árum, se upptekid Nýbyli kallad Melur, sem hann, svo vel eptir skjölum þeim er liggja við þetta – Hofs – prestakall, sem kunnugra manna aliti geti ei annad ætlad, en liggi innan afrettarlandsens Steinvarartungu takmarka, en sem ad proprietarius Moðrudals kirkju, vilji eigna ser, eda kirkju sinni hvar um fyrir skemstu fallid hafa umrædur millum velnefnds Beneficiarii, og proprietariens i Moðrudal, þa þeir jafnframt gjerdu areid á land þetta án þess þó, ad nefndur proprietarius i Moðrudal, gjeti sannfærst um, ad Nýbylid Melur lægi innan Steinvarartungu takmarka, jafnvel þo hann hinsvegar gjæti ei mótmælt edur onytt, logfestur af 1785 6 dag Mai m. sem tiltekur med skírum og ljosum ordum landamerki Steinvarartungu, innan hvorra umgétid Nýbyli Melur liggur. Komi nú hlutadegendur, ser saman um ad utkljá þetta landaþrætu efni sín á milli, svoleidis ad Nýbylid Melur alitist innan Steinvarartungu takmarka og allt svo Hofs kirkjueign, verdur profasturinn ad tilhalda Beneficario á Hofi, til ad halda afrettarlandinu Steinvarartungu undir Hofs kirkju innan þeirra Merkia sem umgetin logfesta af 1785 tiltekur, allt svo leingi, ad þad annadhvort eptir Stiptyfirvaldanna Úrsliti, edur Dómi ekki verdur fra henni tekid.“

Presturinn á Hofi ritaði 6. janúar 1852 bréf til stiftsyfirvalda, þar sem sagði meðal annars eftirfarandi: „Með eignum Hofs kyrkju í Vopnafirdi er talin landtúnga allmikil – Steinvarartúnga kölluð - ... en takmörk hennar að framan hafa jafnan, eptir elstu manna vitnisburðum hér, verið talin þau sömu, sem greind eru í lögfestu frá 1785 ... Innan þessara takmarka, nefnil. vestanundir þeim svokallaða Bruna ... hafði maður nokkur, að nafni Jón Guðmundsson, vorið 1848 byggt sér bæ, og kallað Mel, án þess vitanlegt sé, að hann til þess hafi fengið nokkurs manns leifi, og settist þar að. ... Eptir að eg var kominn hingað, 1850, og fór að kynnast við, fékk eg að vita, að bóndinn á Mel væri búinn að fá byggingarbréf fyrir kotinu hjá sjálfseignarbónda, Sigurði Jónssyni í Möðrudal, sem skyldi álíta landið Möðrudals kyrkjueign ... Í haust eð var reið eg á landið, með gagnkunnugum manni, og fékk Sigurð þángað líka; töluðum við enn um ágreiníngsefnið, og sýndum hvör öðrum það skriflegt, er við höfum fyrir okkur að bera. ... Við samtal þetta, sem nú hefi eg greint milli mín og Möðrudals kyrkju Proprietarii, komum við okkur saman um ... að senda enum háu Stiftsyfirvöldum afskrift af skjölum okkar, og leita þeirra vísa álits á málinu. ... Ágreiningur um landeign í heiðinni hefur annars víst aldrei uppkomið fyrren farið var að setja byggð í hana því áður var hún á allar hliðar notuð sem afréttarland. En það hefi eg heyrt, að Hofsárdælingar hafi jafnan kostað grenjaleitir og unnið þau jafnvel enn framar enn takmörk Steinvarartúngu eru talin. Eg hefi reynt að skoða málið hliðdrægnislaust, og gét þó eptir framansögðu ekki annað enn haldið, að land það, sem Melur er íbyggður, sé vafalaus eign Hofskyrkju.“ Þetta bréf virðist hafa verið sent prófasti í Norður-Múlasýslu, sem framsendi það til „Enna háu Stiptsyfirvalda á Íslandi“ með bréfi 14. janúar 1852, en þar sagði meðal annars að presturinn á Hofi hafi beðið hann um „ad géfa þær upplýsíngar sem eg gjæti áhrærandi þessa Landaþrætu; Hverjar eg gét þó ei géfid adrar en það: ad þann 4ra ára tíma, sem eg á fullordins aldri, var í Vopnafirdi og Hofs-sókn, heýrdi eg aldrei nein tvímæli á því, ad Hofs-Kyrkja ætti alla Steinvarartúngu ... brúkaði prófastur sál. G. Þorsteinsson þetta land átölulaust sjálfur fyrir AfréttarLand, sem og til ad leigja þad ödrum til gjeldfjáruppreksturs á sumardag allan þann tíma sem hann var soknarprestur á Hofi í yfir 40 ár.“ Biskup mun hafa svarað þessu bréfi prófastsins 16. mars sama ár og hvatt hann til að leita sátta um landamerkin ásamt því að efna til áreiðar um deilusvæðið.

Í vísitasíu að Hofi 6. ágúst 1853 var meðal annars tekið fram að „Landaþræta sú millum Hofs og Moðrudals, sem Visitatia fra 8da Sept. 1851 umgetur nú á þessu yfirstandandi sumri útkljáð, með areid og samkomulagi millum hlutadegenda, og væntanlegu Stiptisins samþykki; Hver samningur innfærdur verdur aptan við þessa Visitatiu.“ Því til samræmis var samningurinn, sem var gerður 25. júlí 1853, innfærður í vísitasíubók og hljóðaði svo: „Samkvæmt tillögum stiptsyfirvaldanna í brjefi til prófastsins í Norðurmúlasýslu dagsettu 16. Marz 1852, voru undirskrifaðir í dag nálægir að nýbýlinu Mel ... Með þessum hlutaðeigendum, sem ágreinir um, hvort nefnt nýbýli liggi í Möðrudals kyrkju-, eða Hofs kyrkju landi voru einnig nálægir bændurnir: hreppstjórinn Jón Jónsson ... Metúsalem Friðriksson ... Jón Jónsson ... og Andres Andresson ... Hofs kyrkju Beneficarius framlagði 3 máldaga, 2 lögfestur af 1785 og 1844 og 3 vitnisburði núlifandi manna, eptir hverjum, einkum lögfestunum og vitnisburðunum, umtalað nýbýli liggur í Hofs kyrkju landi. Frá Möðrudals hálfu voru framlagt: máldagi biskups Stefáns og annað eldra máldaga blað, sem nefna – máldagi biskups Stefáns „Eik^r nypu“ hitt máldagablaðið „Eiktarnýpu“, - á hvörju örnefni tilkallið til Mela fyrir Möðrudalskyrkju fótar sig. Eptir að hlutaðeigendur höfðu átt tal um málefnið, og ekki getað orðið á eitt mál sáttir, komu þeir sjer saman um – uppá væntanlegt samþykki stiptsyfirvaldanna – að leggja málið í gjörð þeirra 4 bænda, sem áður er getið að viðstaddir hafi verið. Verður þá álit þeirra okkar sem hjer undir skrifum nöfn okkar – svolátandi: Þareð það er ósannað, að eiktar/eða eykarnýpa sje til, annarsstaðar en á „Gestreiðarhálsi“, þá verðum við að álíta, að nýbýlið Melur liggi utan takmarka Möðrudals kyrkjulands.“ Í bréfi biskups til prestsins á Hofi 18. júní 1855 var lýst yfir að með því að „allir hlutaðeigendur hafa gjört sig ánægða með þetta álit gjörðarmanna er það og einnig hjermeð af oss samþykkt.“

Presturinn á Hofi og Jón Guðmundsson mættu fyrir sáttamenn 20. október 1856 í tilefni af því að presturinn taldi Jón hafa rofið skilmála, sem settir hafi verið fyrir ábúð hans á Melum, með því að hafa tvívegis neitað skriflega að greiða landskuld fyrir síðasta fardagaár. Samkvæmt gerðabók sáttamanna gerði presturinn Jóni ferns konar sáttaboð, sem öll fólu meðal annars í sér að hann viki af Melum, en þeim var hafnað og málinu vísað við svo búið til dómstóla. Því dómsmáli lauk með sátt 20. júní 1857, sem var svohljóðandi: „Jón bóndi Gudmundsson á æfilánga ábúd á jördinni Melum og ekkja hans eptir hans dag medan hún ekki giptist á ný á móti því landskuldargjaldi til prestins ad Hofi, sem 2r óvidridnir menn meta hæfilega, en greini þá velja þeir þridja mann til ad skera úr. Þegar Jón bóndi eda bú hans eda ekkja á ad skila jördinni Melum, skuldbindur hann sig og ekkju sína til ad skila med jördinni bæarhúsum sem óvilhallir menn þá meta 50 ríkisdala virdi.“

Sýslumaður tók sem áður segir fyrir 22. ágúst 1857 að útvísa hæfilegt land undir nýbýli á Melum og voru í því skyni tilnefndir fjórir menn til að taka þátt í gerðinni. Fært var í þingbók að eftir áreið hafi það verið „álit allra skodunarmanna, ad nýbýlid Melar, sem Prófastur H. Jónsson á Hofi kvedur ad sé eign Hofskirkju, en nýbýlismadur Jón Gudmundsson hér heldur ad kannske sé í almenníngi og einskis einstaks manns eign,“ skyldi innan þeirra marka, sem lýst var hér fyrr, fá „úthlutad land, þó ad geymdum óskertum rétti allra sem hlut kynnu eiga ad málinu.“ Sagði síðan að prófasturinn á Hofi hafi vísað til fyrrnefndrar sáttar 20. júní 1857 um að tilnefna ætti tvo menn til að meta landskuld fyrir Mela og hafi hann boðið Jóni að kjósa í því skyni tvo úr röðum skoðunarmanna, sem tekið hafi þátt í útmælingunni. Jón hafi valið tvo nafngreinda menn, sem hafi svo lýst þeirri niðurstöðu að „landskuldin yfir alla jördina Mela, þegar 5 hndr. eru talin verdi 2 kindur veturgamlar, 1 fjórdungur ullar og 2r fjórdungar tólgar, og sé landskuldin öll goldin fyrir veturnætur ár hvert.“ Að endingu sagði að Jón hafi neitað að rita nafn sitt í þingbók sökum þess „ad hann vidurkenni ekki ad Mela-land heyri til Hofs kirkju“.

Jón Guðmundsson fékk 29. apríl 1858 átta nafngreinda menn til að láta uppi álit á því hvar telja ætti „takmörk Hofs kirkjulands að framan fram til hejðarinnar eptir örnefnum þejm, sem haldin hafa verið merki lands parta þejrra, sem máldagarnir ejgna kirkjunni á Hofi“. Í skriflegu áliti þeirra var í löngu máli lýst hvar þeir teldu mörkin liggja, en í niðurlagi þess sagði eftirfarandi: „Loksins gjetum við þess, að við vitum ej til og höfum ej hejrt þess gjetið, að land það, sem nú er nílendulandið Melar; hafi nokkrusinni firr eður sejnna verið brúkað eður notað frá Hofi, helduren lönd þau á hejðinni, er að því liggja sem ej eru Hofskirkjulönd eður ejgn.“

Presturinn á Hofi höfðaði í júlí 1858 mál á hendur Jóni Guðmundssyni. Í sóknarskjali prestsins 24. ágúst sama ár var aðdragandi deilu þeirra rakinn og þess jafnframt getið að hann hafi sent amtmanni mótmæli gegn áðurgreindri útmælingu lands undir Mela 22. ágúst 1857 og hafi nýbyggjarabréf ekki enn verið gefið út. Jóni hafi verið birt „útbyggingarskjal“ 10. desember 1857, en setið sem fastast fram yfir fardaga. Teldi prestur Jón vera rækan af Melum fyrir rof á skilmálum og krefðist þess að hann yrði skyldaður til að víkja þaðan og skila húsum, auk þess að greiða landskuld frá fardögum 1857. Samkvæmt úrskurði óbyggðanefndar gekk dómur í málinu 5. október 1858, þar sem meðal annars hafi verið hrundið andmælum Jóns gegn því að presturinn væri réttur umráðamaður landsins, sem Melar stæðu á. Með því að Jón hafi ekki höfðað gagnsök í málinu til að fá skorið úr um eignarrétt að landinu og hann hefði að auki engan rétt til þess annan en þann, sem hann hafi samið um við prestinn á Hofi, væri ekki þörf á að fjalla frekar um eignarréttinn. Þar sem presturinn hafi fyrir sitt leyti efnt sáttina frá 20. júní 1857 og krefðist landskuldar, sem ákveðin hafi verið af gerðarmönnum sem Jón hafi tilnefnt og svo látið ógert að greiða, hefði Jón fyrirgert ábúðarrétti og bæri að víkja af landinu á fardögum 1859, skila húsum og greiða landskuld frá fardögum 1857 ásamt málskostnaði.

