Fimmtudaginn 21. febrúar 2008.
Nr. 644/2006.	Íslenska ríkið (Reynir Karlsson hrl.) gegn Ragnari Sigurðssyni (Heimir Örn Herbertsson hrl.  Eiríkur Elís Þorláksson hdl. og gagnsök

 

Fasteign. Eignarréttur. Eignarnám. Auðlind. Valdmörk.

Árið 2004 hófust framkvæmdir á gerð tvíbreiðra jarðganga undir Almannaskarð í Sveitarfélaginu Hornafirði. Lá nyrðri hluti ganganna í landi jarðarinnar S sem var í eigu R, en þar var jafnframt lagður nýr vegur næst gangamunnanum og eldri vegur endurgerður og breikkaður á nokkrum kafla. V óskaði eftir því að matsnefnd eignarnámsbóta mæti bætur vegna framkvæmda við vega- og jarðgangagerð í landi S. Ágreiningur varð um tvo liði í úrskurði nefndarinnar. Greiddi V þannig með fyrirvara upphæð fyrir land sem nefndin taldi hafa farið undir veg og spildu sem yrði illnýtanleg, en V vefengdi að svo mikið land hefði verið tekið eignarnámi sem nefndin lagði til grundvallar. Þá hafnaði V með öllu greiðsluskyldu vegna jarðefnis sem féll til við borun ganganna á þeim grundvelli að efnið væri ekki háð eignarrétti R. Í málinu hélt Í fram að matsnefnd eignarnámsbóta hefði farið út fyrir lögbundið hlutverk sitt með því að meta bætur fyrir jarðefni úr göngunum. Ekki var fallist á þessa málsástæðu Í, en þrátt fyrir að ákvæði 12. gr. laga nr. 11/1973 um framkvæmd eignarnáms ætti ekki við um jarðefnið úr göngunum, yrði að líta til þess að ákvörðun nefndarinnar fól ekki í sér að V væri skylduð til að taka eitthvað til sín, sem hún ekki vildi, heldur hefði hún nýtt umrætt jarðefni. Var nefndinni því rétt að meta það sem V tók óháð því hvort henni væri skylt að greiða fyrir það. Hvað varðaði ágreining aðila um hvort jarðefnið úr göngunum hafi verið háð eignarrétti R sagði að samkvæmt 2. mgr. 1. gr. laga nr. 57/1998 um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu væri ótvírætt að grjót og malarefni gætu fallið undir hugtakið auðlind samkvæmt lögunum. Hins vegar þegar litið væri til raunkostnaðar við að vinna hvern rúmmetra efnisins úr veggöngunum og þá jafnframt áætlaðs kostnaðar af vinnslu efnisins ef um efnistökugöng hefði verið að ræða væri ljóst að verðgildi efnisins eftir nám hefði verið einungis lítið brot af kostnaðinum við að vinna það. Væri hafið yfir allan vafa að efnisnámið hefði ekki geta gefið af sér arð og yrði því að leggja til grundvallar að verðmæti efnisins í jörðu hefði ekkert verið. Gæti jarðgangaefnið af þeirri ástæðu ekki fallið undir hugtakið auðlind samkvæmt 3. gr. laga nr. 57/1998 og félli því utan við það sem teldist eign R undir yfirborði lands hans. Var V þannig heimilt að taka efnið og nýta það. Varðandi ágreining aðila um hversu stórt landsvæði skyldi greiða eignarnámsbætur fyrir, hélt Í því fram að fyrir misskilning hefði í úrskurði matsnefndar eignarnámsbóta verið talið að eldra vegarstæðið félli undir það svæði sem nú var tekið eignarnámi. Bæri að líta framhjá þessu í niðurstöðu nefndarinnar. Þessu til stuðnings vísaði Í til reglu 2. mgr. 47. gr. eldri vegalaga um að þegar eldri vegur legðist niður við lagningu nýs vegar og sá eldri félli til landeiganda skyldi verð hans dregið frá þeirri fjárhæð, sem landeiganda væri metin fyrir eignarnám lands fyrir nýja veginn. Var fallist á skilning Í um stærð hins eignarnumda lands. Nefndinni hefði ekki verið falið að meta eldra vegarstæðið og hefði Í ekki tekið það til sín nú heldur fyrir áratugum síðan. Var því fallist á kröfur Í að þessu leyti svo og um breidd svokallaðs áhrifasvæðis utan við vegbrún. Þá var jafnframt fallist á að Í bæri ekki heldur að greiða bætur fyrir geil, sem myndaðist við framkvæmdir milli vegskála og eldri vegar. Að öllu framanröktu var krafa Í um sýknu tekin til greina og viðurkennt að eignarnám V í landi jarðarinnar S hefði aðeins tekið til 5,61 hektara lands undir vegarstæði.

         

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Árni Kolbeinsson, Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen, Ingibjörg Benediktsdóttir og Markús Sigurbjörnsson.

Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 15. desember 2006. Hann krefst aðallega sýknu af kröfu gagnáfrýjanda, svo og að úrskurður matsnefndar eignarnámsbóta í máli nr. 2/2005 verði að hluta felldur úr gildi og viðurkennt að eignarnám Vegagerðarinnar á landi úr jörðinni Syðri-Firði í Sveitarfélaginu Hornafirði hafi aðeins náð til 5,61 hektara undir vegarstæði. Til vara krefst aðaláfrýjandi þess að krafa gagnáfrýjanda verði lækkuð. Hann krefst jafnframt málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.

Gagnáfrýjandi áfrýjaði héraðsdómi 28. febrúar 2007. Hann krefst að aðaláfrýjandi verði dæmdur til að greiða sér aðallega 2.948.500 krónur, en til vara 2.063.950 krónur, með dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu frá 1. júlí 2005 til greiðsludags. Að því frágengnu krefst hann staðfestingar héraðsdóms. Í öllum tilvikum krefst hann þess að ákvæði héraðsdóms um málskostnað verði staðfest og aðaláfrýjanda gert að greiða málskostnað fyrir Hæstarétti.

I.

