Fimmtudaginn 26. nóvember 2015.
Nr. 352/2015.	A (Erlendur Þór Gunnarsson hrl.) gegn Barnaverndarnefnd Reykjavíkur (Kristbjörg Stephensen hrl.)

Börn. Forsjársvipting. Barnavernd. Gjafsókn.

Barnaverndarnefnd R krafðist þess að A, sem hafði átt við langvarandi vímuefnavanda að stríða, yrði svipt forsjá sonar síns. Taldi héraðsdómur, sem skipaður var sérfróðum meðdómsmönnum, að fullnægt væri skilyrðum a. og d. liðar 1. mgr. 29. gr. barnaverndarlaga nr. 80/2002 til að A yrði svipt forsjá drengsins. Studdist sú niðurstaða meðal annars við álit dómkvadds matsmanns sem taldi forsjárhæfni A verulega skerta nema henni tækist til lengri tíma að halda sig frá fíkniefnum. Í dómi Hæstaréttar kom fram að þótt ekki væri unnt að fullyrða hvort A tækist að vinna bug á vímuefnavanda sínum renndu gögn málsins stoðum undir að hún ætti enn langt í land með það. Af gögnum málsins yrði jafnframt ráðið að reynt hefði verið til hlítar að beita öðrum og vægari úrræðum, sbr. 7. mgr. 4. gr. og 2. mgr. 29. gr. barnaverndarlaga. Með þessum athugasemdum en að öðru leyti með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms var hann staðfestur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Greta Baldursdóttir og Helgi I. Jónsson og Ingveldur Einarsdóttir settur hæstaréttardómari.

Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 19. maí 2015. Hún krefst sýknu af kröfu stefnda og málskostnaðar fyrir Hæstarétti án tillits til gjafsóknar sem henni hefur verið veitt.   

Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms.

Í hinum áfrýjaða dómi eru málsatvik skilmerkilega rakin og gerð grein fyrir djúpstæðum vanda áfrýjanda vegna langvarandi neyslu hennar á vímuefnum. Þótt ekki sé unnt að fullyrða hvort áfrýjanda takist að vinna bug á þeim vanda renna gögn málsins, þar á meðal þau gögn sem lögð voru fyrir Hæstarétt, stoðum undir að áfrýjandi eigi enn langt í land með það.

Af gögnum málsins verður ráðið að stefndi hafi til hlítar reynt að beita öðrum og vægari úrræðum áður en gerð var krafa um að áfrýjandi yrði svipt forsjá sonar síns, sbr. 7. mgr. 4. gr. og 2. mgr. 29. gr. barnaverndarlaga nr. 80/2002.

Með þessum athugasemdum en að öðru leyti með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður hann staðfestur.

Málskostnaður fyrir Hæstarétti dæmist ekki, en um gjafsóknarkostnað áfrýjanda fer eins og í dómsorði greinir. Við ákvörðun gjafsóknarkostnaðar er tekið tillit til þess að samhliða máli þessu var flutt samkynja mál milli aðila.

Dómsorð:

Héraðsdómur skal vera óraskaður.

Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður.

Allur gjafsóknarkostnaður áfrýjanda, A, fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin þóknun lögmanns hennar, 500.000 krónur.

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 28. apríl 2015.

                Mál þetta var höfðað 29. október 2014 og dómtekið þann 31. mars 2015. Málið er forsjársviptingarmál og sætir flýtimeðferð samkvæmt 53. gr. barnaverndarlaga nr. 80/2002, sbr. XIX. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála.

Stefnandi er Reykjavíkurborg vegna barnaverndarnefndar Reykjavíkur, Ráðhúsi Reykjavíkur, en stefnda er A, með lögheimili að [...] í [...].

Stefnandi krefst þess að stefnda verði svipt forsjá sonar síns, B, kt. [...], sbr. a- og d-lið 1. mgr. 29. gr. barnaverndarlaga nr. 80/2002.

Stefnda krefst þess að kröfu stefnanda um sviptingu forsjár verði hafnað. Þá krefst hún málskostnaðar úr hendi stefnanda eins og málið væri ekki gjafsóknarmál.

I.

B er fæddur [...] 2014 og er því tæplega ársgamall. Stefnda, A, er fædd árið [...] og á fimm börn: C fæddan árið [...], D fædda árið [...], E fæddan árið [...], F fædda árið [...] og B fæddan [...] sl. Ekki er vissa um faðerni B, en mannerfðafræðileg rannsókn leiddi í ljós að í öllu falli er G, faðir F og fyrrum sambýlismaður stefndu, ekki faðir hans.

Stefnda hefur glímt við vímuefnavanda í langan tíma. Hefur hún ítrekað leitað sér meðferðar, meðal annars á Vogi, Teigi og Landspítalanum. Stefnda hefur verið greind með fíkniheilkenni af völdum alkóhólnotkunar, lyfjafíkn, streituröskun eftir áfall, fíkniheilkenni af völdum annarra örvandi lyfja, þ. á m. koffíns, almenna kvíðaröskun, „mental and behavioural disorders due to use of alcohol – dependence syndrome“ og vandamál tengt félagslegu umhverfi.