Jón Guðmundsson sendi bænaskjal til konungs 6. janúar 1860, þar sem hann fór þess á leit að sér yrði veittur réttur eftir tilskipun 15. apríl 1776 um fríheit fyrir þá, sem vilja upp taka eyðijarðir eða óbyggð pláss á Íslandi, yfir nýbýli að Melum, sem hann hafi reist utan eignarlanda í almenningi, annaðhvort með því að konungur veitti sjálfur þennan rétt eða legði fyrir amtmann að gera það. Presturinn á Hofi sendi sýslumanni bréf 12. janúar 1861, þar sem þessu erindi var andmælt meðal annars með vísan til þess að Jón hafi vorið 1860 yfirgefið Mela og flutt „sig á Hvammsgerði, með lífstíðar ábúðarrjetti, en bóndinn þar, Magnús Arnoddsson, aptur á Mela. Og virðist það nokkuð kynlegt að sækja um nýbyggjara rjett í sömu andránni og maður yfirgefur nýbýlið, því framhald ábúðarinnar verður þó, eptir tilskipuninni, að álíta sem ófrávíkjanlegt skilyrði fyrir því að fá að njóta rjettinda þeirra, sem þar við eru bundin.“ Sýslumaður sendi þetta bréf til amtmanns 6. mars 1861 og kvaðst taka undir allt það, sem greindi í því. Í bréfi amtmanns 13. apríl sama ár til danska dómsmálaráðuneytisins var lýst þeirri skoðun að ekki væri minnsta ástæða til að verða við bón Jóns um að fá veitt nýbyggjararéttindi vegna býlisins Mela. Bréf þetta var áritað með orðunum: „Exped. Kan ikke bevilges“, en önnur gögn liggja ekki fyrir um þau málalok.

Í ritinu Ný jarðabók fyrir Ísland 1861 var Hof tilgreint meðal jarða í Vopnafjarðarhreppi, en hvergi var vikið að Steinvarartungu, Tunguseli eða Melum.

Á manntalsþingi í Vopnafjarðarhreppi 10. júní 1861 var meðal annars bókað að þinglýst hafi verið „Skjali dags. 12. Maí þ.á. frá Jóni bónda Guðmundssyni á Hvammsgerdi, vidvíkjandi brúkun og afnotum af nýbýlinu Melum m.fl. Prófastur Halldór Jónsson, sem Beneficiarius ad Hofi mótmælir innihaldi skjals þessa og geymir sér og kirkjunni Óskértann rétt ad fullu.“ Þá var á manntalsþingi 27. júní 1862 meðal annars bókað eftirfarandi í þingbók: „Var auglýst skjal frá Jóni Guðmundssyni núverandi á Melum dagsettu 24. Juni 1862 viðvíkjandi meintum eignarrétti hans til Melalands og afnotum þess. Prófastur og prestur að Hofi ... mótmælir því upplesna skjali sem tilefnislausu og ástæðulausu, og heldur sér til dóms þess, sem genginn er á móti Jóni Guðmundssyni út af Melalandi og nú er óraskanlegur; að öðru leyti getur prófasturinn þess, að Jón Guðmundsson sé nú þegar fluttur aftur með búslóð sína að Melum heimildarlaust með öllu.“

Í skýrslu um tekjur og útgjöld Hofsprestakalls 6. júní 1867 var greint frá prestsetrinu Hofi ásamt eyðihjáleigunum Hofsborg og Þorsteinsstöðum og 13 öðrum jörðum í eigu prestakallsins, en því næst var sagt frá tekjum af „ískyldum, ítökum og hlunnindum, sem fylgja prestakallinu eptir máldögum“. Þar undir voru fyrst í stað talin þau, sem „notaðar eru af prestinum sjálfum“, en þau voru „hvalreka ítök kirkjunnar“, „hagbeit á Steinvarartungu fyrir geldfjenað á sumrum og í viðlögum fyrir sauði á vetrum“ og loks „2 eggvershólmar fyrir Austurskálaneslandi“. Á eftir þessu voru talin þau, sem voru „öðrum leigð“, en þar var meðal annars nefnd „Steinvarartunga (þar sem nú er komið upp 1 býli)“.

Landamerkjaskrá var sem fyrr segir gerð fyrir Steinvarartungu 24. febrúar 1886, en skjal þetta, sem var þinglesið 11. júní sama ár, undirrituðu prestur á Hofi, bóndi á Háreksstöðum og eigandi Burstarfells. Sama dag var þinglesin öðru sinni áðurnefnd lögfesta frá 14. maí 1844 um „rekaítök á bændaeignum m.m.“, sem tilheyrðu Hofi. Þá var eins og getið hefur verið gert annað skjal 12. ágúst 1886 með lýsingu á landamerkjum Steinvarartungu, en það var undirritað af prestinum á Hofi ásamt eigendum Burstarfells og Foss og þinglesið 21. júlí 1887.

Í gögnum vegna undirbúnings jarðamats 1916 til 1918 sagði í sérstökum lið um lýsingu á öðrum jarðargæðum Hofs að „staðnum fylgir upprekstrarland mikið og gott svonefnt „Steinvarartunga“; Mætti taka í afrétt þá æðimargt fé auk heimafjár, en þess ekki verið leitað um langt skeið.“ Þá kom einnig fram að „samkvæmt fyrirmælum stjórnarráðs Íslands ... ber hér að sérmerkja „ítök“ Hofskirkju í annarra löndum og varphólma þá sem kirkjan á fyrir Skálaneslandi en telja síðan matsverð ítakanna til heimajarðarinnar Hofs.“ Í upptalningu á ítökum, sem á eftir kom, var greint frá reka, selveiði, hvalreka, beit, skógi og eggveri, en í sérstökum lið sagði síðan eftirfarandi: „Steinvarartunga: Landamerki þessa afréttarlands, sem talið er eign Hofskirkju eru innfærð í landam.bók Norður Múlasýslu ... Þar sem afrétt þessi hefir legið undir Hof og verið notuð sem upprekstrarland þaðan um ómunatíð, álíst rétt að meta hana með heimajörðinni en eigi sérstaklega.“ Þá var í gögnum varðandi fasteignamat 1930 til 1932 sagt meðal annars um Hof: „Afréttarland á Steinvarartungu, mikið land og gott.“

Í úrskurði óbyggðanefndar segir frá því að biskup Íslands hafi 29. apríl 1954 sent sýslumanni Norður-Múlasýslu bréflega beiðni um að lýst yrði ítökum kirkna í sýslunni samkvæmt ósk dóms- og kirkjumálaráðuneytisins og í samræmi við lög nr. 113/1952 um lausn ítaka af jörðum. Meðal annarra hafi verið eignir Hofskirkju og til þeirra verið talin „h. Steinvarartunga með þessum ummerkjum: Úr Geldingalæk fremri og þaðan í Kolfinnulind fyrir framan fremri Brunnahorn og þaðan í Ármót.“

IV

Í Landnámabók er því lýst að Eyvindur vápni hafi numið allan Vopnafjörð frá Vestradalsá og búið í Krossavík. Eyvindur hafi síðan gefið bróðursyni sínum, Steinbirni Refssyni, allt land milli Vestradalsár og Vopnafjarðarár og hann búið að Hofi. Vestradalsá mun nú vera nefnd Vesturá, en heitið Vopnafjarðará mun hafa verið notað um Hofsá. Af uppdráttum verður séð að Vesturá eigi upptök sín í stöðuvatni, sem eyðibýlið Arnarvatn stendur við, og munu þau þannig vera beint til norðurs frá miðri Steinvarartungu um 6 km frá merkjum hennar í þá átt. Upptök Hofsár munu vera á Jökuldalsheiði handan deilusvæðisins í máli þessu, en áin ræður sem fyrr segir merkjum Steinvarartungu að öllu leyti til vesturs og norðvesturs. Krossavík er austan við þann stað, þar sem Hofsá fellur til sjávar í Vopnafirði, og verður að ætla af lýsingu Landnámabókar að Eyvindur vápni hafi áfram átt að eiga land fyrir suðaustan Hofsá eftir fyrrnefnda gjöf. Sú lýsing tekur á hinn bóginn ekki af skarið um hversu langt land gæti hafa verið numið til suðvesturs frá sjó eftir bökkum Hofsár, en sem áður segir eru um 22 km frá hafi að þeim stað, sem mót Hofsár og Tunguár marka jaðar Steinvarartungu til norðausturs. Verður því ekki dregin einhlít ályktun af þessu um hvort í öndverðu hafi verið stofnað til beins eignarréttar að landi í Steinvarartungu með námi.

Ekki verður séð að rætt hafi verið um Steinvarartungu sem jörð nema í einni af þeim mörgu heimildum, sem áður voru raktar, nánar tiltekið í lögfestu fyrir „Hofs Beneficii Kijrkiu Eignarland, Steinvarar-Tungu“, sem þinglesin var 6. maí 1785. Þetta var á hinn bóginn hvorki gert í landamerkjaskrá fyrir Steinvarartungu 24. febrúar 1886 né lýsingu á landamerkjum hennar frá 12. ágúst sama ár og var að auki í hvorugu skjalinu greint frá því um hvers konar land væri að ræða, hver ætti réttindi yfir því eða hvers eðlis þau væru. Að því verður þó að gæta að þegar fyrrnefnda skjalið var þinglesið 11. júní 1886 var sem fyrr segir um leið þinglesin í annað sinn lögfesta frá 14. maí 1844 um „rekaítök á Bændaeignum m.m.“ og var Steinvarartungu getið þar í langri talningu ítaksréttinda, sem presturinn á Hofi taldi tilheyra kirkjunni. Ekki var rætt um Steinvarartungu sem jörð í áðurnefndum máldögum frá 1397 og 1576 eða vísitasíum á árabilinu frá 1677 til 1779, heldur voru þar í öllum tilvikum taldar fyrst jarðeignir kirkjunnar á Hofi og eftir atvikum ítaksréttindi, en að endingu sagt að hún ætti Steinvarartungu alla. Við fyrrgreinda útmælingu 22. ágúst 1857 á landi fyrir nýbýlið Mela var því lýst þannig að það væri að meginhluta „í Hofs kirkju landi“, en að öðru leyti að það „tilheyri eignarjord ... Skjöldólfsstödum“. Í mötum á jörðum og fasteignum frá tímabilinu frá 1696 til 1932 var Steinvarartungu almennt ekki getið, en í gögnum varðandi jarðamat frá 1849 var þó rætt um hana sem eyðibýli án frekari skýringa og varðandi fasteignamat 1916 til 1918 og 1930 til 1932 sem upprekstrarland og afréttarland. Í engum þessum heimildum var rætt um Steinvarartungu sem hluta af jörðinni Hofi, en þess verður jafnframt að minnast að land annarra jarða virðist ávallt hafa legið á milli Steinvarartungu og Hofs. Um Tungusel var ekki rætt sem jörð og liggur ekkert fyrir í málinu um hversu mikið land úr Steinvarartungu kunni að hafa verið nýtt fyrir það býli á þeim mjög takmörkuðu tímabilum, sem það var í byggð eftir fyrirliggjandi heimildum. Samkvæmt þessu öllu verður að líta svo á að Steinvarartunga hafi að fornu og nýju aðeins verið heiti á landsvæði, sem kirkjan á Hofi taldi til réttinda yfir og átti sér í meginatriðum skýr landfræðileg mörk milli tveggja vatnsfalla, Hofsár til norðurs og vesturs og Tunguár til suðausturs.