Vegagerðin hlutaðist til um endurbætur á þjóðvegi nr. 1 með gerð tvíbreiðra jarðganga undir Almannaskarð í Sveitarfélaginu Hornafirði og hófust framkvæmdir á árinu 2004. Liggur syðri hluti ganganna í landi jarðarinnar Horns, en nyrðri hlutinn í landi jarðar gagnáfrýjanda, Syðri-Fjarðar í Lóni. Þar var jafnframt lagður nýr vegur næst gangamunnanum og eldri vegur endurgerður og breikkaður á nokkrum kafla.

Með bréfi 16. febrúar 2005 til matsnefndar eignarnámsbóta fór Vegagerðin þess á leit að metnar yrðu bætur vegna framkvæmda við vega- og jarðgangagerð í landi Syðri-Fjarðar. Var tekið fram að meta skyldi annars vegar land undir veg, breikkun vegar, vegskála og „gangamunna allt þar til miðlína ganga er á 30 m dýpi“, en Vegagerðin kvað stærð þessa lands vera 5,61 hektara. Hins vegar leitaði Vegagerðin mats á jarðefni til vegagerðar úr Fjarðará. Nefndin kvað upp úrskurð í málinu 1. júní 2005. Samkvæmt honum skyldi Vegagerðin greiða 780.000 krónur fyrir malarefni úr Fjarðará, 100.000 krónur fyrir jarðrask og óþægindi og 534.012 krónur í málskostnað. Vegagerðin greiddi gagnáfrýjanda samkvæmt þessum liðum í úrskurðinum og er ekki ágreiningur um þá. Ennfremur skyldi hún greiða 1.000.000 krónur fyrir land, sem nefndin taldi hafa farið undir veg, og spildu, sem yrði illnýtanleg, svo sem nánar greinir í V. kafla hér á eftir. Greiddi Vegagerðin þá fjárhæð með fyrirvara þar eð hún vefengdi að svo mikið land hefði verið tekið eignarnámi sem nefndin lagði til grundvallar. Loks ákvað nefndin að Vegagerðin skyldi greiða 1.061.460 krónur fyrir jarðefni, sem féllu til við borun ganganna í landi Syðri-Fjarðar, en verð fyrir hvern rúmmetra var ákveðið 18 krónur. Hafnaði Vegagerðin með öllu greiðsluskyldu í þessum lið úrskurðar nefndarinnar. Snýst ágreiningur málsaðila um tvo síðastnefndu þættina í úrskurðinum.

II.

Aðaláfrýjandi heldur fram að matsnefnd eignarnámsbóta hafi farið út fyrir lögbundið hlutverk sitt með því að meta bætur fyrir jarðefni, sem rutt var út úr áðurnefndum göngum. Í matsbeiðni Vegagerðarinnar hafi ekki verið óskað eftir því að það yrði metið til verðs, en samkvæmt 4. gr. laga nr. 11/1973 um framkvæmd eignarnáms skuli beiðni eignarnema lögð til grundvallar um það hvaða verðmætum eignarnám lýtur að. Einungis í tveimur tilvikum hafi nefndin heimild til að meta bætur fyrir hagsmuni, sem ekki séu tilgreindir sem matsandlag í beiðni. Það eigi annars vegar við þegar ótvírætt hafi verið skert stjórnarskrárvarin eignarréttindi, sem ekki var getið í matsbeiðni, og hins vegar ef uppfyllt eru skilyrði 1. eða 2. mgr. 12. gr. laga nr. 11/1973 til að taka eignarnámi þann hluta eignar, sem eftir er, ef hann nýtist ekki á eðlilegan hátt sem sjálfstæð eign eða bersýnilegt ósamræmi reynist milli bóta og verðmætis þess hluta, sem eftir er. Þessi aðstaða sé ekki fyrir hendi í málinu. Ástæðulaust hafi verið að tilgreina jarðefnið í matsbeiðni, enda hafi taka þess ekki falið í sér skerðingu á fasteign gagnáfrýjanda. Með því að meta jarðefnið til verðs hafi nefndin kveðið upp úr um eignarrétt gagnáfrýjanda að því og bótaskyldu Vegagerðarinnar. Ekki sé hennar hlutverk að skera úr ágreiningi um eignarrétt og hafi nefndin með þessu gengið lengra en henni var heimilt.

Gagnáfrýjandi mótmælir þessari málsástæðu aðaláfrýjanda, enda hafi matsnefnd eignarnámsbóta verið rétt og skylt að meta jarðefnið til verðs. Reisir hann andmæli sín meðal annars á því að lög ætli eignarnema ekki að eiga sjálfdæmi um hvaða skerðingar á eignarréttindum skuli bættar. Nefndin sé bundin af reglum stjórnsýsluréttar, þar á meðal rannsóknarreglu og andmælareglu, og skýrt lagaákvæði þurfi til að hún verði bundin af málatilbúnaði annars aðilans. Ekkert slíkt ákvæði sé í lögum nr. 11/1973.

Ákvæði 12. gr. laga nr. 11/1973 eiga ekki við um jarðefnið, sem að framan er getið. Til þess verður á hinn bóginn að líta að ákvörðun matsnefndar eignarnámsbóta fól ekki í sér að Vegagerðin væri skylduð til að taka eitthvað til sín, sem hún ekki vildi. Þvert á móti er óumdeilt að hún nýtti við framkvæmdir sínar jarðefni sem féll til við gangagerðina. Nefndinni var að því virtu rétt að meta það, sem Vegagerðin tók, óháð því hvort henni væri skylt að greiða fyrir það. Samkvæmt því verður ekki fallist á þá málsástæðu aðaláfrýjanda að nefndin hafi farið út fyrir lögmælt hlutverk sitt með því að meta jarðefnið til verðs.

III.

Málsaðilar deila um hvort jarðefni, sem kom út úr veggöngunum, hafi verið háð eignarrétti gagnáfrýjanda. Aðaláfrýjandi telur svo ekki vera og að eignarréttur landeiganda til þess, sem er undir yfirborði jarðar, sé ekki án takmarkana. Efnið hafi legið djúpt í jörðu og nýting þess falli utan við það sem skilgreina megi sem venjuleg eignarráð landeiganda. Efnið sé hvorki aðgengilegt né vinnanlegt fyrir gagnáfrýjanda og svo mikið þurfi að hafa fyrir að sækja það að slíkt sé hvorki fjárhagslega né af öðrum ástæðum réttlætanlegt. Þegar komið sé út fyrir framangreind mörk sé öðrum heimilt að nýta það sem er undir yfirborði jarðar án þess að þurfa að greiða fyrir efnið sem tekið sé. Undir það falli gangagerð Vegagerðarinnar, en markmið með framkvæmdum hennar hafi ekki verið að sækja efnið vegna verðgildis þess, heldur að ryðja því burt. Skipti þá engu máli þótt hún hafi getað nýtt sér efnið við vegagerð og sparað sér að kaupa annað í þess stað. Brottnám efnisins hafi ekki falið í sér tjón fyrir gagnáfrýjanda og eignarnámsbótum sé ekki ætlað að gera menn betur fjárhagslega setta en ef ekki hefði komið til eignarnáms.