Mál B hefur verið til meðferðar hjá barnaverndaryfirvöldum frá því hann var í móðurkviði. Á stuttri ævi drengsins liggja fyrir sex tilkynningar og sjö bókanir barnaverndaryfirvalda vegna hans og systur hans sammæðra en stefnda fer með forsjá þeirra beggja. Barnaverndaryfirvöld hafa um árabil haft víðtæk afskipti af stefndu vegna annarra barna hennar og er forsjársviptingarmál vegna dóttur hennar, F, rekið samhliða þessu máli. Þrjú elstu börnin eru í umsjá föður síns.

Stefnda dvaldist árið 2013 í [...]. Hinn 31. október 2013 barst barnaverndarnefnd [...] tilkynning frá dagsetri Hjálpræðishersins um að stefnda neytti áfengis og annarra vímuefna þrátt fyrir að vera gengin 13 vikur á leið. Sagði í tilkynningunni að stefnda hefðist við í smáhýsum á [...] þar sem útigangsmenn hefðu aðsetur. Í kjölfar tilkynningarinnar sendu barnaverndaryfirvöld út leitarbeiðni til lögreglu ásamt fyrirmælum um að stefnda skyldi vistuð á geðdeild í 48 tíma á meðan mál hennar yrði kannað hjá barnaverndaryfirvöldum. Lögreglan fann stefndu og færði hana á geðdeild 33a á Landspítala. Fyrirhugað var að nauðungarvista stefndu í 21 dag, en fallið var frá því vegna samstarfsvilja hennar. Í nóvember 2013 gerðu starfsmenn Barnaverndar Hafnarfjarðar meðferðaráætlun fyrir stefndu og var þar kveðið á um að stefnda skyldi sækja sér meðferð á Teigi, undirgangast vímuefnapróf, sinna mæðraeftirliti og taka á móti óboðnu eftirliti. Gekk meðferðaráætlun eftir um hríð en í byrjun janúar 2014 bárust Barnavernd Hafnarfjarðar upplýsingar frá Landspítalanum um að stefnda hefði ekki mætt í mæðravernd í desember 2013 og ekki næðist í hana í síma. Starfsmenn Barnaverndar [...] hittu stefndu 4. janúar 2014 á heimili hennar. Var hún þá í slæmu ásigkomulagi og viðurkenndi ítrekaða sprautuneyslu. Innritaðist hún í framhaldinu sjálfviljug inn á geðdeild. Tíu dögum síðar yfirgaf hún geðdeildina en fannst degi síðar á heimili föður síns. Fóru barnaverndaryfirvöld í [...] þá fram á nauðungarvistun fyrir stefndu í 21 dag. Var það samþykkt af innanríkisráðuneytinu.

Stefnda dvaldi á geðdeild til 21. febrúar 2014. Þá lauk hún meðferð á Teigi í lok mars sama ár. Í apríl 2014 flutti stefnda til Reykjavíkur og fluttist málið þá til Barnaverndar Reykjavíkur. Eftir fæðingu drengsins naut stefnda stuðnings FMB teymis Landspítalans og Barnaverndar í [...]. Í fundagerð Barnaverndar frá 11. júní það ár er greint nánar frá þeim stuðningi og jafnframt kemur fram að stefnda sé í góðu jafnvægi gagnvart drengnum. Meðferðaráætlun samkvæmt 23. gr. laga nr. 80/2002 var gerð í lok mánaðarins sem kvað á um áframhaldandi stuðning við stefndu við umönnun barna sinna og bindindi.

Í júlí 2014 var lögregla kölluð að heimili stefndu. Hafði hún þá að sögn G, föður F, ógnað honum með hnífi en hann náð að yfirbuga hana. Að sögn lögreglu var stefnda sjáanlega mjög ölvuð. Starfsmaður bakvaktar Barnaverndar kom á staðinn og var ákveðið að G skyldi fara með börnin á heimili systur sinnar í [...]. Í kjölfar þessa óskaði Barnavernd Reykjavíkur eftir því að stefnda kæmi í viðtal og samþykkti óboðað eftirlit en stefnda hafnaði hvoru tveggja. Hinn 12. ágúst 2014 þurfti Barnavernd Reykjavíkur aftur að hafa afskipti af stefndu vegna mikillar neyslu. Var þá tekin ákvörðun um að faðir F myndi dvelja um tíma með henni og B á Vistheimili barna.