Um eðli réttinda kirkjunnar á Hofi yfir þessu landsvæði verður að líta til þess að í máldögunum 1397 og 1576 og vísitasíum 1641, 1677, 1706, 1727, 1748, 1763 og 1779 var alltaf rætt um að hún ætti Steinvarartungu alla. Að því verður að gæta að í mörgum af þessum heimildum var samsvarandi orðalag um landsvæðið Mælifell í Vopnafjarðarhreppi, en í dómi Hæstaréttar 22. september 2011 í máli nr. 294/2010 var það ekki talið geta tekið af skarið um hvort átt hafi verið við beinan eignarrétt eða réttindi af öðrum toga. Þessum heimildum til viðbótar var í lögfestu, sem var gerð um Steinvarartungu og þinglesin 6. maí 1785, rætt um hana sem „eignarland“ kirkjunnar á Hofi. Á hinn bóginn var fáum árum síðar sagt í bréfi prestsins á Hofi til biskups 12. febrúar 1793 að Tungusel lægi í „Stadarens Afrettar Lande, er Kallast Steinvarar-Tunga.“ Í samantekt 23. maí 1839 um tekjur Hofsprestakalls var Steinvarartunga sögð vera afréttur, sem tilheyrði kirkjunni og beitarhús stæði á, en af honum hafi fengist tiltekinn afréttartollur. Í skýrslu 10. janúar 1844 um eignir prestakallsins var sem fyrr segir sérstakur liður fyrir afrétti eða heiðarlönd, þar sem Steinvarartunga var talin með öðru og sagt að hún „brúkast sem Afrétt fyrir Hofsárdal.“ Í lögfestu prestsins á Hofi 14. maí sama ár um „rekaítök á Bændaeignum m.m.“ var Steinvarartungu getið og tekið fram eins og áður greinir í niðurlagi lögfestunnar að hún hafi verið gerð samkvæmt fyrirmælum yfirvalda um að auglýsa ítaksréttindi í eigu kirkjunnar. Í fyrrnefndum bréfum, sem hreppstjórar í Vopnafjarðarhreppi og Jökuldalshreppi rituðu sýslumanni í janúar 1849 í tilefni af beiðni Jóns Guðmundssonar um heimild til að stofna nýbýli að Melum, var rætt um að landið, þar sem nýbýlið hafði þegar verið reist, væri talið eiga undir Hofskirkju og notað sem afréttur, sem bændur í Hofsárdal og víðar rækju fé sitt á, en í bréfi, sem sýslumaður sendi síðan amtmanni í tengslum við þetta 24. mars sama ár, sagði að vafi væri um eignarrétt að landinu, þar sem nýbýlið væri. Í vísitasíu 11. ágúst 1850 sagði að Steinvarartunga „nú brúkast sem afrétt fyrir Hofsárdal“ og í annarri frá 8. september 1851 var ítrekað rætt um Steinvarartungu sem afréttarland, sem ætti undir Hofskirkju. Í bréfi prestsins á Hofi til stiftsyfirvalda 6. janúar 1852 sagði að ágreiningur „um landeign í heiðinni“ hafi ekki komið upp fyrr en farið var að setja þar á stofn nýbýli, „því áður var hún á allar hliðar notuð sem afréttarland“ og hafi „Hofsárdælingar“ alltaf borið kostnað af grenjaleit þar, jafnvel út fyrir takmörk Steinvarartungu. Í bréfi prófasts til sömu yfirvalda 14. janúar 1852 var þess getið að presturinn á Hofi hafi í áratugi átölulaust notað Steinvarartungu sem afréttarland ásamt því að „leigja þad ödrum til gjeldfjáruppreksturs á sumardag“. Í skýrslu um tekjur og útgjöld Hofsprestakalls 6. júní 1867 var nýting Steinvarartungu talin meðal tekna af „ískyldum, ítökum og hlunnindum, sem fylgja prestakallinu eptir máldögum“. Auk þessa alls verður að gæta að því að í áralöngum deilum um nýbýlið á Melum bar títtnefndur Jón Guðmundsson, sem reisti það, því ítrekað við að landið þar væri utan eignarlanda Hofskirkju og annarra. Þrátt fyrir þetta leituðu forráðamenn hennar ekki úrlausnar um það ágreiningsefni, þótt önnur hafi verið borin undir dómstóla, en þegar upp var staðið var eftir gögnum málsins aldrei stofnað til slíkra réttinda yfir landi þessa nýbýlis, sem um ræddi í tilskipun 15. apríl 1776. Loks verður ekki fram hjá því horft að biskup Íslands óskaði eftir því með bréfi 29. apríl 1954 að réttindum Hofskirkju yfir Steinvarartungu yrði lýst eftir ákvæðum laga nr. 113/1952 og þá væntanlega í því skyni að þeim yrði viðhaldið sem ítaksréttindum.

Þegar allt framangreint er virt kann að hafa verið á reiki hvað falist hafi í heimildum um réttindi Hofskirkju yfir Steinvarartungu allt til ofanverðrar 18. aldar. Í úrskurðum óbyggðanefndar í málum nr. 2/2005 og 3/2005 var sem áður segir komist að þeirri niðurstöðu að land umhverfis Steinvarartungu væri til allra átta háð beinum eignarrétti. Staðhættir á Steinvarartungu, svo sem gróðurfar, hæð landsins og fjarlægð frá byggð, útiloka ekki út af fyrir sig að eins mætti með það fara. Þessi atriði geta á hinn bóginn ekki fengið því breytt að áðurnefndar skjalfestar heimildir allt frá árinu 1793 sýna að forráðamenn Hofskirkju hafa sjálfir tekið af tvímæli um að réttindi hennar yfir Steinvarartungu voru bundin við þau óbeinu eignarréttindi, sem felast í rétti til upprekstrar búfjár til sumarbeitar og annarra hefðbundinna afréttarnota. Viðleitni kirkjunnar til að innheimta landskuld vegna nýbýlis á Melum, sem er alls óljóst hvort borið hafi árangur, getur ekki raskað þeirri heildarmynd, sem leidd verður af þessum heimildum. Því til samræmis standa ekki efni til annars en að staðfesta niðurstöðu hins áfrýjaða dóms.

Rétt er að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður, en um gjafsóknarkostnað áfrýjanda hér fyrir dómi fer samkvæmt því, sem í dómsorði greinir.

Það athugast að mál þetta var þingfest í héraði 21. febrúar 2008, en aðalmeðferð í því fór fram rúmum tveimur árum síðar, 2. mars 2010, og var það þá dómtekið. Málið var tekið fyrir að nýju á dómþingi 23. ágúst sama ár og fært til bókar að dómsuppsaga hafi dregist þannig að flytja bæri það á nýjan leik, sem síðan hafi verið gert og málið dómtekið. Enn var málið tekið fyrir 17. desember 2010 og sömu atriði færð til bókar og að framan getur. Loks var þetta aftur gert 14. apríl 2011 og dómur felldur á málið í framhaldinu. Þessi málsmeðferð er aðfinnsluverð.

Dómsorð:

Héraðsdómur skal vera óraskaður.

Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður.

Allur gjafsóknarkostnaður áfrýjanda, Kirkjumálasjóðs, fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningsþóknun lögmanns hans, 1.000.000 krónur.

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 14. apríl 2011.

Mál þetta, sem dómtekið var í dag, er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Kirkjumálasjóði, eiganda jarðarinnar Hofs í Vopnafjarðarhreppi, gegn íslenska ríkinu, með stefnu áritaðri um birtingu 17. janúar 2008.

Dómkröfur stefnanda eru þessar:

Aðalkröfur

Stefnandi gerir þær dómkröfur aðallega að felldur verði úr gildi úrskurður óbyggðanefndar frá 29. maí 2007 í málinu nr. 3/2005 þess efnis að hluti ofangreindrar jarðar sé þjóðlenda, þ.e. eftirtalin úrskurðarorð:

 „Steinvarartunga að meðtöldum hluta Mela, svo sem landsvæðið er afmarkað hér á eftir, er þjóðlenda í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr. laga nr. 58/1998:

Að austan ræður Tungnaá suður á heiði að syðri Geldingalæk þar sem hann fellur í nefnda á, þaðan sjónhending í Kolfinnulind, þaðan beint í syðra Brunahorn og svo í þriðja bug á Hofsá. Síðan ræður hún þar til Tungnaá fellur í hana.

Sama landsvæði er í afréttareign Hofs sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr. sömu laga.“

Vegna Steinvarartungu

Stefnandi krefst þess að viðurkennt verði að enga þjóðlendu sé að finna innan þinglýstra eignarheimilda Hofs, og þar með þess, að allt land Steinvarartungu sé eignarland í samræmi við kröfulýsingu sem er í samræmi við landamerkjalýsingu frá 24. feb. 1886. Tvær landamerkjalýsingar fyrir Steinvarartungu voru skráðar með skömmu millibili á síðari hluta níunda áratugar 19. aldar. Skrifað var undir aðra landamerkjalýsinguna 24. febrúar 1886. Hún var þinglesin 11. júní 1886:

Að austan sem Tunguá fellur í Hofsá og suður á heiði að Syðri-Geldingalæk, þar sem hann fellur í fyr nefnda á. Þaðan sjónhending í Kolfinnulind á Sauðárdal og í Brunahorn og í þriðja bug í Hofsá og ræður hún síðan þar til Tunguá fellur í hana.

Undir þetta landamerkjabréf skrifuðu Jón Jónsson, prófastur á Hofi, Jón Benjamínsson, bóndi á Háreksstöðum og Methúsalem Einarsson, eigandi Bustarfells.

Hin var undirrituð 12. ágúst 1886 og þinglesin 21. júlí 1887:

Að austan ræður Tungná suður á heiði að syðri Geldingalæk þar sem hann fellur í nefnda á, þaðan sjónhending í Kolfinnulind, þaðan beint í syðra Brunahorn og svo í þriðja bug á Hofsá, síðan ræður hún þar til Tunguá fellur í hana.

Jón Jónsson, (prófastur á Hofi), Methúsalem Einarsson, eigandi Bustarfells, og Gestur Sigurðsson, eigandi Foss, skrifuðu undir þessa lýsingu. Lýsingarnar eru því samhljóða.

Vegna Mela

Stefnandi krefst þess að viðurkennt verði að enga þjóðlendu sé að finna innan þinglýstra eignarheimilda Hofs, og þar með þess, að allt land Mela sé eignarland í samræmi við kröfulýsingu sem er í samræmi við landamerkjaskjal frá 22. ágúst 1857 (áreiðar- og skoðunargjörð sýslumanns), þ.e.:

Að vestan Hofsá norðan frá mótum hennar við Hölkná, og suður að mótum Háreksstaða- og Gestreiðarstaðakvísla. Landið sem útmælt var, var sem næst réttur ferningur á vesturlínuna, austur yfir Sauðafellshálsinn að stefnumörkum Sauðár, er fellur norður um Vatnaflóann.

Til vara

Þess er krafist, verði niðurstaða óbyggðanefndar staðfest, að viðurkennt verði að stefnandi eigi einkarétt til beitar, veiða, dýraveiða, hagnýtingar vatnsréttinda og nýtingar á auðlindum í jörðu, án endurgjalds, á því svæði sem úrskurðað var í afréttareign eiganda Hofs, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr. sömu laga þó landið teljist þjóðlenda.

Þá er krafist málskostnaðar að skaðlausu úr hendi stefnda samkvæmt málskostnaðarreikningi stefnanda, bæði í aðal- og varakröfum, eins og málið væri eigi gjafsóknarmál.

Dómkröfur stefnda

Af hálfu stefnda er þess krafist að hann verði sýknaður af öllum dómkröfum stefnanda.

Þá er gerð krafa um málskostnað að skaðlausu samkvæmt mati dómsins. Til vara er þess krafist, að hvor aðili um sig beri sinn kostnað af málinu.