Í því skyni að sýna fram á kostnað við að ná jarðefni úr göngunum hefur aðaláfrýjandi lagt fram bréf GeoTek ehf. 19. maí 2006, undirritað af Birni A. Harðarsyni jarðverkfræðingi. Í bréfinu segir að hér sé um að ræða nám á „almennum bergmulningi“ og er gerð grein fyrir helstu verkþáttum við efnistöku úr jarðgöngum. Þá er greint frá raunkostnaði við hvern verkþátt í gerð vegganga undir Almannaskarð, en sá kostnaður nam 7.625 krónum fyrir hvern rúmmetra af föstu bergi. Í bréfinu er einnig áætlað hver kostnaðurinn hefði orðið miðað við að göngin hefðu verið „hrein efnistökugöng“, en tilhögun verksins hefði þá verið önnur. Í því tilviki var kostnaður áætlaður 2.266 krónur fyrir hvern rúmmetra miðað við jafn mikið efni og tekið var.

Gagnáfrýjandi krefst þess að greitt verði fyrir efnið, sem numið var úr þeim hluta ganganna, sem liggi undir landi Syðri-Fjarðar. Telur hann eignarrétt sinn vera ótvíræðan samkvæmt viðteknum viðhorfum í eignarétti og sé hann varinn af 72. gr. stjórnarskrárinnar. Beri að leggja til grundvallar þá meginreglu að eignarráð fasteignareiganda nái jafnt til umráða og nota undir yfirborði jarðar sem yfir því. Jafnframt sé kveðið á um eignarrétt í 3. gr. laga nr. 57/1998 um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu, en þar sé mælt fyrir um að eignarlandi fylgi eignarréttur að auðlindum í jörðu. Þegar hafi verið skorið úr um að landið, sem göngin liggi undir, sé eignarland en ekki þjóðlenda. Beri einnig að líta til þess að Vegagerðin hafi nýtt allt efnið, sem kom út úr göngunum. Loks verði að hafa í huga þær skorður sem tilvist ganganna kunni í framtíðinni að setja við nýtingu gagnáfrýjanda á þessum hluta jarðar sinnar. Málsástæður aðilanna, sem lúta að þessum þætti, eru nánar raktar í héraðsdómi.

IV.

Í settum lögum eru ekki bein ákvæði um takmörk eignarráða fasteignareiganda undir yfirborði jarðar. Samkvæmt hefðbundnum viðhorfum í eignarétti ná eignarráð hans svo langt niður sem nauðsynlegt er til að hann geti haft þau not af landi sínu, sem heyra til venjulegrar hagnýtingar á eignarrétti yfir fasteign. Jafnframt er talið að þeim rétti séu litlar skorður settar og að landeiganda verði til dæmis ekki meinað að nýta sér jarðhita djúpt í jörðu hafi hann til þess fjárhagslega getu. Þá hafa lög nr. 57/1998 að geyma ákvæði í 3. gr. þess efnis að eignarlandi fylgir eignarréttur að auðlindum í jörðu. Í 2. mgr. 1. gr. laganna segir að með auðlindum sé átt við hvers konar frumefni, efnasambönd og orku, sem vinna má úr jörðu, hvort heldur er í föstu, fljótandi eða loftkenndu formi. Ótvírætt er að grjót og malarefni geta fallið undir hugtakið auðlind samkvæmt lögunum. Fyrrnefnda lagaákvæðið er afdráttarlaust um eignarrétt fasteignareiganda að auðlindum í jörðu, en áður höfðu dreifð ákvæði verið í lögum um eignarrétt landeigenda að tilteknum réttindum undir yfirborði jarðar.

Í athugasemdum, sem fylgdu frumvarpi sem varð að lögum nr. 57/1998, er að finna frekari skýringar á inntaki eignarréttar að auðlindum í jörðu. Þar segir meðal annars að mikill kostnaður við virkjun jarðhita á háhitasvæðum eigi almennt að hafa áhrif til lækkunar við mat á endurgjaldi fyrir slík réttindi þegar þau eru metin, til dæmis vegna eignarnáms, á grundvelli þess verðs sem ætla má að þau hafi í frjálsri sölu. Sömu sjónarmið koma að sínu leyti einnig fram í dómi Hæstaréttar í máli nr. 89/1980 í dómasafni réttarins 1983 bls. 1538, þar sem leyst var úr ágreiningi um verð fyrir grjót og malarefni úr yfirborðsnámu vegna eignarnáms. Verðmæti hvers kyns efna, sem vinna má úr jörðu, ræðst samkvæmt þessu af því, sem gera má ráð fyrir að fáist fyrir þau í frjálsri sölu og þau verða ekki bætt landeiganda án tillits til kostnaðar við að ná þeim.

Að framan var þess getið að raunkostnaður við að vinna hvern rúmmetra efnis úr veggöngunum undir Almannaskarð hafi verið 7.625 krónur, en áætlaður kostnaður af vinnslu efnis úr efnistökugöngum þar væri 2.266 krónur. Samkvæmt kröfugerð gagnáfrýjanda er verðmæti efnisins, sem kom út úr göngunum, að hámarki 50 krónur fyrir hvern rúmmetra. Verðgildi efnisins eftir nám þess úr göngunum er þannig einungis lítið brot af kostnaði við að vinna það og gildir einu hvaða mælikvarða er beitt. Er hafið yfir allan vafa að nám þessa efnis gæti aldrei gefið af sér arð. Að þessu virtu verður að leggja til grundvallar að verðmæti efnisins í jörðu hafi ekkert verið. Getur það af þeirri ástæðu ekki fallið undir hugtakið auðlind samkvæmt 3. gr. laga nr. 57/1998. Það fellur því utan við það, sem telst eign gagnáfrýjanda undir yfirborði lands hans, hvort heldur sem litið er til viðurkenndra sjónarmiða í eignarétti eða áðurnefndra laga. Vegagerðinni var samkvæmt því heimilt að taka efnið og nýta það og sú gerð hennar fól ekki í sér tjón fyrir gagnáfrýjanda. Er aðaláfrýjanda samkvæmt því óskylt að greiða gagnáfrýjanda fyrir það, sbr. til hliðsjónar 2. málslið 1. mgr. 45. gr. þágildandi vegalaga nr. 45/1994.