Bókað var um mál B á meðferðarfundi starfsmanna Barnaverndar Reykjavíkur 14. ágúst 2014. Mat fundarins var að stefnda hefði skapað drengnum verulega mikla hættu með hegðun sinni og ljóst væri að grípa þyrfti hið fyrsta inn í aðstæður drengsins og tryggja öryggi hans. Lagt var til að leitað yrði samþykkis foreldra um vistun hans utan heimilis fram að fundi barnaverndarnefndar 2. september 2014. Þá töldu starfsmenn Barnaverndar mikilvægt að stefnda myndi leita sér inniliggjandi meðferðar til þess að freista þess að takast á við vímuefnavanda sinn. Daginn eftir, 15. ágúst 2014, undirritaði stefnda samþykki fyrir vistun B á vegum Barnaverndar til og með 2. september 2014. Stefnda hitti drenginn 17. ágúst og segja starfsmenn Barnaverndar að umgengnin hafi gengið vel. Síðar þann sama dag var þó árangurslaust reynt að hafa upp á stefndu þar sem hún hafði haft uppi sjálfsvígshótanir í smáskilaboðum til föður F.

Hinn 20. ágúst 2014 hafði stefnda samband við starfsmann Barnaverndar og greindi frá mikilli vanlíðan og kvíða. Sagðist stefnda vera í miklu uppnámi ein heima hjá sér. Fram kom í símtalinu að stefnda hefði fengið pláss á deild 33a á Landspítalanum sem hún vildi þiggja, en þó ekki ef hún fengi að fara og dvelja með börnum sínum á Vistheimili barna. Lagt var að stefndu að leggjast inn á spítalann.

Bókað var um málefni B á meðferðarfundi starfsmanna Barnaverndar 21. ágúst 2014. Kemur fram að stefnda dvelji þá á geðdeild en barnið sé enn á Vistheimili barna. Getið er áforma um að gera á ný meðferðaráætlun samkvæmt 23. gr. laga nr. 80/2002 með það að markmiði að stefnda takist á við vímuefnavanda sinn til lengri tíma. Jafnframt var bókað að vegna ungs aldurs drengsins teldu starfsmenn Barnaverndar ljóst að félli stefnda á vímuefnabindindi sínu myndu leiðir hennar og drengsins skilja og mál drengsins vera lagt fyrir fund barnaverndarnefndar með tillögu um varanlegan dvalarstað utan heimilis. Í bókun af næsta meðferðarfundi þann 28. ágúst kemur fram að stefnda hafi lokið stuttri afeitrunarmeðferð á geðdeild og jafnframt að stefnda fái að hitta drenginn daglega fram að fundi Barnaverndar sem haldinn verði 2. september það ár, enda haldi hún bindindi. Samkvæmt upplýsingum frá Landspítalanum mun stefnda hafa hætt meðferð þar og hafið neyslu á ný um miðjan ágúst. Málefnum stefndu var fylgt eftir af starfsmönnum spítalans næstu daga og þáði hún að lokum innlögn á 33a á tímabilinu 20. til 26. ágúst 2014. Í byrjun september mætti stefnda ekki í boðað viðtal á Landspítalanum og heyrðist ekkert frá henni. Hún heimsótti börn sín á vistheimilið 29. ágúst en mætti ekki dagana 30. ágúst til 1. september 2014.

Mál B var tekið fyrir á fundi barnaverndarnefndar Reykjavíkur 2. september 2014. Var niðurstaða nefndarinnar sú að stefndu yrði gefið lokatækifæri til að leita sér vímuefnameðferðar. Var starfsmönnum Barnaverndar þá falið að afla skriflegs samþykkis hennar fyrir tímabundinni vistun drengsins utan heimilis, í allt að tvo mánuði og jafnframt var þeim falið að vinna meðferðaráætlun í samvinnu við stefndu til jafn langs tíma. Stefnda mætti á umræddan fund ásamt lögmanni sínum. Haft er eftir henni að hún hafi hætt neyslu og sé reiðbúin til að takast á við vímuefnavanda sinni.

Mál drengsins var tekið fyrir á meðferðarfundi starfsmanna Barnaverndar tveimur dögum síðar eða 4. september 2014. Í bókun fundarins kemur meðal annars fram að stefnda sé enn í neyslu og frásögn hennar á fundinum tveimur dögum áður hafi ekki verið rétt hvað það atriði varðar. Ákveðið var að mál B yrði lagt að nýju fyrir fund barnaverndarnefndar með tillögu um að ákveðinn yrði framtíðardvalarstaður drengsins. Lagt til að leitað verði eftir samþykki stefndu fyrir því að hún afsali sér forsjá drengsins, að öðrum kosti verði gerð krafa fyrir héraðsdómi um að stefnda verði svipt forsjá hans.

Dagana 8. og 9. september 2014 kom stefnda í viðtal á skrifstofu Barnaverndar í tengslum við umgengni við B. Stefnda undirgekkst jafnframt vímuefnapróf og blés í áfengismæli. Ekkert áfengi mældist í stefndu og önnur vímuefni fundust ekki í mælanlegu magni. Hinn 10. september 2014 var stefnda innrituð til meðferðar á Sjúkrahúsið Vog. Yfirgaf hún meðferðina án samráðs við starfsmenn 19. s.m. Af gögnum málsins má sjá að stefnda hélt neyslu áfram og var í slæmu andlegu ástandi, m.a. í sjálfsvígshugleiðingum, og átti ekki fastan samastað. Þá var hún flutt á sjúkrahús 9. október, illa farin eftir líkamlegt ofbeldi.