Málavextir

Tildrög málsins eru þau að með bréfi 1. mars 2004 tilkynnti óbyggðanefnd fjármálaráðherra þá ákvörðun sína að taka til umfjöllunar tiltekið landsvæði á Norðausturlandi, sbr. 8., 11. og 1. mgr. 10. gr. laga nr. 58/1998. Landsvæði þetta var hið fimmta í röðinni hjá óbyggðanefnd og eins og fram kemur í úrskurði óbyggðanefndar í máli nr. 3/2005 var svæðið að vestanverðu afmarkað af meginfarvegi Jökulsár á Fjöllum allt frá Jökulsárósi í Öxarfirði og að aðalupptökum árinnar í Dyngjujökli. Þaðan er jaðri Dyngjujökuls fylgt þar til komið er vestur undir Kverkfjöll í Hveradal og þaðan er dregin lína áfram í suður, til skurðar við línu þá á Vatnajökli sem afmarkar svæðið til suðurs. Framangreindum vestur­mörkum var síðar breytt að því leyti að svokölluð Kreppu­tunga, austan Jökulsár á Fjöllum og vestan Kreppuár, var skilin undan svæðinu, sbr. 8. gr. laga nr. 58/1998.

Að austan afmarkast svæðið af farvegi Lagarfljóts allt frá ósum þess á Héraðssandi þangað sem Gilsá rennur í það. Síðan fylgja mörk svæðisins Gilsá og austurmörkum Fljótsdalshrepps við Austur-Hérað, Djúpavogshrepp og sveitarfélagið Hornafjörð.

Framangreind afmörkun til austurs endar í Geldingafelli. Þaðan er dregin lína til suðvesturs inn á Vatnajökul, yfir hnjúk í 1438 m hæð og áfram í Grendil, þaðan í nafnlausan hnjúk skammt sunnan Grendils, áfram yfir Goðahnjúka og í miðja Breiðabungu og loks í stefnu á Svíahnjúk eystri til skurðar við framangreind vesturmörk. Afmörkun á Vatnajökli byggir á markalínum þeim sem samvinnunefnd um svæðisskipulag miðhálendis Íslands hefur notað við vinnu sína.

Að norðan afmarkast svæðið af hafi.

Var fjármálaráðherra veittur frestur til 1. ágúst til að lýsa kröfum um þjóðlendur á þessu svæði, væri um slíkar kröfur að ræða. Var kröfulýsingafrestur fjármálaráðherra fyrst framlengdur til 15. október 2004 og síðar til 12. nóvember 2004.

Kröfulýsingar fjármálaráðherra fyrir hönd íslenska ríkisins um þjóðlendur á Norð­austur­landi bárust 11. nóvember 2004. Óbyggðanefnd birti tilkynningu um máls­­meðferð á framangreindu svæði og útdrátt úr kröfum íslenska ríkisins, ásamt upp­drætti, í Lögbirtingablaðinu 28. desember 2004, Fréttablaðinu 7. janúar 2005 og Morgunblaðinu 9. janúar 2005, sbr. 2. mgr. 10. gr. laga nr. 58/1998. Var skorað á þá sem teldu sig hafa eignarrétt á því landsvæði sem félli innan kröfusvæðis ríkisins að lýsa kröfum sínum fyrir óbyggðanefnd í síðasta lagi 31. mars 2005. Var kröfulýsingarfrestur framlengdur lítillega í þeim tilvikum sem leitað var eftir slíku og bárust síðustu kröfulýsingar í maí 2005.

Óbyggðanefnd hafði ákveðið að skipta þjóðlendukröfusvæði íslenska ríkisins niður í fimm mál og er í máli nr. 3/2005 fjallað um þjóðlendumörk í Vopnafirði.

Fyrir óbyggðanefnd gerði stefnandi þær kröfur að viðurkennt yrði að þinglýstur eigandi hefði beinan eignarrétt að öllu landi Steinvarartungu og Mels í samræmi við landamerki. Tekið var fram að í kröfugerðinni fælist jafnframt krafa um fullkominn afnotarétt í þjóðlendu, að öllum venjubundnum afnotum, að fornu og nýju, ef svo færi að einhver hluti landsins teljist þjóðlenda.

Aðalmeðferð hjá óbyggðanefnd fór fram dagana 25., 26. og 27. júní 2006 og var málið tekið til úrskurðar að málflutningi loknum. Málið var svo endurupptekið 17. ágúst 2006, ný gögn lögð fram og málið svo tekið til úrskurðar að nýju.

Hinn 29. maí 2007 kvað óbyggðanefnd upp úrskurð í málinu nr. 3/2005, Vopnafjarðarhreppur. Var komist að þeirri niðurstöðu að það landsvæði sem hér er deilt um væri þjóðlenda í skilningi 1. gr., sbr. a-lið 7. gr. laga nr. 58/1998, en jafnframt í afréttareign Hofs, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr. sömu laga. Í niðurstöðu óbyggðanefndar segir m.a. svo:

Að öllu framangreindu virtu hefur ekki verið sýnt fram á það að landsvæði það sem hér er til umfjöllunar, Steinvarartunga og Melar, sé eignarland, hvorki fyrir nám, löggerninga né með öðrum hætti. Eins og notkun landsins hefur verið háttað hefur ekki heldur verið sýnt fram á að eignarhefð hafi verið unnin á því. Þá leiðir rannsókn óbyggðanefndar einnig til þeirrar niðurstöðu að á umræddu landsvæði sé þjóðlenda og er fallist á kröfu íslenska ríkisins þess efnis. Að því er varðar staðsetningu á suðurmerkjum, gagnvart Háreksstöðum, telur óbyggðanefnd að miða skuli við þriðja bug á Hofsá, svo sem hann kemur fram á kortum Landmælinga Íslands og fer sú lína saman við sveitarfélagamörk þar.

Stefnandi vill ekki una framangreindri niðurstöðu óbyggðanefndar og hefur því höfðað mál þetta. Var honum með bréfi dóms- og kirkjumálaráðuneytisins 8. september 2008 veitt gjafsókn í málinu.

Málsástæður og lagarök stefnanda

Um landnám

Stefnandi fjallar sérstaklega um landnám á þessu svæði og er því haldið fram að allt land í Vopnafjarðarhreppi hafi frá landnámi verið undirorpið beinum eignarrétti.

Svo megi skilja frásögn Landnámu af landnáminu í Vopnafjarðarhéraði að Eyvindur vopni hafi verið þar fyrstur landnámsmaður. Sú ályktun sé aðallega dregin af því að bæði fjörður og hérað sé við hann kennt. Mörkin milli landnáma Hróalds bjólu og Eyvindar geri það engu að síður líklegt, að Hróaldur hafi numið land fyrr en Eyvindur.

Hróaldur bjóla, fóstbróðir Eyvindar vopna, nam land fyrir vestan Vestradalsá, dalinn hálfan og Selárdal allan út til Digraness og bjó á Torfastöðum. Ólíklegt sé um bústað Hróalds á Torfastöðum í Vesturárdal að ræða vegna þess að það sé í blájaðri hins víðlenda landnáms hans. Hróaldsstaðir heitir bær í Selárdal. Þar sé landrými nóg og stutt að sækja til sjávar. Miklu væri það líklegri bústaður Hróalds. Með því móti gætu verið eðlileg mörk milli þeirra fóstbræðra Hróalds og Eyvindar.

Eyvindur vápni og Refur hinn rauði, synir Þorsteins þjokkubeins, bjuggust til Íslands af Strind í Þrándheimi, því þeir urðu missáttir við Harald konung og hafði sitt skip hvor þeirra. Refur varð afturreka og lét Haraldur drepa hann, en Eyvindur kom í Vopnafjörð og nam fjörðinn allan frá Vestradalsá og bjó í Krossavík innri. Landnám þetta rúmi 30 býli á nútímamælikvarða.

Bræðurnir Lýtingur og Þorsteinn torfi fóru til Íslands. Lýtingur nam Vopnafjarðarströnd alla hina eystri, Böðvarsdal og Fagradal og bjó í Krossavík.

Með þessum landnámum sé allt land talið numið í Vopnafjarðarhéraði, en samt sé enn fremur sagt frá tveimur mönnum, sem land fengu hjá frumbyggjunum.

Af lýsingum Landnámu megi því ráða að allt land hafi verið numið í Vopnafjarðarhéraði. Oft hafi Landnáma verið túlkuð þannig að hún styðji við beinan eignarrétt. Sem dæmi um dóma þar sem orðalag landnámu sé talið styðja við eignarrétt séu Skeljabrekka hrd. 1960:726 og Geitland hrd. 1994:2228. Sömu niðurstöðu sé að finna í almennum niðurstöðum óbyggðanefndar í fyrri úrskurðum.

Landeigendur telja að taka verði Landnámu með fyrirvara sem réttarheimild. Hins vegar verði að hafna sjónarmiðum ríkisins, þess efnis að landnám hafi ekki náð til heiða og ekki til fjalla. Á þau sjónarmið landeigenda fallist óbyggðanefnd líka að langmestu leyti í Vopnafirði, með furðulegum undantekningum þó. Engin rök standi til þess að skilja þrætusvæðið í þessu máli undan öðru eignarlandi í sveitarfélaginu enda byggist sú niðurstaða á óljósum gögnum, og fari í bága við þinglýst landamerkjabréf, gróðurfar og eðlilega túlkun á merkjum.

Heimildir um landamerki jarða í Vopnafirði séu víða ævafornar, t.d. máldagar, vísitasíur og lögfestur, og bendi til þess að fullkominn eignarréttur eigendanna hafi verið virtur á þessu landi frá ómunatíð. Sem dæmi má nefna vísitasíu Brynjólfs biskups fyrir Hof 1641.

Stefnandi vísar til þess að eignarrétturinn sé friðhelgur, sbr. 72. gr. stjórnarskrárinnar og 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við mannréttindasáttmála Evrópu. Byggt sé á landamerkjabréfi Hofs frá 24. feb 1886, þ.e.:

Að Austan ræður Tungnaá (p.1.) suður á heiði að syðri Geldinglæk (p.2) þar sem hann fellur í nefnda á, þaðan sjónhendin í Kolfinnulind (p.3.) þaðan beint í syðra Brunahorn (p.4). og svo í þriðja bug á Hofsá(p.5.) síðan ræður hún þar til Tungnaá fellur í hana (p.6.) skjal 2(25) er næstum samhljóða,

en bréfið sé þinglýst, fært í landamerkjabók án athugasemda og hafi það síðan ráðið merkjum Hofs á Steinvarartungu. Varðandi Hofshluta Mels er vísað til landamerkjaskjals frá 22. ágúst 1857 (áreiðar- og skoðunargjörð sýslumanns), þ.e.:

Að vestan Hofsá norðan frá mótum hennar við Hölkná, og suður að mótum Háreksstaða- og Gestreiðarstaðakvísla. Landið sem útmælt var, var sem næst réttur ferningur á vesturlínuna, austur yfir Sauðafellshálsinn að stefnumörkum Sauðár, er fellur norður um Vatnaflóann.

Með vísan til framlagðra gagna málsins er styðji ofangreint eignatilkall stefnanda telur stefnandi að úrskurður óbyggðanefndar sé rangur og hann brjóti í bága við eignarréttarákvæði 72. gr. Stjórnarskrár Íslands.

Stefnandi byggir eignarréttarkröfu sína á þeirri meginreglu íslensks eignarréttar að jörð með þinglýstum landamerkjum sé eignarland, sá sem haldi öðru fram hafi sönnunarbyrði fyrir því. Því sé haldið fram að land jarðarinnar hafi frá landnámi verið undirorpið beinum eignarrétti. Landnámsheimildir í Vopnafirði fari ekki í bága við landamerkjabréf jarðarinnar Hofs, og ljóst sé að við landnám hafi landið verið gróið til jökla.

Minnt sé á að við setningu landamerkjalaganna nr. 5/1882 og síðan laga nr. 41/1919 hafi það verið ætlun löggjafans að framkvæmdavaldið hefði frumkvæði að því að gengið yrði frá landamerkjum jarðeigna, þau skráð og leyst úr ágreiningi um þau ef hann væri fyrir hendi. Með vísan til landamerkjalaganna og tilgangs þeirra sé á því byggt að landamerkjabréf Hofs bendi til þess að um sé að ræða landsvæði sem sé háð beinum eignarrétti. Landamerkjabréfið sé byggt á margvíslegum eldri heimildum svo sem lögfestum máldögum, eins og rakið sé í úrskurði óbyggðanefndar.