Að framan var þess getið að gagnáfrýjandi hefur hreyft því í málatilbúnaði sínum að tilvist vegganganna setji nýtingu hans á þessum hluta jarðarinnar skorður. Við munnlegan flutning málsins var nefnt sem dæmi að ókleift yrði að bora eftir vatni yfir göngunum. Varðandi þetta er til þess að líta að ekki var gert eignarnám á landræmu í eigu gagnáfrýjanda yfir veggöngunum í Almannaskarði að landamerkjum Horns í suðri og málið hefur ekki snúist um að afnot hans væru skert eða kvaðir lagðar á land hans. Þvert á móti hefur hann krafist þess að fá ætlaða skerðingu á eign sinni bætta í formi einingaverðs fyrir jarðefni úr göngunum. Staðhæfing um skert not af landi hefur ekki verið skýrð frekar eða hvernig bætur á slíkum grunni yrðu ákveðnar. Eins og málið hefur verið rekið af gagnáfrýjanda getur þessi málsástæða ekki komið til frekari álita.

 

 

V.

Deila málsaðila snýst jafnframt að hluta um hversu stórt landsvæði hafi verið tekið eignarnámi við framkvæmdir Vegagerðarinnar. Þær fólust í því að eldri vegur norðan ganganna var á kafla endurgerður og breikkaður, en aðaláfrýjandi kveður þann hluta vera nærri 1.100 metra langan. Nýr vegur var lagður þar sem sveigt var af hinum eldri að gangamunnanum, en þann kafla kveður aðaláfrýjandi vera rúmlega 500 metra langan. Nýi vegurinn er að hluta í vegskála og miðar aðaláfrýjandi við að greiddar verði bætur fyrir land undir honum og inn í göngin allt þar til miðlína þeirra er á 30 metra dýpi.

Ágreiningur aðilanna snýst um fyrir hversu breitt landsvæði skuli greiða eignarnámsbætur, en aðaláfrýjandi telur að leggja beri til grundvallar að sá hluti vegarins, sem gerður var á eldra vegarstæði, sé nú orðinn 20 metrar til hvorrar handar frá miðlínu, en nýr hluti vegarins 30 metrar. Hann kveður framangreint vegarstæði í heild vera 7,07 hektara að stærð. Frá því beri að draga 1,46 hektara, sem svari til flatarmáls eldri vegar á um 1.100 metra löngum kafla og að auki á svæði, þar sem sá vegur nær inn á nýja vegkaflann í sveigju í átt að göngunum. Þannig fáist heildarstærð eignarnumins lands, samtals 5,61 hektarar, sem hann krefst að miðað verði við. Nánar skýrir hann þetta svo að eldri vegur hafi verið alls um 12 metrar á breidd að meðaltali, en einungis beri að bæta land sem svari til breikkunar hans upp í alls 40 metra. Þá beri að miða við að áhrifasvæði, sem fylgt hafi eldri vegi, sé hið sama og hins endurgerða. Land utan við vegbrún hafi ekki verið tekið eignarnámi, þótt vissar kvaðir hvíli á því samkvæmt 33. gr. áðurgildandi vegalaga. Gagnáfrýjandi telur á hinn bóginn að miða beri eignarnámsbætur við 30 metra breiða spildu til hvorrar handar frá miðlínu vegar, jafnt á eldri hluta hans sem hinum nýja. Því til stuðnings vísar hann til 33. gr. áðurgildandi vegalaga. Matsnefnd eignarnámsbóta hafi í úrskurði sínum fallist á að svo skyldi gert. Gagnáfrýjandi vísar einnig til úrskurðarins um að hluti bótafjárhæðar sé fyrir geil, sem myndast hafi milli eldri vegar og vegskála og sé illnýtanleg. Hann vefengir hins vegar ekki áðurnefnda útreikninga aðaláfrýjanda um stærð hvers vegkafla.

Ekki liggur fyrir í málinu hvenær eldri vegur var lagður, en ómótmælt er að það hafi verið gert fyrir mörgum áratugum. Ekkert er heldur fram komið um það hvort land undir veginn hafi þá verið bætt. Gagnáfrýjandi hefur ekki rökstutt sérstaklega á hvaða grundvelli eigi að bæta honum nú gamla vegarstæðið, en um það vísar hann til úrskurðar matsnefndar eignarnámsbóta. Aðaláfrýjandi telur misskilning um landstærð hafa ráðið því að eldra vegarstæði hafi í úrskurði nefndarinnar verið talið falla undir það svæði, sem nú var tekið eignarnámi. Hvað sem öðru líði hafi nefndinni ekki verið falið í matsbeiðni að meta eldra vegarstæðið til verðs og beri því að líta framhjá þessum þætti í niðurstöðu hennar. Þá geti greiðsla fyrir eldra vegarstæði ekki komið til nú vegna tómlætis eigenda Syðri-Fjarðar í áratugi við að halda fram kröfu um bætur, en að öllu öðru frágengnu hljóti aðaláfrýjandi að hafa öðlast rétt yfir því landi fyrir hefð. Aðaláfrýjandi vísar jafnframt til reglu 2. mgr. 47. gr. eldri vegalaga um að þegar eldri vegur leggst niður við lagningu nýs vegar og sá eldri fellur til landeiganda skuli verð hans dregið frá þeirri fjárhæð, sem landeiganda er metin við eignarnám lands fyrir nýja veginn. Hann ber hins vegar ekki fyrir sig fyrningu, en samkvæmt 2. málslið 49. gr. eldri vegalaga fyrnast skaðabótakröfur vegna vegagerðar á tíu árum frá því að verki lauk. Eins og málið liggur fyrir má fallast á skýringu aðaláfrýjanda um stærð eignarnumins lands eftir að land undir eldri vegi hafi verið dregið frá. Matsnefnd eignarnámsbóta var ekki falið að meta eldra vegarstæðið til verðs og Vegagerðin tók það ekki til sín nú, heldur fyrir áratugum. Þegar af þessum ástæðum verður fallist á með aðaláfrýjanda að honum verði ekki gert að bæta eldra vegarstæði nú og reynir þá ekki sérstaklega á aðrar ástæður, sem hann hefur teflt fram til stuðnings þeirri niðurstöðu.

