Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Greta Baldursdóttir, Benedikt Bogason og Karl Axelsson.

Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 3. maí 2016, en kærumálsgögn bárust réttinum 17. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 22. apríl 2016, þar sem tekin var til greina beiðni sóknaraðila um að dómkvaddir yrðu yfirmatsmenn til að svara matsspurningum 1 til 4 samkvæmt matsbeiðni sóknaraðila en beiðninni hafnað að öðru leyti. Kæruheimild er í c. lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknaraðili krefst þess að lagt verði fyrir héraðsdómara að dómkveðja matsmenn í samræmi við yfirmatsbeiðni.

Varnaraðilinn Cambridge International Securities Inc. hefur ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti.

Varnaraðilinn Merrill Lynch International krefjast staðfestingar hins kærða úrskurðar og kærumálskostnaðar.

Í yfirmatsbeiðni 22. mars 2016 krafðist sóknaraðili þess að dómkvaddir yrðu tveir yfirmatsmenn til að endurmeta nánar tilgreind atriði sem metin höfðu verið í matsgerð 3. október 2015 og fram koma í matsbeiðni sóknaraðila undir töluliðum 1 til 4. Þá krafðist sóknaraðili þess jafnframt að yfirmatsmenn legðu mat á atriði sem fram komu í viðbótarspurningum undir töluliðum 5 og 6. Með hinum kærða úrskurði féllst héraðsdómur á beiðni sóknaraðila um yfirmat á þeim spurningum sem lagt hafði verið mat á í áðurgreindri matsgerð en hafnaði beiðni sóknaraðila að öðru leyti.

Samkvæmt 64. gr. laga nr. 91/1991 getur aðili krafist yfirmats þar sem tekin verði til endurmats þau atriði sem áður hafa verið metin. Með þeim viðbótarspurningum sem settar voru fram í matsbeiðni sóknaraðila undir töluliðum 5 og 6 er ekki leitað endurmats á sömu atriðum og spurningar samkvæmt matsgerð 3. október 2015 tóku til. Í matsgerðinni er hins vegar vikið að þeim atriðum sem viðbótarspurningar sóknaraðila lúta að en þó ekki þannig að fyrir liggi sjálfstætt mat á þeim í skilningi 1. mgr. 60. gr. laga nr. 91/1991. Við þær aðstæður er ekki girt fyrir að til viðbótar eldri matsgerð sé aflað nýrrar matsgerðar sem taki til annarra atriða en sú fyrri að teknu tilliti til þeirra takmarkana sem heimild málsaðila til að afla matsgerðar eru settar í lögum nr. 91/1991. Að þessu virtu en að öðru leyti með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur.

Sóknaraðila verður gert að greiða varnaraðilanum Merrill Lynch International kærumálskostnað eins og í dómsorði greinir.

Dómsorð:

Hinn kærði úrskurður er staðfestur.

Sóknaraðili, Kaupþing ehf., greiði varnaraðila, Merrill Lynch International, 350.000 krónur í kærumálskostnað.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 22. apríl 2016.

         Mál þetta, sem var tekið til úrskurðar 12. apríl sl. um beiðni um dómkvaðningu yfirmatsmanna, er höfðað af Kaupþingi banka hf., Borgartúni 26 í Reykjavík, með stefnu birtri 20. júní 2013 á hendur aðalstefnda, Cambridge International Securities Inc., 518 Riverside Avenue Westport, Connecticut, Bandaríkjum Norður Ameríku, og með stefnu birtri 19. júní 2013 á hendur varastefnda, Merryl Lynch International, 2 King Edward Street, Lundúnum, Englandi.

         Dómkröfur stefnanda eru þær í fyrsta lagi að rift verði eftirtöldum greiðslum stefnanda til aðalstefnda, Cambridge International Securities Inc:

         1.   Greiðslu 12. september 2008 að fjárhæð 3.643.289,59 Bandaríkjadollara vegna viðskipta 9. september 2008.

         2.   Greiðslu 12. september 2008 að fjárhæð 4.547.353,77 Bandaríkjadollara vegna viðskipta 9. september 2008.

         3.   Greiðslu 12. september 2008 að fjárhæð 4.547.353,77 Bandaríkjadollara vegna viðskipta 8. september 2008.

         Í öðru lagi krefst stefnandi þess að aðalstefndi greiði stefnanda 12.737.997,13 Bandaríkjadollara með dráttarvöxtum skv. 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu frá 14. júlí 2012 til greiðsludags.

         Í þriðja lagi er þess krafist að aðalstefnda verði gert að greiða stefnanda málskostnað samkvæmt síðar framlögðum málskostnaðarreikningi eða mati réttarins.