Mál B var á ný lagt fyrir fund barnaverndarnefndar 16. september 2014. Þar var bókað að stuðningsúrræði á grundvelli barnaverndarlaga væru fullreynd gagnvart stefndu og var borgarlögmanni falið að krefjast þess að stefnda yrði svipt forsjá sonar síns. Á fundinum var jafnframt úrskurðað að drengurinn skyldi vistaður á heimili á vegum nefndarinnar í tvo mánuði.

Hinn 14. október 2014 úrskurðaði Héraðsdómur Reykjaness að fram skyldi fara mannerfðafræðileg rannsókn á blóðsýnum B, stefndu og G til að komast að því hvort G væri faðir drengsins. Hinn 3. nóvember 2014 var kveðinn upp sá dómur að G væri ekki faðir drengsins.

Frá því að mál þetta var höfðað hefur B verið í umsjá fósturfjölskyldu í [...]. Hinn 2. desember var I sálfræðingur, dómkvödd til að leggja mat á forsjárhæfi stefndu, persónugerð hennar og tengsl hennar við börn sín eftir því sem tök væru á. Matsmaður skilaði matsgerð þann 26. janúar sl. og er efni hennar rakið í næsta kafla.

Gögn málsins, m.a. skýrsla lögreglu vegna afskipta af stefndu, benda til þess að hún hafi verið í neyslu með litlum hléum frá málshöfðun. Hún lagðist inn á geðdeild LSH í byrjun mars sl. og var ekki í ástandi til að gefa aðilaskýrslu við aðalmeðferð málsins sem fyrirhuguð var þann 13. mars sl. Var aðalmeðferð málsins frestað af þeim sökum til 31. mars. Stefnda fór af geðdeild yfir á Vog en yfirgaf staðinn án samráðs við lækna 28. eða 29. mars sl. Þegar aðalmeðferð málsins fór fram var ekki vitað hvar stefnda héldi sig og mætti hún ekki fyrir dóm til skýrslugjafar.

I matsmaður gaf skýrslu fyrir dómi auk félagsráðgjafanna J og K, starfsmanna Barnaverndar í Reykjavík.

II.

                Í matsgerð I sálfræðings, sem dagsett er 26. janúar sl., er bakgrunnur stefndu rakinn. Kemur þar meðal annars fram sú frásögn stefndu að móðir hennar hafi verið alkóhólisti og hafi mikið verið drukkið á æskuheimili stefndu. Hafi stefnda aldrei haft stuðning frá móður sinni en samband hennar við föður sinn hafi verið náið og gott. Stefnda byrjaði að neyta áfengis 14 ára gömul og notaði hún síðan áfengi til að geta tjáð tilfinningar sínar og skoðanir. Hafi hún byrjað að neyta ólöglegra vímuefna, svo sem hass og amfetamíns, þegar hún kynntist G, sambýlismanni sínum og föður F, næstyngsta barns stefndu. Neysla hennar hafi orðið enn harðari þegar hún kynntist H, sem talinn er faðir B. Þá segir í matsgerðinni að stefnda hafi notið stuðnings frá föður sínum og föðurforeldrum. Loks kemur fram það álit stefndu að hún hafi sinnt þörfum barna sinna mjög vel og sé ástrík móðir.

                Í matsgerðinni er greint frá niðurstöðum fjögurra sálfræðilegra prófa: PAI-persónuleikaprófs, DIP-Q-skimunar á persónuleikaröskun, DASS-spurningalista um líðan og Raven greindarprófi. Niðurstaða þessara rannsókna sýna að stefnda mælist í efri mörkum meðalgreindar en að hún glími við mikinn vímuefnavanda sem sett hafi mark sitt á líf hennar og persónuleika. Samandregin niðurstaða PAI-persónuleikaprófsins er á þá leið að stefnda gangist við alvarlegum vandamálum sem herji á hana og jafnframt að hún átti sig á að hún þurfi á faglegri ráðgjöf og meðferð að halda til að takast á við vandann. Þá kemur fram á DIP-Q prófinu að stefnda sýnir einkenni persónuleikaröskunar sem einkennist af erfiðleikum í geðtengslum og miklum kvíða í nánum samskiptum. Segir í matsgerðinni að einstaklingar með slíka röskun séu oft hræddir við nánd, þeir treysti ekki öðrum og séu oft vinalausir fyrir utan nánustu fjölskyldu. Þessi röskun sé talin eiga sér rætur í stöðnuðum geðtengslum á frumstigi.