Samkvæmt 1. mgr. 33. gr. eldri vegalaga má ekki staðsetja byggingar, leiðslur eða önnur mannvirki, föst eða laus, nær vegi en 30 metra frá miðlínu stofnvega nema leyfi Vegagerðarinnar komi til. Eldri vegi fylgdi áhrifasvæði samkvæmt þessu ákvæði, sem taka varð tillit til við ákvörðun bóta, sbr. til hliðsjónar dóm Hæstaréttar í máli nr. 349/2004, sem birtur er í dómasafni 2005 bls. 1237. Breikkun vegarins leiddi til þess að áhrifasvæði meðfram honum, sem áður náði 24 metra út frá vegbrún hvorum megin, er nú 10 metrar. Ekki féllu frekari kvaðir á land utan við vegbrún eftir framkvæmdirnar en þegar hvíldu á því, en hluti lands, sem áður taldist til áhrifasvæðis, var tekinn eignarnámi vegna breikkunar vegarins. Að þessu virtu verður fallist á kröfu aðaláfrýjanda, sem að þessu lýtur.

Aðaláfrýjandi mótmælir að honum verði gert að greiða bætur fyrir geil, sem myndaðist við framkvæmdir milli vegskála og eldri vegar. Sú spilda var ekki tekin eignarnámi og í úrskurði matsnefndar eignarnámsbóta var ekki vísað til 12. gr. laga nr. 11/1973 til að fella hana undir eignarnám, heldur sagði þar að við ákvörðun bóta væri litið til þess að spildan hafi orðið illnýtanleg. Af hálfu gagnáfrýjanda hafa engar frekari skýringar verið gefnar á þessu og verður aðaláfrýjanda ekki gert að greiða bætur fyrir þessa spildu eins og málið liggur fyrir. Krafa aðaláfrýjanda í þessum þætti málsins verður samkvæmt öllu framanröktu tekin til greina.

Rétt er að hvor aðili beri sinn kostnað af málinu í héraði og fyrir Hæstarétti.

Dómsorð:

Aðaláfrýjandi, íslenska ríkið, er sýkn af kröfum gagnáfrýjanda, Ragnars Sigurðssonar.

Viðurkennt er að eignarnám Vegagerðarinnar í landi jarðarinnar Syðri-Fjarðar í Sveitarfélaginu Hornafirði vegna framkvæmda, sem hófust árið 2004, hafi aðeins tekið til 5,61 hektara lands undir vegarstæði.

Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður.

 

 

 

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 22. september 2006.

I

Mál þetta, sem dómtekið var fimmtudaginn 31. ágúst sl., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Ragnari Sigurðssyni, kt. 180630-3339, Syðri Firði, Sveitarfélaginu Hornafirði, með aðalstefnu þingfestri 1. september 2005 á hendur Vegagerðinni, kt. 680269-2899, Borgartúni 5 og 7, Reykjavík.  Með gagnstefnu, birtri 29. september 2005, höfðaði aðalstefndi gagnsakarmál á hendur aðalstefnanda.

 

  Dómkröfur aðalstefnanda í aðalsök eru þær aðallega, að aðalstefnda verði gert að greiða aðalstefnanda kr. 2.948.500, með dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga um vexti og verðtryggingu nr. 38/2001 frá 1. júlí 2005 til greiðsludags.  Til vara krefst aðalstefnandi þess, að aðalstefnda verði gert að greiða honum kr. 1.061.460, með dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga um vexti og verðtryggingu nr. 38/2001 frá 1. júlí 2005 til greiðsludags.

  Í báðum tilvikum krefst aðalstefnandi málskostnaðar úr hendi aðalstefnda að skaðlausu, að teknu tilliti til skyldu hans til greiðslu virðisaukaskatts.

 

  Dómkröfur aðalstefnda í aðalsök eru þær aðallega, að hann verði sýknaður af öllum kröfum aðalstefnanda, en til vara, að aðalstefnukröfurnar verði lækkaðar verulega.  Þá krefst hann málskostnaðar úr hendi aðalstefnanda að mati dómsins.

 

  Endanlegar dómkröfur gagnstefnanda í gagnsök eru þær, að úrskurður matsnefndar eignarnámsbóta í matsmálinu nr. 2/2005 verði að hluta til felldur úr gildi og að dæmt verði:

1.   Að eignarnám í landi jarðarinnar Syðri-Fjarðar, Sveitarfélaginu Hornafirði,  nái aðeins til 5,61 hektara lands undir vegastæði.

  Þá er krafizt málskostnaðar að mati dómsins.

 

  Dómkröfur gagnstefnda í gagnsök eru þær, að gagnstefndi verði sýknaður af kröfum gagnstefnanda í gagnsök.  Í báðum tilvikum er krafizt málskostnaður að skaðlausu úr hendi gagnstefnenda, að teknu tilliti til skyldu gagnstefnanda til greiðslu virðisaukaskatts.

 

II

Málavextir

Með heimild í 45. gr. vegalaga nr. 45/1994 var tekið eignarnámi landsvæði aðalstefnanda, Ragnars Sigurðssonar úr jörðinni Syðri Firði, Lóni í sveitarfélaginu Hornafirði, en tilefni eignarnámsins var lagning hringvegar í 1146 m tvíbreiðum jarðgöngum undir Almannaskarð á milli Skarðsdals og Skarðsfjarðar í sveitarfélaginu Hornafirði.  Var gangamunni norðan skarðsins í um 82 m hæð yfir sjávarmáli, en sunnan skarðsins í landi Horns í um 43 m hæð í klettabelti neðan við Almannaskarð.  Ná framkvæmdirnar í landi aðalstefnanda til landspildu undir vegsvæði vegna breikkunar vegar, sem fyrir var, auk nýs vegarkafla að gangamunni.  Þá nær eignarnámið til lands undir vegskála, sem byggður var við gangamunna. 