Eldri heimildir fari ekki gegn landamerkjabréfi jarðarinnar þegar eldri lýsingar séu skoðaðar. Um þetta sé einnig vísað til hrd. 48/2004, þar sem máli var talið skipta hvort land teldist innan upphaflegra landnáma og hvort með landið hefði verið farið sem eignarland samkvæmt elstu heimildum.

Ekkert komi fram í kröfugerð ríkisins sem bendi til annars en að allt land innan landamerkja Hofs hafi og verið nýtt sem fullkomið eignarland eftir búskaparháttum og aðstæðum á hverjum tíma. Verði og að telja að það hafi mikla þýðingu að eigendur hafi um langt skeið gengið út frá því að merkjum sé rétt lýst og eigendur grannjarða virt og viðurkennt merkin. Byggt sé á því að öll landgæði hafi verið nýtt af eiganda Hofs og samþykki þeirra þurft við nýtingu annarra.

Byggir stefnandi mál sitt einnig á 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við mannréttindasáttmála Evrópu nr. 62/1994. Mannréttindasáttmálinn hafi lagagildi hér á landi og veiti hann eignarréttinum sjálfstæða vernd samhliða stjórnarskránni, þar sem dómar Evrópudómstólsins bendi til þess að réttmætar væntingar aðila til eignarréttar, sem byggjast m.a. á því að ríkisvaldið hafi með athöfnum eða athafnaleysi viðurkennt eignarréttinn, t.d. með dómum, í samningum og með því að þinglýsa eignaskjölum athugasemdalaust um áratugaskeið, séu varðar af mannréttindaákvæðunum. Vísað sé til jafnræðisreglu stjórnarskrár og stjórnsýslulaga um að sambærileg mál hljóti sömu niðurstöðu. Ekki verði gerðar ríkari sönnunarkröfur á hendur eiganda Hofs en annarra landeigenda.

Hafi hugtakið „eign“ í skilningi 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við mannréttindasáttmála Evrópu verið túlkað á þá leið af Mannréttindadómstól Evrópu að það hafi sjálfstæða merkingu. Með sjálfstæðri merkingu sé átt við að við mat á því hvort í tilteknu máli sé um að ræða eign sem njóti verndar 1. gr. þurfi að kanna hvort svo sé samkvæmt innanlandsrétti þess ríkis, sem í hlut eigi. Skortur á slíkri vernd að landsrétti ráði hins vegar ekki alltaf úrslitum um mat á því hvort um eign sé að ræða í skilningi 1. gr. Þannig geti verið um að ræða eign í skilningi ákvæðisins þótt dómstólar viðkomandi aðildarríkis hafi ekki talið að um eign væri að ræða samkvæmt innanlandsrétti þess ríkis. Mannréttindadómstóll Evrópu hafi ítrekað áréttað að við mat þetta beri að líta til allra atvika máls í heild sinni.

Þá byggi eignarréttarkrafa stefnanda einnig á hefð og venjurétti. Allir hafi litið svo á um ómunatíð að allt land Hofs sé eignarland, og enginn haldið öðru fram fyrr en ríkið nú, við meðferð þjóðlendumála á svæðinu. Óumdeilt hafi verið að landið var numið í öndverðu.

Stefnandi byggir á því að úr því að hefðarlög heimili eignarhefð lands, sem sé í opinberri eigu, hljóti þeim mun fremur að vera unnt að hefða land sem sé ekki eignarrétti háð. Sjónarmiðin um hefð séu því til staðfestingar náminu, þ.e. til þess að festa í sessi eignarrétt þessara aðilja.

Í H 1997 2792 (Lauga­vellir) hafi eignar­hefð verið viður­kennd, enda þótt not hefðanda, sem jafnframt studdi rétt sinn við kaup­samning, hefðu verið sam­bæri­leg af­réttar­notum, þ.e. beit og eftir at­vikum önnur þrengri nýting. Í H 1939 28 (Einars­nes) taldist eignar­hefð einnig fullnuð, enda þótt eignar­heimild væri sögð glötuð og ekki annar grund­völlur fyrir hendi en tak­mörkuð not.

Stefnandi vísar einnig um hefðina til dóms Mannréttindadómstóls Evrópu í máli Helgu klaustranna gegn Grikklandi en þar komi fram athyglisverð sjónarmið varðandi afstöðu dómstólsins til sönnunar á eignarhaldi fyrir umræddu landsvæði. Mannréttindadómstóll Evrópu hafi bent á að klaustrin sem væru hluti af grísku kirkjunni og stofnuð voru löngu fyrir myndun gríska ríkisins, hefðu í aldanna rás eignast miklar eignir þar með talið landsvæði. Mannréttindadómstóll Evrópu taldi að óumdeilanlega hefðu þau afsöl sem aflað var á tímum keisaraveldanna Býsans og Ottóman, glatast eða eyðilagst. Með tilliti til landtöku í svo langan tíma, meira að segja án löglegs eignarhalds, yrði að telja að það tímabil, sem væri skilyrði fyrir því að hefð yrði haldið upp á ríkið eða gegn þriðja aðila, hefði án efa verið lokið.

Ítrekað sé að 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við mannréttindasáttmála Evrópu, sé hluti af íslenskum rétti og íslenskum dómstólum beri að taka mið af þeim sjónarmiðum sem lögð séu til grundvallar af Mannréttindadómstól Evrópu við mat á því hvort um sé að ræða eign sem njóti verndar 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við mannréttindasáttmála Evrópu.

Útilokað sé að fullyrða um rétta afmörkun og órofa yfirfærslu eignarréttinda allt frá landnámi og til dagsins í dag. Hins vegar verði að telja eðlilegt að stefndi beri hallann af þeim vafa sem fyrir hendi sé. Í ljósi þeirra gjörninga sem liggi fyrir um ráðstöfun landsins sé því haldið fram að stefnandi hafi fært fram nægar heimildir fyrir eignatilkalli sínu. Það sé því ríkisins að sanna að landið sé þjóðlenda.

Samkvæmt gögnum er lögð voru fyrir óbyggðanefnd sé ljóst að umrætt landsvæði hafi verið mun grónara við landnám og talið að landið hafi verið vel gróið upp í 6-700 metra hæð. Atriði eins og staðhættir, víðátta og gróðurfar ráði því ekki úrslitum þegar eignarréttur á landi sé metinn á þessu svæði. Sé það í samræmi við niðurstöðu óbyggðanefndar í sambærilegum málum.

Notkun lands geti auðvitað gefið vísbendingar um hvort land sé eignarland eða ekki, en ekki megi alhæfa út frá því. Megi sem dæmi nefna að mjög stór hluti lands á láglendi sé ekki í neinum heilsársnotum af skiljanlegum ástæðum.

Venjur varðandi fjallskil geti ekki ráðið úrslitum þegar tekin sé afstaða til þess hvort jörðin sé öll beinum eignarrétti háð, sbr. og úrskurði óbyggðanefndar í uppsveitum Árnessýslu 21. mars 2002.

Athugasemdir við það frumvarp sem varð að lögum nr. 58/1998 beri skýrlega með sér að það hafi ekki verið ætlun löggjafans að svipta landeigendur eignarheimildum sem þeir hafi aflað og notið athugasemdalaust um aldalangt skeið, með því að gera þeim að sýna fram á órofna sögu eignarréttar þeirra frá landnámi og láta þá bera hallann af vafa um þetta efni. Verða lög nr. 58/1998 því ekki skýrð á þá leið að stefnandi sem þinglýstur eigandi Hofs þurfi að sýna frekar fram á en hann hafi gert með framlagningu ofangreindra eignarheimilda að umrætt landssvæði sé eignarland og þar með utan þjóðlendu. Eigandi Hofs hafi í ljósi eignarheimilda sinna, og viðurkenningar ríkisvaldsins á þeim í reynd, lengi haft réttmætar ástæður til að vænta þess að afréttirnir séu beinum eignarrétti háðir. Þessi eignarréttur verði ekki af þeim tekinn bótalaust.

Sé því óhjákvæmilegt að fella úrskurð óbyggðanefndar úr gildi að því er ofangreint landsvæði greinir.

Ekki sé ágreiningur við stefnda um merki jarðarinnar og sé vísað til úrskurðar óbyggðanefndar um röksemdir fyrir þeim og til framlagðra landamerkjabréfa.

Nánar um eignarheimildir Hofs

Krafa stefnanda byggi á þinglýstum landamerkjabréfum sem áður séu rakin og öðrum skráðum eignarheimildum fornum og nýjum sem þeir hafa fyrir þessari eign sinni, sbr. þinglýsingarvottorð, og einnig þinglýstum landamerkjabréfum aðliggjandi jarða.

Í máldagasafni Vilkins biskups frá 1397 segi m.a. um Hofskirkju:

Allra heilagra kirkia ath hofe j uopnafirde aa heimaland allt ok tungoland allt ok sirexstade. asdisarstade [aldisarstadi, skv. öðru afriti]. saudardal [Sandardal, skv. öðru afriti] ok brunahuam. staksfell [Stackfell, skv. tveimur afritum] ok mælefell ... steinuarartungo alla

Annar af tveimur óársettum máldögum Hofskirkju sem taldir eru frá árunum 1491-1518 nafngreinir ekki jarðir kirkjunnar heldur segir aðeins:

Kirkian ad hofe a heimaland alltt: þar til lxx hndr. j fasta eign.

Máldagi Gísla Jónssonar biskups frá um 1570 (1570-1576) er að mörgu leyti sam­bærilegur Vilkinsmáldaga. Í máldaganum stendur að Hofskirkja eigi:

... heimaland alltt. og Tunguland alltt og Syraxstade. Asdijsarstade. Saudardal [Saudadal, skv. öðru afriti] og Brunahuamm. Staxfell [Stapafiall skv. öðru afriti] og Mælefell ... Steinuarartungu alla

Hafa beri hér í huga að máldagar þessir hafi verið löggiltir af konungi og því sé þrætusvæðið eignarland samkvæmt lögum um aldir.

Sérstaklega sé vísað til landamerkjaskjala Steinvarartungu og Mela. Þá sé vísað til lögfestu Steinvarartungu frá 6. maí 1785 og Vísitasíu Hofs frá 1641 og 1677 sem sé í samræmi við þau landamerki sem áður hafi verið lýst.

Vísað sé til áreiðar- og skoðunargjörðar frá 22. ágúst 1857 þar sem landamerki Mela hafi verið ákveðin. Þá sé einnig vísað til bréfs prófasts í Norður-Múlaprófastsdæmi til stiftsyfirvalda, 14. janúar 1852 varðandi ágreining Hofs og Möðrudals um mörk Steinvarartungu en einnig byggingu býlisins Mela.

Mótmæli við úrskurð óbyggðanefndar

Stefnandi telur að tilgangurinn með lögum um þjóðlendur hafi fyrst og fremst verið sá að gera ríkið þinglýstan eiganda þeirra landsvæða sem enginn hafi skjöl fyrir að hann eigi, en svo hátti til um hluta afrétta og jökla á miðhálendi Íslands. Óbyggðanefnd eigi að finna út hver þessi eigendalausu svæði séu. Land Hofs sé hins vegar ekki eigendalaust, sbr. ofangreind heimildarskjöl.

Samkvæmt 1. gr. þjóðlendulaganna nr. 58/1998 komi einmitt fram að Þjóðlendur séu utan eignarlanda. En eignarland sé skilgreint sem landsvæði sem háð sé einkaeignarrétti þannig að eigandinn fer með öll venjuleg eignarráð þess. Stefnandi haldi því fram að svo sé með allt það land sem hann hafi þinglýsta eignarheimild fyrir. Innan þinglýstra landamerkja landareigna fari landeigendur einir með öll venjuleg eignarráð, bæði raunveruleg og réttarleg yfirráð. Stefnandi telur því að leggja verði sönnunarbyrði á stefnda um tilvist þjóðlendu innan landamerkja þrætusvæðanna.

Óumdeilt ætti að vera að þrætusvæðið sé innan upphaflegs landnáms. Það sé stefnda að sýna fram á og sanna að beinn eignarréttur á þessu landi hafi fallið niður. Stefnandi byggir á því að sú sönnunarregla sé eðlileg með tilliti til þess að stefnandi hafi lagt fram þinglýst landamerkjabréf fyrir landinu og margvísleg gögn er sýni fram á að innan þessara merkja hafi eignarréttur stefnanda verið virtur af öllum aðilum.