                Þá er í matsgerðinni greint frá niðurstöðum DASS-spurningalista um líðan. Segir að svör stefndu bendi ekki til þess að hún glími við marktæk einkenni kvíða, þunglyndis eða streitu, þar sem einkennin hafi í öllum tilfellum verið innan eðlilegra marka. Fyrir dómi sagði matsmaður þó að hún teldi stefndu bæði kvíðna og þunglynda og að þessi kvarði um líðan væri ekki nægilega marktækur.

                Í matsgerðinni er sagt frá hálftíma umgengni stefndu við næstyngsta barn sitt, F, í janúar 2015. Matsmaður fylgdist með þeirri umgengni. Segir að vel hafi farið á með þeim mæðgum og hafi samband þeirra virst innilegt og hlýtt. Stefnda hafði ekki umgengni við B á meðan matsgerðin var unnin. Í niðurstöðu matsgerðar segir að margt bendi til að þau tímabil sem stefnda hefur átt og ekki verið í óreglu hafi hún verið umhyggjusöm móðir. Í tali hennar gæti sársauka þegar hún ræðir börn sín. Þá hafi stefnda heilbrigð viðhorf til uppeldis og reyni ekki að réttlæta áhrif neyslu sinnar á börnin.

                Enn fremur kemst matsmaður að þeirri niðurstöðu að vandamál stefndu tengist miklum áfengisvanda og neyslu ólöglegra vímugjafa sem hafi verið nokkuð viðvarandi á undanförnum árum. Það sé sá vandi sem hafi gert stefndu vanhæfa til að fara með forsjá barna sinna. Vandinn hafi ógnað lífi og velferð barna hennar þannig að forsjárhæfni hennar hafi verið verulega skert á undanförnum árum. Hins vegar telur matsmaður að stefnda búi yfir ágætri greind, tengslahæfni og persónugerð sem geri hana hæfa til að fara með forsjá barna sinna. Matsmaður telur það vita á gott að stefnda horfist í augu við vanda sinn sem sé forsenda þess að hún geti nýtt sér stuðning til að ná tökum á lífi sínu en það sé ekki fyrr en hún hafi náð tökum á vanda sínum að hægt verði að segja að stefnda hafi fullnægjandi forsjárhæfni. Loks segir matsmaður að við mat á forsjárhæfni einstaklinga sem hafi verið í langvarandi ofneyslu vímugjafa sé gjarnan miðað við að ástand viðkomandi sé orðið nokkuð stöðugt hafi hann haldið sig frá öllum vímugjöfum í eitt ár eða lengur. Stefnda hafi að eigin sögn verið edrú frá því í október síðastliðnum þannig að hún eigi enn talsvert langt í land svo unnt sé að leggja mat á stöðugleika hennar. Matsmaður álítur að stefnda þurfi þéttan stuðning fagaðila eins og sálfræðinga og félagsráðgjafa til að eiga möguleika á varanlegum bata.

III.

Stefnandi kveðst byggja kröfu sína um forsjársviptingu á því að skilyrði ákvæða a- og d-liðar 1. mgr. 29. gr. barnaverndarlaga, nr. 80/2002, séu uppfyllt í máli þessu. Það sé mat stefnanda, með hliðsjón af gögnum málsins og forsögu, að fullvíst sé að daglegri ummönnun drengsins sé hætta búin fari stefnda með forsjá hans. Stefnandi telur að stuðningsaðgerðir á grundvelli laganna dugi ekki til að tryggja öryggi og fullnægjandi uppeldisskilyrði til frambúðar á heimili stefndu. Ítrekað hafi verið reynt að aðstoða stefndu á víðtækan hátt og hafi afskipti barnaverndaryfirvalda staðið frá því stefnda var í neyslu á meðan á meðgöngu drengsins stóð. Stefnda hafi ítrekað fengið tækifæri til að bæta aðstæður sínar og láta alfarið af vímuefnaneyslu en án varanlegs árangurs.

Stefnandi telur daglegri umönnun drengsins verulega áfátt í umsjá stefndu sökum þess að hún sé augljóslega vanhæf til þess að fara með forsjá hans vegna vímuefnaneyslu sinnar. Með hagsmuni drengsins að leiðarljósi, og með tilliti til ungs aldurs hans, telji stefnandi brýnt að drengurinn komist í tengsl við persónulegan umönnunaraðila sem allra fyrst þannig að tengslamyndun hans raskist ekki.