  Með beiðni, dags. 16. febrúar 2005, fór aðalstefndi fram á, að matsnefnd eignarnámsbóta mæti hæfilegar bætur vegna eignarnámsins og var í beiðninni miðað við, að eignarnámið tæki auk framangreinds til lands yfir jarðgöngum, allt þar til miðlína þeirra sé á 30 m dýpi undir yfirborði Syðri-Fjarðar.  Flatarmál hinnar eignarnumdu spildu sé 5.61 ha og hafi þá verið tekið tillit til þess, að miðað sé við að vegi, sem fyrir var, hafi tilheyrt 1,46 ha.  Gerði aðalstefnandi athugasemd við framangreint, þ.e. að á hluta vegstæðisins hafi ranglega verið gert ráð fyrir 40 metra helgunarsvæði hins nýja vegar, þrátt fyrir fyrirmæli 33. gr. vegalaga um 60 metra helgunarsvæði í tilviki sem þessu.  Var tekið tillit til þessara sjónarmiða í niðurstöðum matsnefndarinnar og miðað við að spildan, sem tekin var eignarnámi væri 2,2 ha stærri en eignarnemi vildi miða við.  Þá tók eignarnámið til 15.600 m³ jarðefna úr námu í Fjarðará.  Í matsbeiðni aðalstefnda var hins vegar miðað við að eiganrnám tæki til lands yfir jarðgöngum, allt að miðlínu þeirra á 30 m dýpi undir yfirborði Syðri-Fjarðar.  Af hálfu aðalstefnanda var hins vegar á því byggt, að aðalstefnda bæri að bæta eingarnámsþola að fullu fyrir þann hluta jarðganganna, sem sannarlega lægi undir landi fasteignar hans og að landamerkjum við Horn, sem miðist við fjallseggjar.

  Matsnefnd eignarnámsbóta kvað upp úrskurð sinn í málinu þann 1. júní 2005.  Voru aðalstefnanda úrskurðaðar bætur, samtals kr. 2.941.460, auk málskostnaðar, kr. 534.012.  Sundurliðast bæturnar svo:

 

                                                                                  Landbætur  kr. 1.000.000

                                                                                  Efnisbætur  kr.    780.000

                                                        Tímabundin óþægindi ofl.  kr.    100.000

                                                  Bætur v. efnis úr jarðgöngum  kr. 1.061.460

 

  Aðalstefnandi, sem hafði áður krafið aðalstefnda um heildarbætur að lágmarki kr. 5.921.000, kveðst hafa ákveðið að una úrskurði matsnefndarinnar.  Aðalstefndi var hins vegar ekki sáttur við úrskurðinn og þá einkum þann þátt, sem laut að bótaákvörðun vegna jarðganganna.  Þann 8. júlí 2005 greiddi aðalstefndi aðalstefnanda kr. 2.414.012.  Í greiðslutilkynningu aðalstefnda segir, að um sé að ræða landbætur til aðalstefnanda, greiddar með fyrirvara um réttmæti fjárhæðar.  Kveðst aðalstefnandi telja einsýnt, af tölulegum forsendum, sem og fyrri samtölum við aðalstefnda, að aðalstefndi muni ekki greiða úrskurðaðar bætur vegna efnis úr jarðgöngum, kr. 1.061.460, og tiltók lögmaður aðalstefnanda í bréfi til aðalstefnda, dags. 15. júlí 2005, að tekið væri við greiðslunni sem innborgun á kröfu aðalstefnanda.

  Miðar kröfugerð aðalstefnanda og málatilbúnaður við það, að bætur til handa aðalstefnanda séu uppgerðar um annað en bætur vegna jarðganganna sjálfra.  Gerir aðalstefnandi því aðallega kröfu um bætur miðað við kr. 50 pr. m³ þess efnis, sem úr göngunum var unnið og tilheyri Syðri-Firði, en samkvæmt úrskurði matsnefndar eignarnámsbóta nam það magn 58.970 m³.  Varakröfu sína byggir aðalstefnandi á verðforsendum matsnefndar eignarnámsbóta óbreyttum, þ.e. kr. 18 pr. m³.

  Með úrskurði matsnefndar eignarnámsbóta í málinu nr. 2/2005 var aðalstefnda gert að greiða aðalstefnanda samtals kr. 2.941.460.  Sundurliðuðust bæturnar þannig að kr. 1.000.000 eru vegna spildu fyrir vegastæði, kr. 1.061.460 fyrir jarðefni úr jarðgöngum undir Almannaskarð í Sveitarfélaginu Hornafirði, kr. 780.000 vegna jarðefna úr námu í Fjarðará og kr. 100.000 fyrir jarðrask og óþægindi. Auk þess var aðalstefnda gert að greiða kr. 534.012 í málskostnað.

  Aðalstefndi hefur höfðað gagnsakarmál á hendur aðalstefnanda, þar sem gerð var krafa um, að úrskurður matsnefndar eignarnámsbóta verði felldur úr gildi að hluta, og að dæmt yrði, að aðalstefnda væri óskylt að bæta aðalstefnanda jarðefni, sem til féllu við gangagerðina.  Auk þess, sem gerð var krafa um, að eignarnámið næði aðeins til 5,61 hektara lands undir vegastæði en ekki 9,27 hektara lands, eins og úrskurðað hafi verið af matsnefnd eignarnámsbóta.  Undir rekstri málsins féll aðalstefndi frá kröfu um, að honum væri óskylt að bæta aðalstefnanda jarðefni, sem til féllu við gangagerðina.