Sú óhóflega sönnunarbyrði sem óbyggðanefnd leggi á stefnanda með því að krefjast sannana um framsal eignarréttar á landinu allt frá landnámi standist ekki eignarréttarákvæði stjórnarskrár né heldur mannréttindasáttmála Evrópu.

Í almennum forsendum úrskurðarins hafi óbyggðanefnd fjallað um hefð og þýðingu hefðar við úrlausn þjóðlendumála. Komist sé að þeirri niðurstöðu að hefð sé eitt dæmi um frumstofnun eignarréttar. Segir enn fremur að við mat á því hvort tekist hafi að fullna eignarhefð yfir landsvæði skipti máli hvort það sé innan eða utan landamerkja jarðar og skipti gildistaka hefðarlaga 1905 máli og hljóti að styrkja eignartilkall í slíkum tilvikum. Skilyrði fyrir því að eignarhefð verði unnin á landsvæði utan landamerkja jarðar séu hins vegar talin þröng, þó að ekki sé slíkt talið útilokað. Stefnandi fái ekki séð hvers vegna þessi sjónarmið óbyggðanefndar eigi ekki við um þrætusvæðið. Landið sé innan þinglýstra landamerkja og það sé háð einkanýtingarrétti stefnanda.

Niðurstaða óbyggðanefndar varðandi þrætusvæðið byggist á því að beinn eignarréttur hafi ekki stofnast á svæðinu. Þessu sé mótmælt í ljósi þeirra fornu eignarheimilda sem færðar hafi verið fram, auk þess að fyrir liggi að kirkjan, eigandi landsins, hafi komið í veg fyrir að nýbyggjarabréf væri gefið út vegna Mela. Með þessum hætti sé ljóst að eigandinn hafi getað notið verndar opinbers valds til verndar eignarrétti sýnum. Þá liggi fyrir að á Steinvarartungu hafi verið búseta um hríð.

Þegar búsetu lauk á Melum hafi landið verið nýtt frá Hofi. Eignarréttur á því hafi ekki breyst þrátt fyrir tímabundna búsetu þar, sem varð vegna samninga við stefnanda, en Melabóndi hafi greitt afgjald til kirkjunnar um tíma.

Með vísan til framangreindra sjónarmiða og til fjölmargra dómafordæma Hæstaréttar og Evrópudómstólsins t.d Helgu klaustranna gegn Grikklandi sé niðurstaða óbyggðanefndar röng.

Nefndin hafi metið ranglega sönnunargögn málsins og lagt óhóflega sönnunarbyrði á stefnanda sem ekki standist jafnræðisreglu stjórnarskrárinnar.

Hafa beri í huga þá staðreynd að gagnaöflun óbyggðanefndar sé ekki fullkominn, sbr. álit Einars G. Péturssonar prófessors, sem hafi upplýst að á Árnasafni séu þúsundir skjala sem ekki hafi verið rannsökuð. Allan vafa verði því að meta stefnanda í vil.

Beri því að ógilda úrskurð nefndarinnar.

Þá sé því mótmælt sérstaklega að óbyggðanefnd geti skotið sér undan því að Hæstiréttur hafi í dómum sínum varðandi Biskupstungur, Mýrdal og Fljótshverfi fellt þann dóm að landnám á Íslandi hafi almennt verið samfellt. Það standi engin rök til þess að Steinvarartunga hafi ekki verið numin í öndverðu eins og annað land umhverfis hana, en það sé eignarland á alla kanta.

Skortur á rökstuðningi

Stefnandi byggir kröfur sínar einnig á því að í úrskurði óbyggðanefndar skorti fullnægjandi rökstuðning fyrir niðurstöðu nefndarinnar og úrskurðurinn fari því gegn 22. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993, sbr. 16. gr. laga nr. 58/1998.

Engin rök séu færð fram fyrir því hvernig umræddur eignarréttur hafi fallið niður eða hvernig slíkt gerist. Hugmyndir um ráðstöfun landsins á einhverjum tíma án nýtingarréttar séu fráleitar.

Um varakröfu

Krafa þessi byggir í eðli sínu á sömu sjónarmiðum og aðalkrafa.

Í lögun nr. 58/1998 um þjóðlendur sé beinlínis gert ráð fyrir að þeir sem nýtt hafi land innan þjóðlendu skuli halda þeim rétti í samræmi við ákvæði laga þar um, sbr. 5. gr. laganna.

Stefnandi vísar einnig til reglna um stofnun ítaka, þar sem meðal annars sé rætt um að háttsemi aðila eða þegjandi samþykki geti orðið til þess að ítaksréttur stofnist. En stefnandi hafi um áratugaskeið notið auðlinda, þ.m.t. námuréttinda á umræddu landsvæði, og leigt land undir bú, í fullan hefðartíma.

Með auðlindum í þessu efni sé átt við hvers konar frumefni, efnasambönd og orku sem vinna megi úr jörðu, hvort heldur í föstu, fljótandi eða loftkenndu formi og án tillits til hitastigs sem þau kunni að finnast við.

Í lögum nr. 57/1998 um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu sé ráð fyrir því gert í 3. gr. að í þjóðlendu séu auðlindir eign íslenska ríkisins, nema aðrir geti sannað eignarrétt sinn til þeirra. Stefnandi telur sig hafa sannað rétt sinn til allrar nýtingar á hinu umþrætta landi.

Hefð sé eignarheimild að íslenskum rétti og felist í umráðum sem varað hafa vissan tíma og sem verða að uppfylla tiltekin skilyrði. Hefð sé skyld námi að því leyti að taka umráða sé nauðsynlegt skilyrði hefðar. Samkvæmt lögum um hefð nr. 46/1905 sé óslitið eignarhald skilyrði hefðar. Skilyrðin séu fyrst og fremst virk yfirráð eignar, bein hagnýting án löggerninga, ráðstafanir að lögum, viðhorf hefðanda og annarra aðila. Eins og mál þetta liggi fyrir verði að telja að skilyrði hefðalaga um óslitið eignarhald sé fullnægt.

 Af hálfu stefnanda er tekið fram að líta beri til þess að gagnaöflun óbyggðanefndar sé ekki fullkomin og allan vafa í því efni verði að meta stefnanda í vil.

Varðandi lagarök sé vísað til 72. gr. stjórnarskrárinnar um friðhelgi eignarréttarins, sbr. 1. gr. 1. samningsviðauka við mannréttindasáttmála Evrópu um vernd eignarréttarins, sbr. 6. gr. og 14. gr., sbr. lög nr. 62/1994 um lögfestingu sáttmálans. Vísað sé til laga nr. 58/1998 um þjóðlendur, sem og stjórnsýslulaga nr. 37/1993. Vísað er til námulaga nr. 24/1973 og laga nr. 57/1998 um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu.

Byggt sé á meginreglum eignarréttar um venjurétt og óslitin not, sem og almennum reglum samninga- og kröfuréttar, og á hefðarlögum nr. 14/1905. Einnig sé vísað til almennra reglna um ítaksrétt og stofnun ítaka. Vísað sé til almennra reglna um venjurétt. Vísað sé til meginreglna um traustfang og traustnám og almennra reglna íslensks réttar um tómlæti.

Málsástæður og lagarök stefnda.

Af hálfu stefnda er á því byggt að landsvæði það sem mál þetta varðar sé svæði utan eignarlanda og teljist þannig vera þjóðlenda í samræmi við úrskurð óbyggðanefndar á svæðinu, sbr. 1. og 2. gr. laga nr. 58/1998. Telur stefndi fullljóst af heimildum að landsvæðið hafi aldrei verið undirorpið beinum eignarrétti og að nýting þess hafi ekki verið með þeim hætti, sbr. nánar eftirgreint. Að mati stefnda hvílir sönnunarbyrðin ótvírætt á stefnanda að sýna fram á tilvist beins eignarréttar að landsvæðinu eða einstökum hlutum þess.

Óbyggðanefnd byggi úrskurð sinn á umfangsmikilli upplýsingaöflun og rannsóknum. Er niðurstaðan byggð á kerfisbundinni leit nefndarinnar á gögnum og framlögðum gögnum frá málsaðilum. Þá var einnig byggt á skýrslum sem gefnar voru fyrir nefndinni. Taldi óbyggðanefnd ótvírætt, að við gildistöku laga nr. 58/1998, hefði landsvæði það sem um er deilt í máli þessu, talist til afrétta samkvæmt þeirri eignarréttarlegu flokkun lands sem almennt var miðað við fram til þess tíma.

Stefndi gerir niðurstöður nefndarinnar að sinni til stuðnings sýknukröfu.

Stefndi tekur undir með óbyggðanefnd að fyrirliggjandi heimildir er varða eignarréttarlega stöðu landsvæðisins bendi til þess að um sé að ræða afréttarsvæði, sem ekki sé undirorpið beinum eignarrétti.

Til séu tvær landamerkjalýsingar fyrir Steinvarartungu. Annars vegar sé um að ræða lýsingu dags. 24. febrúar 1886, en hins vegar lýsingu dags. 12. ágúst sama ár.

Fyrstu og einu lýsingu á landamerkjum Mela sé hins vegar að finna í áreiðar- og skoðunargjörð frá 22. ágúst 1857, en samkvæmt henni sé norðurhluti Mela innan merkja Steinvarartungu samkvæmt tveimur fyrrgreindum landamerkjabréfum hennar.

Eins og lýst sé í niðurstöðum óbyggðanefndar, sbr. einkum bls. 61-73 og 200-201 í úrskurði nefndarinnar hafi búseta að Steinvarartungu verið stopul og skammvinn, eins og síðar greini. Að því er varðar Mela, muni byggð þar hins vegar hafa staðið á tímabilinu 1848 til 1904, að slepptum fimm árum.

Ekki verði hins vegar séð að sú búseta hafi verið í skjóli eignarréttar né hafi verið leitt í ljós að stofnað hafi verið til nýbýlis á svæðinu á grundvelli nýbýlatilskipunarinnar frá árinu 1776.

Varðandi Mela sé sérstaklega vísað til dóms aukaréttar Norður-Múlasýslu hinn 5. október 1858, þar sem fjallað var um kröfu Halldórs Jónssonar, prófasts á Hofi, til þess að Jón Guðmundsson, bóndi á Mel, yrði dæmdur til að víkja af ábýlisjörð sinni, skila bæjarhúsum og borga til þess tíma landskuld. Í forsendum dómsins komi fram að Melur „væri sumpart álitin eign Hofskirkju og sumpart byggð sækjanda af eiganda Skjöldólfsstaða á Jökuldal“. Um eignarrétt Jóns sagði að hann „ekki virtist hafa neinn annan rjett til landsins enn þann er hann hefur öðlast samkvæmt þeim við sækjanda gjörðu skilmálum, meðan ekki einu sinni fengið nýbyggjara brjef“. Þá taldi rétturinn að ekki væri nauðsyn að taka afstöðu til eignarréttar Hofs að Melalandi heldur einungis til réttar aðila samkvæmt samkomulagi þeirra frá 20. júní 1856 um landskuld. Þrátt fyrir að áreiðar- og skoðunargjörð hafi farið fram virðist rétturinn byggja á því að skilyrði þess að til eignarréttar nýbýlings hefði stofnast væri að hann hefði fullgilt byggingarbréf samkvæmt nýbýlatilskipun frá 15. apríl 1776. Fyrir dóminum lá viðurkenning Jóns um að hann hefði ekki fullkomið leyfi til að njóta nýbyggjararéttarins fyrr en hann hefði fengið leyfi. Það hafi hann ætlað að sækja um til amtsins um haustið, þegar útvísunargerðin hefði borist honum í hendur. Með bréfi, dags. 6. janúar 1860, hafi Jón Guðmundsson sótt um nýbýlaleyfi til konungs. Hafi því verið hafnað af bæði amtmanni og danska dómsmálaráðuneytinu.

Á því sé byggt að þótt landamerkjabréf hafi verið gert fyrir svæðið beri við mat slíkra bréfa að meta gildi hvers bréfs sérstaklega. Með því að gera landamerkjabréf hafi menn ekki getað einhliða aukið við land sitt eða annan rétt, sbr. m.a. niðurstöðu Hæstaréttar í málinu nr. 48/2004 (Úthlíð).