Að mati stefnanda hefur verið leitast við að eiga eins góða samvinnu við stefndu um málið og aðstæður hafi leyft. Stefnandi telur stuðningsaðgerðir fullreyndar í því skyni að bæta forsjárhæfni stefndu. Stefnda á langa sögu um neyslu vímuefna og erfiðleika og hefur henni ekki tekist að halda vímuefnabindindi þrátt fyrir mikinn stuðning. Stefnandi telur það ekki þjóna hagsmunum B að búa við frekari óstöðugleika í búsetu í takt við framgang meðferðar hjá stefndu hverju sinni. Það sé mat stefnanda að stefnda eigi enn langt í land með að ná tökum á vímuefnavanda sínum, sem sé alvarlegur og langvarandi, og að hagsmunir mæðginanna fari ekki saman í þeirri vegferð. Önnur barnaverndarúrræði en forsjársvipting séu því ekki tæk nú, en brýna nauðsyn beri til að skapa drengnum til frambúðar það öryggi og umönnun sem hann á rétt á að búa við lögum samkvæmt. Geti þau stuðningsúrræði sem stefnandi hafi yfir að ráða ekki megnað að skapa drengnum þau uppeldisskilyrði sem hann á skýlausan rétt til hjá stefndu. Að mati stefnanda hefur vægustu ráðstöfunum ávallt verið beitt til að ná þeim markmiðum sem að er stefnt og er krafa stefnanda sett fram samkvæmt fortakslausu ákvæði 1. mgr. 4. gr. barnaverndarlaga.

Stefnandi segir það frumréttindi barna að búa við stöðugleika í uppvexti og þroskavænleg skilyrði. Það sé almenn skylda foreldra, sem lögfest sé í 2. mgr. 1. gr. barnaverndarlaga, að sýna börnum virðingu og umhyggju, auk þess sem óheimilt sé með öllu að beita börn ofbeldi eða annarri vanvirðandi háttsemi. Forsjárréttur foreldra takmarkist af þeim mannréttindum barna að njóta forsvaranlegra uppeldisskilyrða. Þegar hagsmunir foreldris og barns vegist á, séu hagsmunir barnsins þyngri á vogarskálunum. Þessi regla sé grundvallarregla í íslenskum barnarétti og komi einnig fram í þeim alþjóðlegu sáttmálum sem Ísland sé aðili að. Hinu opinbera sé og skylt að veita börnum vernd svo sem fyrir sé mælt um í stjórnarskrá lýðveldisins Íslands nr. 33/1944, barnaverndarlögum nr. 80/2002 og samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins, sbr. lög nr. 19/2013. Þá eigi reglan sér einnig stoð í 2. mgr. 8. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994 og í Alþjóðasamningi um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi, sbr. lög nr. 10/1979.

IV.

Stefnda lítur svo á að kröfur stefnanda um forsjársviptingu gangi gegn hagsmunum drengsins sem sé einungis nokkurra mánaða gamall. Kröfur stefnanda séu of íþyngjandi fyrir drenginn sem þarfnist þess að eiga tengsl við foreldri sitt, ekki síst nú þegar ljóst er að fyrrverandi sambýlismaður stefndu hyggst ekki annast drenginn. Þannig liggi fyrir að drengurinn eigi eingöngu stefndu að og því afar brýnt að tryggja að tengsl þeirra verði ekki rofin nú þegar stefnda virðist hafa náð tökum á lífi sínu. Telur stefnda að krafa stefnanda gangi þannig gegn meginreglu barnalaga, sbr. 2. mgr. 1. gr. laga nr. 76/2003, og meginreglu barnaverndarlaga, sbr. 1. mgr. 4. gr. l. nr. 80/2002 um að það sem sé barni fyrir bestu skuli ávallt hafa forgang þegar teknar séu ákvarðanir um mál þess. 

Stefnda telur að meðalhófs hafi ekki verið gætt í meðferð á máli stefndu og barna hennar. Kveðst hún hafa farið út af heimilinu þegar hún féll á vímuefnabindindinu í ágúst á síðasta ári svo koma mætti börnum hennar til aðstoðar á heimilinu á meðan stefnda leitaði sér aðstoðar við fíkn sinni. Hins vegar hafi þáverandi sambýlismaður haldið til á Vistheimili barna með aðstoð barnaverndar og oft og tíðum hafi umgengni stefndu við börnin verið mjög skert. Þá telur stefnda það einnig brot á meðalhófi að barnavernd hafi nú ákveðið að drengurinn sé vistaður hjá fósturfjölskyldu sem búsett sé í [...], fjarri heimili stefndu, svo enn erfiðara sé fyrir hana að njóta umgengni við drenginn á meðan á vistun stendur. Telur hún slíkt koma verulega niður á hagsmunum drengsins og tengslum sínum við hann.

Loks telur stefnda að stefnandi hafi brotið gegn jafnræðisreglu þeirri sem fram kemur í 6. mgr. 4. gr. barnaverndarlaga þegar hann beitti stefndu og þáverandi sambýlismanni hennar  ólíkum þvingunum þrátt fyrir að bæði ættu við vímuefnavanda að stríða. Þannig hafi fyrrverandi sambýlismaður, þrátt fyrir að vera bæði í neyslu og hafa beitt ofbeldi, fengið stefnanda á sitt band á sama tíma og stefnandi hafi ýtt undir aðskilnað stefndu og barna hennar. Það telur stefnda skýrt brot á jafnræðisreglu þeirri sem birtist í barnaverndarlögum sem og í stjórnarskrá.