 

III

Málsástæður aðalstefnanda

Af hálfu aðalstefnanda er á því byggt í aðalsök, að aðalstefnda beri að greiða fyrir það efni, sem unnið hafi verið úr þeim hluta jarðganganna, sem Syðri Firði tilheyri og fyrr sé gerð grein fyrir.  Svo sem fyrr segi, miðist málatilbúnaður aðalstefnanda við það, að einungis sé ágreiningur um þann þátt, en til öryggis sé á því byggt, að aðalstefndi sé þá bundinn af greiðslu sinni á bótum vegna annarra þátta.  Allt að einu leggi aðalstefnandi fram greinargerð sína fyrir Matsnefnd eignarnámsbóta, ásamt þeim gögnum, sem fyrir nefndina hafi verið lögð.  Beri að líta á greinargerðina og þau gögn og sjónarmið, sem þar séu reifuð, sem hluta af málsástæðum aðalstefnanda við rekstur máls þessa.  Af aðalstefnda hálfu hafi því verið hafnað að bæta eignarnámsþola sérstaklega vegna þess hluta jarðganganna, sem liggi um land Syðri-Fjarðar.  Göngin liggi undir Hornsfjall, en merki Syðri-Fjarðar gagnvart Horni í Hornafirði liggi þar um fjallseggjar.  Af aðalstefnda hálfu sé miðað við það, að eingöngu komi bætur fyrir land undir jarðgöng, þar til komið sé á 30 metra dýpi, en eftir það komi ekki sérstakar bætur til.  Þessari aðferðafræði, sem aðalstefnandi telji án nokkurrar lagaheimildar, sé harðlega mótmælt og þvert á móti byggt á því, að bæta beri aðalstefnanda að fullu fyrir þann hluta jarðganganna, sem sannarlega liggi undir landi fasteignar hans.

  Við bótaákvörðun og grundvöll hennar beri að leggja þá meginreglu íslenzks réttar til grundvallar, að eignarráð fasteignareiganda nái jafnt til umráða og nota undir yfirborði jarðar sem yfir því.  Hafi í eignarrétti verið viðurkennt að miða verði við þær kröfur, sem eðlilegt sé að viðurkenna af tilliti til hagsmuna landeiganda.  Vísist í þessu sambandi sérstaklega til 2. og 3. gr. auðlindalaga nr. 57/1998.  Við mat á bótum til aðalstefnanda vegna þess hluta framkvæmdarinnar, sem felist í jarðgöngum undir landi hans, sé eðlilegt að líta til þess efnis, sem tekið verði vegna gangagerðarinnar og verðmætis þess, en allt sé það nýtt af aðalstefnda.  Leggi aðalstefnandi áherzlu á, að hér sé um lágmarksbótaviðmið að ræða.  Landbætur vegna ganganna geti aldrei numið lægri fjárhæð, enda verði jafnframt að hafa í huga þær mögulegu framtíðarskorður, sem tilvist ganganna setji nýtingu aðalstefnanda á þessum hluta jarðar sinnar.  Á þessi grundvallarsjónarmið fallist Matsnefnd eignarnámsbóta í úrskurði sínum, en þar segi:

 

Ljóst er að eignarnemi þarf að sprengja og flytja grjót úr göngunum og enda þótt fallast megi á það að hér sé ekki um arðvænlegt grjótnám í sjálfu sér að ræða nýtist það eignarnema við vegagerð hans. Telur matsnefndin að efni þetta allt sé háð eignarrétti landeiganda. Ekki verður fallist á það með eignarnema að eignarráð landeiganda séu takmörkuð miðað við 30 metra eins og hann heldur fram. Fyrir þeirri málsástæðu skortir lagarök og getur hún ekki takmarkað úrlausnarvald nefndarinnar við ákvörðun bóta vegna skerðingar eignarréttinda. Kemur og hér til að samkvæmt 3. gr. laga nr. 57/1998 fylgir eignarréttur að auðlindum í jörðu í eignarlandi. Verður þá einnig að hafna kröfu eignarnema um frávísun þessa þáttar matsins.

Við mat á bótum vegna efnis úr göngunum verður hins vegar að líta til þess að mjög takmörkuð not hefði verið unnt að hafa af efni þessu nema vegna framkvæmda  eignarnema. Öflun og nýting efnisins verður því vegna framkvæmda hans og verður að taka mið af því við ákvörðun bóta. Samkvæmt upplýsingum eignarnema nemur magn efnis sem kom úr göngunum 58.970 m³. Með tilliti til þess sem segir um hlut eignarnema í öflun efnisins þykja bætur til eignarnámsþola vegna þessa hæfilega ákveðnar 1.061.460 krónur (58.970 x 18 krónur).

 

  Þessi niðurstaða sé að sínu leyti í fullu samræmi við niðurstöðu nefndarinnar í málum nr. 3/2004 og 6/2005. 

  Þegar hins vegar komi að mati á verðmætum efnisins, telji aðalstefnandi, að nefndinni skjöplist verulega, og hafi hann af því tilefni sett fram aðalkröfu sína um kr. 50 pr. m³, en með því skapist jafnframt eðlilegt svigrúm dóminum til handa við ákvörðun bóta.  Telji aðalstefnandi það lítt, ef nokkuð, rökstutt af hverju jarðefnin úr göngunum séu verðlögð svo miklu lægra en jarðefni úr yfirborðsnámum, en aðalstefnandi telji verðgildi þeirra og notin fyrir þau í alla staði sambærileg.

  Málatilbúnaður aðalstefnda, eins og hann birtist í rekstri málsins fyrir Matsnefnd eignarnámsbóta, sé nokkuð sérstakur að mati aðalstefnanda, og sjónarmiðum hans mótmælt í öllum atriðum.

  Hvað form málsins varði, hagi þannig til, að aðalstefndi hafi talið, að þar sem hann sjálfur hefði ekki, við eignarnámsákvörðun, ákveðið sérstaklega, að eignarnámið tæki til efnis úr göngunum, væri nefndinni fyrirmunað að ákvarða bætur.  Um þetta sé það að segja, að um stjórnsýslunefnd sé að ræða en ekki dómstól og allt svigrúm hennar, hvað formhlið máls varði, því með öðrum hætti.  Að öðru leyti sýnist málatilbúnaður aðalstefnda í þessa veru byggjast á þeim skilningi, að hann sjálfur, eiganrneminn, fari með ákvörðunarvald þess, hvaða þætti Matsnefnd eignarnámsbóta leggi til grundvallar við mat á eignarröskunum vegna lagningar vega og jarðganga.  Þessu sé alfarið mótmælt, enda hljóti eignarnámið, eðli málsins samkvæmt, að taka til þessara þátta, sbr. 45. gr. vegalaga nr. 45/1994 og áratugalöng framkvæmd á grundvelli laga nr. 11/1973 um framkvæmd eignarnáms, sbr. t.d. Hrd. 1997/52.  Væri sú niðurstaða næsta fráleit, ef aðalstefndi, eignarneminn, sem í tilviki vegalaga fari bæði með þá hagsmuni, sem um sé að ræða, og heimildina til að heimila eignarnám þeirra vegna, gæti í matsbeiðni takmarkað þá þætti, sem matsnefnd bæri að líta til við mat á eignarnámsbótum, sem eðli málsins samkvæmt eigi að vera heildarmat á allri þeirri eignarýrnun sem aðalstefnandi, eignarnámsþoli, verði fyrir.