Þá verði við mat á gildi landamerkjalýsingar svæðisins að horfa til þess að ekki verði séð að bréfið hafi verið samþykkt af eigendum allra aðliggjandi jarða.

Við mat á gildi landamerkjabréfa beri að gæta að því að landamerkjabréf feli fyrst og fremst í sér sönnun um mörk milli eigna, en í því felist á engan hátt að allt land innan merkja skuli vera óskorað eignarland. Þrátt fyrir að þessum bréfum sé þinglýst þá takmarkist gildi þinglýsingarinnar af því að ekki sé unnt að þinglýsa meiri rétti en viðkomandi eigi. Slíku eigendalausu landi geti eingöngu löggjafinn ráðstafað. Sæki lýsing landamerkjabréfs ekki stoð í eldri heimildir dragi það úr sönnunargildi bréfsins, sbr. t.d. til hliðsjónar fyrrgreindan dóm Hæstaréttar í málinu nr. 48/2004.

Engin gögn liggi fyrir um að umþrætt landsvæði hafi nokkurn tíma verið byggt eða nýtt til annars en sumarbeitar fyrir búfé eða annarra takmarkaðra nota utan þess skamma tíma er byggð var á svæðinu.

Heimildir greini frá því að svæðið hafi verið nýtt sem afréttar- og beitarsvæði. Í vísitasíu frá 1850 segi að Steinvarartunga brúkist nú sem afrétt fyrir Hofsárdal og í lögfestu frá 1785 sé Steinvarartunga nefnd eignarland og jörð Hofskirkju. Í lýsingu á Hofsprestakalli frá 1839 komi fram að afréttin Steinvarartunga tilheyri kirkjunni. Þar hafi aldrei verið búið nema lítinn tíma en prestur hafi haft þar beitarhús fyrir sauði á vetrum og afrétt fyrir geldfé á sumrum og stundum haft 2 eða 3 lambsfóður í afréttartoll. Í skýrslu Hofsprests frá 1844 um eignir Hofsprestakalls komi fram að Steinvarartunga brúkist sem afrétt. Hið sama komi fram í vísitasíu biskups frá 1851 og skýrslu um Hofsbrauð 1854. Þá megi nefna skýrslu um tekjur og útgjöld Hofsprestakalls frá 1867 þar sem tilgreind sé hagbeit á Steinvarartungu fyrir geldfénað á sumrum og í viðlögum fyrir sauði á vetrum. Þá komi fram í jarðamatinu 1849 að Hofi sé goldinn afréttartollur vegna Steinvarartungu. Í kaflanum um Hof í fasteignamati Norður-Múlasýslu 1916-1918 komi fram að jörðinni fylgi mikið upprekstrarland sem kallist Steinvarartunga. Árið 1954 lýsi biskup Íslands Steinvarartungu sem ítaki Hofskirkju í samræmi við lög nr. 113/1952 um lausn ítaka af jörðum. Beiðni biskups bendir til þess að af hálfu kirkjunnar hafi ekki verið litið svo á að Steinvarartunga væri háð beinum eignarrétti hennar.

Stefndi sé sammála þeirri ályktun óbyggðanefndar, sbr. bls. 201 í úrskurði nefndarinnar, að sú aðgreining sem felist í því að Steinvarartunga sé ekki hluti af eiginlegu landi Hofskirkju og liggi aðskilin frá því, sé jafnan getið með sérstökum hætti í heimildum og einnig beinlínis nefnt afréttur eða ítak Hofskirkju, bendi til þess að þar hafi verið afréttur kirkjunnar í þeim skilningi að hún hafi átt þar óbein eignarréttindi fremur en beinan eignarrétt. Sjá um þetta m.a. dóm Hæstaréttar í málinu nr. 47/2004 (Afréttur norðan vatna).

Varðandi Mela sérstaklega er vísað til fyrri umfjöllunar þar um.

Vísast um þetta jafnframt til þess sem áður hafi verið rakið, sem og til staðhátta og gróðurfars á svæðinu, en um sé að ræða fjalllendi fjarri byggð. Þá hafi fjallskil verið á hendi sveitarfélags, landsvæðið ekki afgirt og þangað hafi búfénaður leitað frá öðrum jörðum án hindrana. Um afréttarnotkun og fjallskil hafi snemma verið settar opinberar reglur, sem sveitarstjórnum var falið að annast framkvæmd á.

Bent sé á að því sé ekki lýst í Landnámu hversu langt upp til fjalla og inn til lands landnám á þessu svæði hafi náð. Ólíklegt verði að teljast að land á umþrættu landsvæði hafi verið numið í öndverðu, einkum með hliðsjón af staðháttum og fjarlægðum.

Í samræmi við dómafordæmi teljist heimildarskortur hvað þetta varðar leiða til þess að álitið verði ósannað að heiðarlönd eða öræfasvæði hafi verið numin í öndverðu. Sé þetta til samræmis við þá reglu sem ráðin verði af dómafordæmum Hæstaréttar, að sé deilt um upphaflegt nám lands, verði aðeins stuðst við glöggar landfræðilegar heimildir, en heimildarskortur leiði til þess að álitið verði ósannað að heiðarlönd hafi verið numin í öndverðu, sbr. til hliðsjónar t.d. dóma Hæstaréttar í málunum nr. 67/1996 (Eyvindarstaðaheiði) og 48/2004. Hvílir sönnunarbyrðin um slíka eignarréttarstofnun á þeim sem heldur slíku fram.

Verði talið að svæðið hafi verið numið í öndverðu, hafi það ekki verið numið til eignar, heldur eingöngu til takmarkaðra nota, svo sem afréttarnota. Frá upphafi Íslandsbyggðar hafi menn ekki eingöngu helgað sér ákveðin landsvæði, sem háð voru beinum eignarrétti, heldur einnig ítök, afrétti og öll önnur réttindi sem einhverja þýðingu gátu haft fyrir afkomu þeirra. Meðan landsvæði gáfu eitthvað af sér hafi hagsmunir staðið til þess að halda við merkjum réttindanna, hvers eðlis sem þau voru. Sjá um þetta m.a. dóm Hæstaréttar í málinu nr. 67/2006 (Skjaldbreiður) og nr. 27/20007 (Grænafjall).

Verði hins vegar talið, að svæðið kunni að hafa að hluta eða að öllu leyti verið innan landnáms eða undirorpið beinum eignarrétti, byggir stefndi á til vara, að allar líkur séu á því, að slíkt eignarhald hafi fallið niður en svæðið hafi verið tekið til takmarkaðra nota, þ.e. afréttarnota. Þó að talið yrði að til beins eignarréttar hafi stofnast í öndverðu liggi ekkert fyrir um að sá réttur hafi haldist í gegnum aldirnar.

Þá sé á því byggt af hálfu stefnda að staðhættir og fjarlægð frá byggð bendi til þess að landið hafi ekki verið numið í öndverðu, eða teljist lúta beinum eignarrétti.

Umþrætt landsvæði Steinvarartungu og Mela liggi syðst í Vopnafjarðarhreppi og séu hluti Tunguheiðar, í 200-560 m hæð yfir sjávarmáli. Nyrst á tungunni liggi fjallið Tungukollur (475 m), þar inn af sé Fríðufell (561 m) og síðan Bruni (526 m). Á milli Bruna og Fríðufells sé Sauðárdalur og um hann renni Sauðá til norðurs í Hofsá. Steinvarartunga sé nokkuð gróin og sé þar einkum mólendi og votlendi. Frá ármótum Hofsár og Tunguár við norðurenda Steinvarartungu í ós Geldingarlækjar í Geldingarvatni séu u.þ.b. 12 km, mælt í beinni loftlínu.

Að teknu tilliti til staðhátta, víðáttu, gróðurfars á svæðinu og hæðar þess yfir sjó, virðist því augljóst að svæðið hafi ekki verið nýtt til annars en beitarafnota, sbr. þó sem fyrr segir.

Ekki verði talið að skilyrði eignarhefðar séu fyrir hendi, m.a. með vísan til framanritaðra sjónarmiða um nýtingu lands, staðhætti og eldri heimildir. Nýting svæðisins hafi í aldanna rás ekki falist í öðru en sumarbeit fyrir búfénað, en hefðbundin afréttarnot geti ekki stofnað til beinna eignarréttinda yfir landi, sbr. til hliðsjónar dóma Hæstaréttar í málunum nr. 47/2007 (Bláskógabyggð) og 48/2004.

Stefndi sé sammála þeirri niðurstöðu óbyggðanefndar að möguleg hagnýting svæðisins, fyrir setningu laga nr. 46/1905 um hefð, hafi ekki getað að þágildandi lögum stofnað til eignarréttar yfir landinu. Eftir að byggð hafi lagst af árið 1886 hafi svæðið verið nýtt til beitar eins og annað heiðarland á þessum slóðum.

Stefndi hafnar því einnig að réttmætar væntingar geti verið grundvöllur fyrir eignarréttartilkalli á svæðinu. Sú regla verði leidd af Landmannaafréttardómi Hæstaréttar hinum síðari að löggjafinn sé einn bær til þess að ráðstafa réttindum yfir landsvæði utan eignarlanda. Landslög þurfi til sölu eigna ríkissjóðs. Athafnir eða athafnaleysi starfsmanna stjórnsýslunnar geti ekki leitt af sér slík yfirráð nema sérstök lagaheimild hafi verið fyrir hendi, þ.m.t. það að þjóðlenda hafi verið látin af hendi. Réttmætar væntingar geti því ekki stofnast á þeim grundvelli sem haldið sé fram. Þar að auki verði væntingarnar vitanlega einnig að vera réttmætar, þ.e. menn geta ekki haft væntingar til að öðlast meiri og frekari réttindi en þeir geti mögulega átt rétt á. Ef svo háttar til, líkt og í þessu tilviki, að m.a. heimildir, staðhættir, gróðurfar og nýting lands bendi ekki til beins eignarréttar, geti réttmætar væntingar ekki stofnað til slíkra réttinda.

Stefndi mótmælir varakröfu stefnanda með sömu rökum og að framan greinir og krefst sýknu.

Því sé sérstaklega mótmælt að takmörkuð not geti leitt til þess að fullkominn eignarréttur teljist hafa unnist á grundvelli hefðar, hvorki að hluta til né að öllu leyti.

Um auðlindir í jörðu gilda lög nr. 57/1998 um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu. Að mati stefnda gildi því ákvæði 3. gr. laganna um svæðið, enda um þjóðlendu að ræða en ekki eignarland samkvæmt úrskurði óbyggðanefndar og að mati stefnda. Ákvæðið feli í sér að í þjóðlendu séu auðlindir í eigu íslenska ríkisins, nema aðrir geti sannað eignarrétt sinn til þeirra. Að mati stefnda hafi stefnanda ekki tekist að sanna slíkan eignarrétt sinn að auðlindum á svæðinu, hvorki fyrir hefð né með öðrum hætti. Sérstaklega sé bent á það sem rakið hafi verið að nýting svæðisins hafi verið takmörkuð, en heimildir bendi til þess að svæðið hafi eingöngu verið nýtt sem afréttarsvæði. Slík takmörkuð not geti hvorki talist grundvöllur fullra né takmarkaðra eignarráða á svæðinu.

Með vísan til alls þess sem að framan sé rakið, hvers um sig og saman, þá telur stefndi að ekki hafi verið sýnt fram á að niðurstaða óbyggðanefndar í málinu nr. 3/2005, hvað varðar hið umþrætta svæði, hafi verið röng. Ljóst sé að einstakir hlutar þess svæðis sem hér hafi verið fjallað um séu misjafnlega fallnir til beitar. Beitarsvæði taki þó breytingum, auk þess sem þau séu ekki endilega samfelld. Landsvæði það sem hér sé til meðferðar verður því talið falla undir skilgreininguna „landsvæði ... sem að staðaldri hefur verið notað til sumarbeitar fyrir búfé“, sbr. 1. gr. laga nr. 58/1998. Engin gögn liggi fyrir um að landsvæði þetta hafi haft mismunandi eignarréttarlega stöðu. Telur stefndi því að landsvæði það sem hér er til umfjöllunar, svo sem það sé afmarkað í kröfugerð stefnanda og fari saman við niðurstöður óbyggðanefndar, teljist þjóðlenda í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr. laga nr. 58/1998.