Stefnda telur sig vel geta annast son sinn þegar framhaldsmeðferð verður lokið. Telur hún það stríða gegn hagsmunum drengsins að honum hafi verið fundið fósturheimili svo fjarri höfuðborginni þar sem það komi í veg fyrir reglulega umgengni enda ætli hún sér að vinna bug á sjúkdómi sínum og þá vill hún eiga í reglulegri umgengni fram að framhaldsmeðferð og einnig þegar hún fær dagleyfi þaðan á meðan á meðferð stendur. Mál stefndu hafa, eins og áður er greint frá, verið í vinnslu hjá geðsviði Landspítala og þar kveðst stefnda fá mikinn stuðning. Segir hún ástæðu þess að hún féll vera þá að sér hafi reynst erfitt að vera edrú á heimili þáverandi sambýlismanns síns vegna stöðugrar neyslu hans. Nú ætli hún hins vegar að standa á eigin fótum enda sé það mun gæfuríkara fyrir sig og börn sín.

Í greinargerð vekur stefnda athygli á því að ekki hafi verið gert forsjárhæfnismat á stefndu líkt og til hafi staðið. Telji hún ótækt að stefnandi taki ákvörðun um jafn afdrifaríkt og íþyngjandi úrræði og forsjársviptingu án þess að hafa gætt að rannsóknarskyldu sinni með því að meta forsjárhæfni hennar. 

V.

                Í máli þessu krefst stefnandi þess að stefnda verði svipt forsjá sonar síns, B, sem nú er tæplega eins árs gamall. Við úrslausn málsins verður að líta til ákvæða barnaverndarlaga nr. 80/2002 og sjónarmiða sem sú löggjöf er byggð á. Er hér einkum átt við þá grunnreglu að börn eigi rétt á vernd og umönnun sem hæfir aldri þeirra og þroska, sbr. 1. gr. laganna og skyldu barnaverndaryfirvalda til að stuðla að því að þau njóti þess réttar og að ákvarðanir þeirra séu teknar með hagmuni barnsins að leiðarljósi. Jafnframt verður að gæta sjónarmiða um meðalhóf, sem hefur þá þýðingu í þessu máli að ekki verður fallist á kröfu stefnanda nema dómurinn telji að önnur og vægari úrræði hafi verið fullreynd án viðunandi árangurs, sbr. 2. mgr. 29. gr. laganna.

                Svo sem ítarlega er rakið í atvikalýsingu dómsins hófust afskipti barnaverndaryfirvalda af barninu þegar það var enn í móðurkviði og hafa þau síðan haft regluleg afskipti af umönnun hans. Drengurinn dvaldi um tíma á Vistheimili barna en síðar hjá fósturforeldrum í [...] þar sem hann dvelur nú. Samkvæmt gögnum frá stefnanda er aðbúnaður hans og umönnun þar eins og best verður á kosið.

                Stefnda hefur um árabil glímt við alvarlegan fíkniefnavanda. Stefnda hefur, m.a. í viðtölum við starfmenn stefnanda og við matsmann, gengist við þessum vanda. Af gögnum málsins og ekki síst nýjustu gögnum um stöðu stefndu á meðan mál þetta hefur verið rekið fyrir dómi, er ljóst að hún hefur ekki náð tökum á þeim vanda. Í matsgerð dómkvadds matsmanns er haft eftir stefndu á fundi með matsmanni í janúar sl. að hún hafi verið edrú frá því í október á síðasta ári. Sú staðhæfing kemur ekki heim og saman við önnur gögn málsins, svo sem upplýsingar frá lögreglu og Landspítalanum en þau gögn benda til þess að lítið hlé hafi orðið á neyslu stefndu á þessum tíma. Þá var aðalmeðferð máls þessa, sem hafði verið ákveðin að fram færi 13. mars 2015 frestað þar sem stefnda hafði þá verið lögð inn á geðdeild LHS, vegna vandamála sem tengjast neyslu. Í framhaldi af meðferð þar mun hún hafa lagst inn á afeitrunardeild SÁÁ á Vogi þar sem hún dvaldi til 28. eða 29. mars þegar hún yfirgaf meðferð án samráðs við lækna. Þá mætti stefnda ekki fyrir dóm til að gefa aðilaskýrslu svo sem til stóð og hefur hún ekki gefið skýringar á fjarveru sinni enda hefur ekki til hennar náðst. Með hliðsjón af framangreindu má slá því föstu að frásögn hennar hjá matsmanni, um að hún hafi hætt neyslu fíkniefna í október, sé ekki rétt.

                Meginregla barnaverndarlaga nr. 80/2002 er sú að það sem er barni fyrir bestu skuli alltaf hafa forgang þegar ákvarðanir eru teknar sem varða börn. Aðrir hagsmunir, svo sem hagsmunir foreldra, verða þar af leiðandi að víkja ef þeir stangast á við hagsmuni barnsins.