         Verði aðalstefnda ekki gert að þola dóm í málinu gerir stefnandi eftirfarandi kröfur á hendur varastefnda, Merril Lynch International:

         Í fyrsta lagi að rift verði greiðslu stefnanda til varastefnda 12. september 2008 að fjárhæð 3.643.289,59 Bandaríkjadollara vegna viðskipta 9. september 2008.

         Í öðru lagi að varastefndi greiði stefnanda 3.643.289,59 Bandaríkjadollara með dráttarvöxtum skv. 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu frá 14. júlí 2012 til greiðsludags.

         Í þriðja lagi að varastefnda verði gert að greiða stefnanda málskostnað samkvæmt síðar framlögðum málskostnaðarreikningi eða mati réttarins.

         Aðalstefndi og varastefndi kröfðust þess í öndverðu aðallega að öllum kröfum stefnanda á hendur þeim yrði vísað frá dómi. Þeirri kröfu var hafnað með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur 24. júní 2013. Að því frágengnu krefjast báðir stefndu aðallega sýknu af öllum kröfum stefnanda, en til vara verulegrar lækkunar á kröfum stefnanda. Aðalstefndi krefst málskostnaðar í báðum tilvikum, en varastefndi krefst málskostnaðar verði fallist á aðalkröfu hans um sýknu en að öðrum kosti að málskostnaður verði felldur niður.

II

         Í máli þessu krefst stefnandi riftunar á nánar tilgreindum greiðslum sem stefnandi innti af hendi 12. september 2008 sem endurgjald fyrir hlutdeild í tveimur allsherjarskuldabréfum sem stefnandi gaf út árin 2004 og 2006, eins og nánar er lýst í málflutningsskjölum. Fyrir liggur að gjalddagi skuldabréfanna var ekki kominn þegar stefnandi innti greiðslurnar af hendi, en hann kveðst hafa bókfært þær til lækkunar á útistandandi skuldum sínum. Stefnandi reisir kröfu sína um riftun greiðslnanna á 1. mgr. 134. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o.fl., en honum var skipuð slitastjórn 25. maí 2009 á grundvelli ákvæðis II til bráðabirgða í lögum nr. 44/2009. Stefnandi var síðan tekinn til formlegrar slitameðferðar með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur 22. nóvember 2010. Hann krefst enn fremur endurgreiðslu á framangreindum greiðslum á grundvelli 142. gr., sbr. 143. gr. laga nr. 21/1991.

         Stefndu reisa báðir sýknukröfur sínar á aðildarskorti. Auk þess telja þeir að umræddar greiðslur hafi ekki falið í sér greiðslu skuldar samkvæmt 1. mgr. 134. gr. laga nr. 21/1991 í ljósi þeirra skilmála og erlendu réttarreglna (bandarískra og enskra) sem giltu um viðskipti með þau verðmæti sem stefnandi greiddi fyrir í umrætt sinn. Þá er hluti af málsástæðum varastefnda á því byggður að af n-lið 99. gr. laga nr. 161/2002 um fjármálafyrirtæki, eins og skýra beri þann lið í ljósi 30. gr. tilskipunar nr. 2001/24/EB, leiði að einungis megi rifta þeirri greiðslu, sem tengist viðskiptum varastefnda, ef lög á Englandi heimila það. Byggir varastefndi á því að lög þar í landi heimili ekki slíka riftun og því beri að sýkna hann af kröfu stefnanda.

         Í þinghaldi í málinu 30. október sl. lagði varastefndi fram matsgerð dómkvadds matsmanns, prófessors Louise Gullifer, í tilefni af matsbeiðni varastefnda þar sem leitað var svara við eftirfarandi matsspurningum:

1.   Í samhengi við útgáfu á allsherjarskuldabréfum, hvaða reglur gilda í enskum rétti um stofnun skuldasambands og niðurfellingu kröfu vegna samruna réttinda og skyldna?

2.   Hvaða reglur gilda í enskum rétti um það hvenær löggerningur er talinn vera skaðlegur kröfuhöfum?

3.   Ef löggerningur er talinn vera skaðlegur kröfuhöfum, hvaða reglur gilda í enskum rétti sem heimila að slíkir gerningar séu vefengdir?

4. Þess er óskað að matsmaður geri sérstaka grein í svörum sínum við spurningum nr. 1, 2 og 3, fyrir tilvist og efni framangreindra enskra réttarreglna við þær kringumstæður þegar fjármálafyrirtæki, sem er útgefandi allsherjarskuldabréfs, með sömu skilmálum og greinir í dómskjali nr. 9, hefur keypt hlutdeildarkröfur í eigin allsherjarskuldabréfi fyrir lokauppgjörsdag þess.