Að öðru leyti mótmælir stefndi öllum sjónarmiðum og málsástæðum stefnanda, svo sem þeim sé lýst í stefnu, en byggir um leið á þeim röksemdum sem lagðar voru til grundvallar í úrskurði óbyggðanefndar í málinu nr. 3/2005, auk þess sem byggt sé á þeim sjónarmiðum og röksemdum sem settar voru fram af hálfu stefnda, fjármálaráðherra f.h. íslenska ríkisins, í kröfulýsingu hans fyrir nefndinni, dags. 14. október 2004, sbr. greinargerð hans dags. 10. desember 2005, og þess krafist að úrskurður óbyggðanefndar frá 29. maí 2007, í fyrrgreindu máli nr. 3/2005, verði staðfestur, þannig að miðað verði við að þjóðlendulína verði dregin með svofelldum hætti:

Að austan ræður Tungnaá suður á heiði að syðri Geldingalæk þar sem hann fellur í nefnda á, þaðan sjónhending í Kolfinnulind, þaðan beint í syðra Brunahorn og svo í þriðja bug á Hofsá. Síðan ræður hún þar til Tungnaá fellur í hana.

Auk framangreindra lagatilvísana vísar stefndi máli sínu til stuðnings til almennra reglna eignarréttar og til þjóðlendulaga, nr. 58/1998. Þá sé vísað til 72. gr. stjórnarskrárinnar, nr. 33/1944. Byggt sé á meginreglum eignarréttar um nám, töku og óslitin not, sem og meginreglum um eignarráð fasteignareigenda og almennum reglum samninga- og kröfuréttar. Vísað sé til hefðarlaga nr. 14/1905 og til laga nr. 6/1986 um afréttarmálefni og fjallskil. Þá sé vísað til ýmissa eignarréttarreglna Grágásar og Jónsbókar.

Krafa um málskostnað styðjist við XXI. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, aðallega 129. og 130. gr. þeirra laga.

Niðurstaða

Ágreiningur aðila málsins lýtur að því hvort landsvæðið Steinvarartunga að meðtöldum hluta Mela, eins og það er afmarkað samkvæmt landamerkjalýsingu, sé eignarland jarðarinnar Hofs í Vopnafjarðarhreppi eða þjóðlenda, sbr. 1. gr. laga nr. 58/1998.

Stefnandi byggir á því að land jarðarinnar sé eignarland innan þinglýstra landamerkja og hafi frá landnámi verið undirorpið beinum eignarrétti. Landnámsheimildir í Vopnafirði fari ekki í bága við landamerkjabréf jarðarinnar Hofs, og ljóst sé að við landnám hafi landið verið gróið til jökla.

Af hálfu stefnda er hins vegar á því byggt að landsvæði það sem mál þetta varðar sé svæði utan eignarlanda og teljist þannig vera þjóðlenda í samræmi við úrskurð óbyggðanefndar á svæðinu. Telur stefndi fullljóst af heimildum að landsvæðið hafi aldrei verið undirorpið beinum eignarrétti og að nýting þess hafi ekki verið með þeim hætti.

Steinvarartunga og Melar liggja syðst í Vopnafjarðarhreppi og eru hluti Tunguheiðar í 200-560 m hæð yfir sjávarmáli. Nyrst á tungunni liggur fjallið Tungukollur (475 m), þar inn af er Fríðufell (561 m) og síðan Bruni (526 m). Á milli Bruna og Fríðufells sé Sauðárdalur og um hann renni Sauðá til norðurs í Hofsá. Steinvarartunga er nokkuð gróin og er þar einkum mólendi og votlendi.

Stefnandi byggir á því að ráða megi af lýsingum Landnámu að allt land hafi verið numið í Vopnafjarðarhéraði. Í frásögn Landnámu af landnámi í Vopnafirði segir að Eyvindur vápni nam mestallan Vopnafjörð eða nánar tiltekið „fjörðinn allan frá Vestradalsá ok bjó í Krossavík enni iðri“. Hann gaf Sveinbirni körtr „land allt milli Vápnafjarðarár og Vestradalsár, hann bjó at Hofi“. Þá nam Hróaldur bjóla land „fyrir vestran Vestradalsá, dalinn hálfan ok Selárdal allan út til Digraness; hann bjó á Torfastöðum“. Loks nam Lýtingur „Vápnafjarðarströnd alla ena eystri, Böðvarsdal ok Fagradal, ok bjó í Krossavík“. Ekki verður af frásögnum Landnámabókar ráðið hversu langt inn til landsins og upp til fjalla landnám á þessu svæði náði. Verða því engar ályktanir af þeim frásögnum dregnar um það hvort í öndverðu hafi verið stofnað til beins eignarréttar á hinu umdeilda svæði með námi. Lega svæðisins og staðhættir mæla og gegn því að það hafi verið numið í öndverðu.

Saga afmörkunar, ráðstafana að eignarrétti og nýtingar Steinvarartungu og Mela er rakin í úrskurði óbyggðanefndar. Þar kemur fram að Steinvarartunga virðist hafa legið undir Hofskirkju og að Melar voru meðal svokallaðra heiðarbýla, sem stofnuð voru á tungunni suðvestanverðri um miðja 19. öld. Byggð á Melum stóð á tímabilinu 1848 til 1904 að slepptum 5 árum.

Eftir að landamerkjalög tóku gildi 1882 voru þinglesin landamerki um heimaland Hofs 14. júlí 1885. Tvær nánast samhljóða landamerkjalýsingar fyrir Steinvarartungu voru skráðar og þinglesnar með skömmu millibili árið 1886. Fyrirliggjandi gögn benda til þess að landamerkjum Steinvarartungu sé þar rétt lýst og svæðið er glöggt afmarkað af ám til austurs og vesturs. Samkvæmt lýsingu á landamerkjum Mela, sem er að finna í áreiðar- og skoðunargjörð sýslumanns frá 22. ágúst 1857, er norðurhluti Mela innan merkja Steinvarartungu. Landamerkjabréf, ein og sér, nægja ekki til að sanna beinan eignarrétt að því landsvæði, sem þau afmarka. Líta verður einnig til annarra atriða sem stutt geta lýsingu gagna málsins um landamerki og sem stangast ekki á við staðhætti, gróðurfar og upplýsingar um nýtingu lands. Eins og fyrr segir verður ekki af frásögnum í Landnámabók ráðið að landsvæðið hafi verið numið í öndverðu.

Eins og segir í úrskurði óbyggðanefndar liggja engin gögn fyrir um það hvernig Hofskirkja er upphaflega komin að rétti sínum til þessa landsvæðis. Í máldögum og vísitasíum Hofskirkju er ítrekað minnst á Steinvarartungu sem eign kirkjunnar, fyrst í máldagasafni Vilkins biskups frá 1397. Í lögfestu frá 1785 er Steinvarartunga nefnd eignarland og jörð Hofskirkju. Í lýsingu á Hofsprestakalli frá 1839 kemur fram að afréttin Steinvarartunga tilheyri kirkjunni. Þar hafi aldrei verið búið nema lítinn tíma en prestur hafi haft þar beitarhús fyrir sauði á vetrum og afrétt fyrir geldfé á sumrum og stundum haft 2 eða 3 lambsfóður í afréttartoll. Í skýrslu Hofsprests frá 1844 um eignir Hofsprestakalls kemur fram að Steinvarartunga brúkist sem afrétt. Hið sama kemur fram í vísitasíu biskups frá 1851 og skýrslu um Hofsbrauð 1854. Í fasteignamati N-Múlasýslu 1916-1918 kemur fram að jörðinni fylgi mikið upprekstrarland sem kallist Steinvarartunga. Árið 1954 lýsir biskup Íslands Steinvarartungu sem ítaki Hofskirkju.

Af framangreindum heimildum verður ráðið að Steinvarartunga hafi fyrst og fremst verið nýtt sem beitiland Hofskirkju. Vísað er til þess í heimildum að um afréttarland eða ítak Hofskirkju sé að ræða. Þá er landsvæðið ekki hluti af eiginlegu (samfelldu) landi Hofskirkju heldur er um aðskilið heiðarland að ræða, fjallendi fjarri byggð. Staðhættir, víðátta og gróðurfar á svæðinu og hæð þess yfir sjó bendir eindregið til þess að það hafi fyrst og fremst verið nýtt til beitarafnota. Þá verður ekki séð að hin skammvinna byggð á Melum hafi verið í skjóli eignarréttar og ekki hefur verið leitt í ljós að stofnað hafi verið til nýbýlis á svæðinu á grundvelli nýbýlatilskipunarinnar frá árinu 1776. Umráð Hofskirkju á landsvæðinu voru því tilkomin vegna afréttarnota landsins en ekki á grundvelli beins eignarréttar.

Þá byggir stefnandi eignarréttarkröfu sína einnig á hefð og venjurétti. Eins og fram er komið hefur landsvæðið Steinvarartunga að meðtöldum Melum verið nýtt sem beitiland á vegum eigenda jarðarinnar Hofs. Takmörkuð afnot landsins með þeim venjubundna hætti leiða ekki til þess að fullnægt sé skilyrðum eignarhefðar á landinu. Verður ekki séð að stefnandi hafi mátt vænta þess að hann ætti frekari réttindi á þessu landsvæði.

 Ekki er fallist á þau sjónarmið stefnanda að þær kröfur sem á hann séu lagðar til sönnunarfærslu í málinu séu svo óhóflegar að þær standist hvorki eignarréttarákvæði stjórnarskrár né mannréttindasáttmála Evrópu. Sönnunarreglur leiða til þess að sönnunarbyrði um tilkall til eignarréttar á landi hvílir á þeim sem slíkt tilkall gera. Stefnandi hefur ekki sýnt fram á það í máli þessu að hið umdeilda landsvæði sé eignarland hans, hvorki fyrir nám, löggerninga né með öðrum hætti. Þá hefur stefnandi ekki fært viðhlítandi rök fyrir þeirri staðhæfingu sinni að úrskurði óbyggðanefndar sé áfátt að því er rökstuðning fyrir niðurstöðu nefndarinnar varðar. Þá verður ekki séð að neinir þeir ágallar séu á úrskurði óbyggðanefndar sem varðað geti ógildi hans. Verður því fallist á þá niðurstöðu óbyggðanefndar að hið umdeilda landsvæði teljist vera þjóðlenda. Er aðalkröfu stefnanda í málinu því hafnað.

Landsvæði þetta var úrskurðað afréttareign eiganda Hofs, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr. laga nr. 58/1998. Afréttarnot lands innan þjóðlendu getur ekki talist grundvöllur þeirra eignarráða á svæðinu sem stefnandi krefst viðurkenningar á með varakröfu sinni. Um auðlindir í jörðu gilda lög nr. 57/1998. Samkvæmt 3. gr. laganna eru auðlindir í þjóðlendu eign íslenska ríkisins, nema aðrir geti sannað eignarrétt sinn til þeirra. Stefnandi hefur ekki fært sönnur á eignarrétt sinn að auðlindum á svæðinu, hvorki fyrir hefð né með öðrum hætti. Verður því einnig að hafna varakröfu stefnanda í málinu.

Samkvæmt framansögðu ber að sýkna stefnda af kröfum stefnanda í málinu.

Eftir atvikum þykir rétt að málskostnaður falli niður.

Allur gjafsóknarkostnaður stefnanda, þar með talin þóknun lögmanns hans, Ólafs Björnssonar hrl., sem ákveðst 1.129.500 krónur með virðisaukaskatti, greiðist úr ríkissjóði.

Af hálfu stefnanda flutti málið Ólafur Björnsson hrl. en af hálfu stefnda flutti málið Þórhallur Þorvaldsson hdl.

Eggert Óskarsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan.

D Ó M S O R Ð :

Stefndi, íslenska ríkið, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Kirkjumálasjóðs, í þessu máli.

Málskostnaður fellur niður.

Allur gjafsóknarkostnaður stefnanda, þar með talin þóknun lögmanns hans, Ólafs Björnssonar hrl., 1.129.500 krónur, greiðist úr ríkissjóði.