                Að mati dómsins gerir hinn mikli fíkniefnavandi stefndu hana ófæra um að fara með forsjá B. Styðst sú niðurstaða við sögu stefndu sem studd er fjölda gagna og er rakin í atvikalýsingu dómsins. Þá er niðurstaða matsgerðar dómkvadds matsmanns á sama veg. Enn fremur liggur fyrir að stefnda hefur ítrekað brugðist skyldu sinni til að veita drengnum viðunandi umönnun þegar hann hefur verið í umsjá hennar og ekki alltaf sinnt umgengni við hann þegar hann hefur verið í umsjá annarra. Þá eykur það enn á alvarleika málsins að stefnda hefur með fíkniefnaneyslu sinni á meðan hún gekk með B með alvarlegum hætti ógnað velferð og heilsu hans til lengri tíma.

                Stefnda byggir sýknukröfu sína á því að krafa stefnanda brjóti í bága við meginreglu um meðalhóf stjórnsýsluréttar, sbr. ákvæði 2. mgr. 29. gr. barnaverndaralaga, og telur að önnur og vægari úrræði en forsjársvipting hafi ekki verið fullreynd, svo sem tímabundin vistun til 12 mánaða. Við aðstæður sem þessar ætti fyrst að koma til greina að beita öðrum, vægari úrræðum en forsjársviptingu, sbr. 2. mgr. 29. gr. barnaverndarlaga. Væri þannig unnt að gefa stefndu tækifæri til þess að taka sig á og breyta stefnu sinni í lífinu.

Dómurinn felst ekki á þessa málsástæðu. Af gögnum málsins er ljóst að stefnandi og önnur barnaverndaryfirvöld hafa árangurslaust reynt margvísleg slík úrræði um langt skeið og hófust þau afskipti löngu áður en stefnda varð barnshafandi af B. Þá hefur stefnandi haft nánast óslitin afskipti af stefndu frá því hún gekk með B, m.a. gripið til innlagnar stefndu á geðdeild með og án samþykkis hennar á meðan á meðgöngunni stóð. Eftir fæðingu drengsins fékk hún stuðning, bæði frá Landspítalanum og stefnanda, varðandi umönnun drengsins. Þá hafa verið gerðar meðferðaráætlanir skv. 23. gr. barnaverndarlaga, haft hefur verið eftirlit með heimili hennar og drengurinn tímabundið verið vistaður utan heimilis. Af gögnum málsins má sjá að allar framangreindar ráðstafanir hafa haft það að markmiði að tryggja viðunandi uppeldisaðstæður drengsins og styðja stefndu í að ná tökum á fíkniefnavanda sínum. Þessi úrræði hafa ekki skilað tilætluðum árangri

                Þá verður ekki séð, með hliðsjón af gögnum um núverandi ástand stefndu, að hún hafi náð tökum á vanda sínum og verður að telja ólíklegt að henni muni takast það á næstu misserum. Jafnvel þótt stefndu auðnaðist að hætta neyslu nú og hefja meðferð liggur fyrir að langur tími mun líða þar til hún verður á ný hæf til að fara með forsjá sonar síns. Því er það niðurstaða dómsins að stefnandi hafi fullreynt önnur og vægari úrræði áður en til málshöfðunar þessarar kom. Jafnframt er það mat dómsins, með hliðsjón af stöðu stefndu nú, ungum aldri drengsins og þörf hans fyrir stöðugt umhverfi og órofin tengsl við umönnunaraðila, að það samræmist ekki hagsmunum B að grípa til tímabundinnar vistunar eða annarra úrræða sem væru minna íþyngjandi fyrir stefndu. Það er því mat dómsins að það sé B fyrir bestu að stefnda verði svipt forsjá hans. Verður krafa stefnanda þar að lútandi því tekin til greina.

                Stefnandi krefst ekki málskostnaðar. Stefnda nýtur gjafsóknar samkvæmt gjafsóknarleyfi dags. 10. apríl 2015 Greiðist því allur málskostnaður hennar úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaunum lögmanns hennar, Helgu Völu Helgadóttur hdl., sem eru hæfilega ákveðin 400.000 krónur að teknu tilliti til virðisaukaskatts. Við ákvörðun um málskostnað er tekið mið af því að mál þetta er rekið samhliða máli nr. E-4324/2014 milli sömu aðila.

                Ingibjörg Þorsteinsdóttir héraðsdómari, sem jafnframt er dómsformaður, og sálfræðingarnir Álfheiður Steinþórsdóttir og Gunnar Hrafn Birgisson kveða upp dóm þennan.

D Ó M S O R Ð:

                Stefnda, A, er svipt forsjá sonar síns, B. Allur gjafsóknarkostnaður stefndu greiðist úr ríkissjóði, þar með talin þóknun lögmanns hennar, Helgu Völu Helgadóttur hdl., 400.000 krónur.