         Í þinghaldinu 30. október sl. óskaði stefnandi eftir fresti til þess að kynna sér efni matsgerðarinnar. Í næsta þinghaldi, 11. desember sl., boðaði stefnandi að brugðist yrði við matsgerðinni með einum eða öðrum hætti. Varastefndi lagði fram íslenska þýðingu matsgerðarinnar í þinghaldi 8. janúar 2016. Í næsta þinghaldi, 4. mars 2016, óskaði stefnandi eftir fresti til þess að leggja fram yfirmatsbeiðni og féllst dómari á það, gegn andmælum aðalstefnda, að fresta málinu í því skyni til 22. mars sl. Í því þinghaldi lagði stefnandi fram yfirmatsbeiðni ásamt enskri þýðingu á henni. Þá þegar var af hálfu stefndu mótmælt að yfirmatsmenn yrðu dómkvaddir til að svara tveimur viðbótarspurningum sem komu fram í yfirmatsbeiðni. Jafnframt var komið á framfæri ábendingum um hnökra á yfirmatsbeiðni. Af hálfu stefnanda var þá lýst yfir að leiðrétt eintak yfirmatsbeiðninnar yrði lagt fram í næsta þinghaldi og var málinu frestað í því skyni til 12. apríl sl. Í því þinghaldi lagði stefnandi fram leiðrétta yfirmatsbeiðni ásamt enskri þýðingu á henni. Stefndu kröfðust þess að dómkvaðningu á grundvelli yfirmatsbeiðninnar yrði hafnað. Reifuðu aðilar röksemdir sínar um ágreiningsefnið og var það því næst tekið til úrskurðar.

         Í fyrirliggjandi yfirmatsbeiðni er óskað eftir því að tveir hæfir og óvilhallir yfirmatsmenn, kunnáttumenn í enskum lögum, verði dómkvaddir til að leggja á ný mat á þær matsspurningar sem settar voru fram í framangreindri matsbeiðni varastefnda. Þar er lýst efasemdum stefnanda um niðurstöðu dómkvadds matsmanns í einstökum atriðum og gerð er grein fyrir málavöxtum eins og þeir horfa við stefnanda. Kemur þar fram sú afstaða stefnanda að í matsgerðinni sé ekki gerð grein fyrir öllum hliðum þess skuldarsambands sem sé á milli útgefanda og eiganda hlutdeildar í allsherjarskuldabréfi og því gefi hún ekki nákvæma mynd af réttarsambandinu milli aðila. Af því leiði að réttarreglum um samruna réttinda og skyldna sé ekki lýst með réttum hætti og í réttu samhengi í matsgerðinni. Kemur fram í yfirmatsbeiðninni að stefnandi telji af þessum sökum nauðsynlegt að óska eftir því að yfirmatsmennirnir svari viðbótarspurningum er lúti að réttarsambandinu milli útgefanda og eiganda hlutdeildar í allsherjarskuldabréfi. Tilgangurinn með þeim sé að fá fram fullnægjandi lýsingu á þessu réttarsambandi, en stefnandi hyggist færa sönnur á að á milli útgefanda og eiganda hlutdeildar í allsherjarskuldabréfi sé skuldarsamband, sem aftur hafi áhrif á beitingu reglunnar um samruna réttinda og skyldna að enskum rétti. Því telur stefnandi rétt að setja fram spurningar um tvo meginþætti skuldarsambands að enskum rétti; annars vegar um möguleikann á að höfða dómsmál gegn skuldaranum og hins vegar möguleikann á að lýsa kröfu við slitameðferð skuldarans. Auk svara við spurningum nr. 1 til 4 óskar stefnandi því eftir því að yfirmatsmennirnir svari eftirfarandi spurningum:

5.   Í samhengi við útgáfu á allsherjarskuldabréfum, hvaða reglur gilda í enskum rétti um hvort hlutdeildareigendur geti við einhverjar aðstæður höfðað dómsmál gegn útgefanda allsherjarskuldabréfs, og þá við hvaða aðstæður?

6.   Í samhengi við útgáfu á allsherjarskuldabréfum, hvaða reglur gilda í enskum rétti um hvort hlutdeildareigendur geti við einhverjar aðstæður lýst kröfum við skuldaskil útgefanda allsherjarskuldabréfs, þ.m.t. sem skilyrtir kröfuhafar, og þá við hvaða aðstæður?

         Við munnlegan málflutning um ágreining aðila um hvort dómkvaðning yfirmatsmanna færi fram á framangreindum grundvelli kvaðst stefnandi telja að viðbótarspurningarnar fela í sér nánari útlistun á spurningu nr. 1. Ef litið væri á þær sem sjálfstæðar spurningar telur stefnandi rétt að líta á svör við þeim sem undirmatsgerð og að stefndu geti þá t.d. leitað yfirmats á þeim á grundvelli 64. gr. laga nr. 91/1991. Stefndu hafna þessum sjónarmiðum og byggja einkum á því að 64. gr. laga nr. 91/1991 hindri að unnt sé að koma að viðbótarmatsspurningum í yfirmati. Þá telja þeir bersýnilega óþarft að afla yfirmatsgerðar, sbr. 3. mgr. 46. gr. laga nr. 91/1991.

IV

         Í 64. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála er fjallað um yfirmat. Þar kemur fram að aðili geti krafist yfirmats „þar sem tekin verði til endurmats þau atriði sem hafa áður verið metin“. Í athugasemdum við ákvæðið í frumvarpi því er varð að lögum nr. 91/1991 kemur fram að í 142. gr. laga nr. 85/1936 hafi ekki verið tekið fram berum orðum að yfirmat eigi sér stað til endurmats á sömu atriðum og undirmatsgerð tók til. Þótti heppilegra að taka þetta beinlínis fram í lögum um meðferð einkamála þó að hugtakið yfirmat fæli í sér að það færi ekki fram nema í þessu skyni.

         Í yfirmatsbeiðni stefnanda eru settar fram tvær viðbótarmatsspurningar, eins og rakið hefur verið. Þó að efni þeirra tengist fyrstu matsspurningu verður að líta á þær sem sjálfstæðar spurningar sem óskað er eftir að yfirmatsmenn fjalli sérstaklega um. Í málsgreinum 23 til 25 í fyrirliggjandi matsgerð er vikið að atriðum sem viðbótarmatsspurningarnar lúta að. Tilvísun til þeirra er þáttur í röksemdafærslu matsmanns þar sem komist er að þeirri niðurstöðu að samkvæmt enskum rétti sé einungis vörsluaðili allsherjarskuldabréfs, og lögformlegur eigandi þess, raunverulegur kröfuhafi er eigi rétt á greiðslu úr hendi útgefanda. Þó að matsmaður hafi á þennan hátt litið til atriða sem viðbótarspurningarnar lúta að var þar ekki fjallað um þær sem afmarkað matsatriði. Með viðbótarspurningunum nr. 5 og 6 er því ekki leitað endurmats á sömu atriðum og áður hafa verið metin. Verður því ekki leitað svara yfirmatsmanna við þeim á grundvelli 64. gr. laga nr. 91/1991. Stefnanda er unnt að leita dómkvaðningar matsmanns til að svara þeim samkvæmt 61. gr. laganna, en það hefur hann ekki gert. Því verður að hafna matsspurningum nr. 5 og 6 í yfirmatsbeiðni.

         Aðili að máli, sem rekið er fyrir dómstólum á grundvelli laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, á að meginstefnu til rétt á því að afla og leggja fram þau sönnunargögn sem hann telur þörf á til stuðnings málatilbúnaði sínum. Það er því almennt hvorki á valdi gagnaðila né dómstóla að aftra því nema með stoð í lögum. Af þeim sökum ber dómara jafnan að verða við beiðni málsaðila um að dómkveðja matsmann eða matsmenn samkvæmt IX. kafla laga nr. 91/1991 nema að matsbeiðni fullnægi ekki skilyrðum 2. málsliðar 1. mgr. 61. gr. laga nr. 91/1991, leitað sé mats um atriði sem dómari telur bersýnilegt að skipti ekki máli, sbr. 3. mgr. 46. gr. laganna, eða að matsbeiðni lúti einvörðungu að atriðum sem dómara ber að leggja sjálfur mat á en ekki sérfróður matsmaður, sbr. 2. mgr. 60. gr. og 1. málslið 1. mgr. 61. gr. laganna.

         Sömu sjónarmið leiða til þess að almennt verður að heimila aðila að leita dómkvaðningar yfirmatsmanna til að endurmeta þau atriði sem áður hafa verið metin. Engin haldbær rök hafa komið fram er styðja að bersýnilega sé óþarft að leita yfirmats samkvæmt spurningum 1 til 4 í því skyni að endurmeta þau atriði sem fjallað er um í fyrirliggjandi matsgerð, eða að skilyrðum þess að verða við beiðni stefnanda um dómkvaðningu sé ekki fullnægt. Því verður fallist á beiðnina eins og í úrskurðarorði greinir.

         Ásmundur Helgason héraðsdómari kveður upp úrskurð þennan.

Ú R S K U R Ð A R O R Ð:

         Fallist er á að dómkveðja tvo hæfa og óvilhalla yfirmatsmenn til þess að leggja á ný mat á matsspurningar 1 til 4 samkvæmt beiðni á dómskjali nr. 553 sem lagt var fram í þinghaldi 12. apríl sl. Að öðru leyti er kröfu stefnanda, Kaupþings hf., hafnað.