   Hvað efnislega umfjöllun aðalstefnda varði, sé síðan þörf á því að árétta ákvæði 2. og 3. gr. laga nr. 57/1998.  Aðalstefndi hafni þeim meginreglum, sem þar sé byggt á með lögfestum hætti, en hafi sjálfur smíðað algjörlega órökstudda reglu þess efnis að bæta beri land yfir jarðgöngunum, þar til þau hafi náð 30 metra dýpi.  Kenningum um takmarkanir eignarréttarins af þessum toga hafi síðast verið hreyft af alvöru á sjötta áratug síðustu aldar, en löngu sé viðurkennt, að eignarráðum niður á við verði ekki sett slík útmæld takmörk.  Þá sé minnt á, að kröfugerð aðalstefnanda hafi ekki tekið mið af sérstökum bótum fyrir það land jarðarinnar, sem liggi ofan ganganna, þó svo að ekki sé útilokað, að tilvist þeirra takmarki, til framtíðar litið, nýtingu þess og/eða náttúruauðlinda þar undir.  Kröfugerð taki, m.a. til einföldunar, eingöngu mið af áætluðu verðmæti þeirra jarðefna, sem unnin verði úr gangastæðinu.  Af hálfu aðalstefnanda sé byggt á því, að þær bætur, sem þar eigi réttilega að koma fyrir, bæti þá eignaskerðingu, sem af tilvist ganganna leiði.  Verði engin frekari sönnunarbyrði lögð á aðalstefnanda þar um og þá ekki heldur um meint fjárhagslegt tjón vegna efnistökunnar, sbr. skýrt fordæmi Hæstaréttar í dómi frá árinu 1983, Hrd. 1983/1538.

  Loks gæti þess grundvallarmisskilnings í málatilbúnaði aðalstefnda, að eignarhald auðlinda í jörðu fasteignar sé með einhverjum hætti háð handhöfn, ytri tengslum eða vinnanleika auðlindarinnar.  Málatilbúnaður þessi tengist og vangaveltum í þá veru, að ekki sé sýnt fram á fjárhagslegt tjón eignarnema.  Aðalstefnandi bendi á, að hér sé enn og aftur um misskilning að ræða.  Taka megi dæmi af jörð, þar sem jarðhiti eða grunnvatn sé í jörðu.  Samkvæmt skilningi aðalstefnda væri öllum heimilt að vinna slíkan jarðhita, eftir atvikum frá öðrum fasteignum, vegna þess eins að viðkomandi fasteignareigandi hefði ekki uppi virk áform um slíka nýtingu sjálfur, eða af því að slík nýting væri honum ekki hagkvæm eða arðbær að svo stöddu.  Sama dæmi mætti taka af fjölmörgum öðrum jarðrænum auðlindum.  Hér sé rangt með farið í grundvallar­atriðum, sbr. og dómar Hæstaréttar um bótarétt eigenda jarðhitajarða, þar sem nýting frá öðrum fasteignum hafi haft áhrif á þann hluta auðlindarinnar, sem liggi undir þeirra fasteign.

  Loks sé áréttað, að hvað sem líði margítrekuðum staðhæfingum aðalstefnda um erfiðleika þá og kostnað, sem vinnsla efnisins með þessum hætti sé háð, sé efnið allt notað til vegagerðar aðalstefnda, sem með því spari sér sambærileg efniskaup.  Nýting þess sé aðalstefnda því fjárhagslega hagkvæm, sbr. Hrd. 1983/1538.

  Aðalstefnandi vísi til laga nr. 11/1973, 9. kafla vegalaga nr. 45/1994 og meginreglna eignarréttar, sbr. einkum 72. gr. stjórnarskrár.  Krafa um dráttarvexti sé studd við ákvæði III. kafla laga nr. 38/2001.  Krafa um málskostnað sé studd við ákvæði XXI. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála í héraði, með síðari breytingum.  Minnt sé á, að aðalstefnanda sé nauðsynlegt að fá dæmdan virðisaukaskatt ofan á málflutningsþóknun, svo honum verði haldið skaðlausum af þeim skatti.  Sé um þetta efni vísað til laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt.

 

Málsástæður aðalstefnda

Aðalstefndi telji, að úrskurður matsnefndar byggi ekki á lögmætum sjónarmiðum. Matsnefndinni hafi ekki verið heimilt að úrskurða um bætur fyrir jarðefni, þar sem hvorki göngin, né jarðefni úr þeim, hafi verið matsandlag, sbr. matsbeiðni á dskj. nr. 4.  Þá hafi ekki verið lagagrundvöllur til greiðslu bóta fyrir jarðefni úr göngunum.  Um framangreindan ágreining varðandi stærð spildu undir vegastæði vísist til aðalstefnu í gagnsök.  Hér á eftir verði hins vegar fjallað um greiðslu bóta fyrir jarðefni úr jarðgöngunum.  Byggi aðalstefndi aðalkröfu sína um sýknu á eftirtöldum málsástæðum og lagarökum.

  Aðalstefndi telji algerlega óásættanlegt, að honum verði gert að greiða fyrir jarðefni úr jarðgöngum, sem liggi djúpt undir yfirborði jarðar aðalstefnanda og hafi engin áhrif á nýtingu hans á jörðinni.  Jafna megi jarðgöngum við flug yfir landi, sem landeigandi verði að sætta sig við.

  Aðalstefndi byggi á því, að með eignarnámsbótum sé verið að bæta mönnun þá fjárhagslegu skerðingu, sem þeir verði fyrir vegna eignarnáms.  Eignarnámsbótum sé ekki ætlað að gera menn betur setta fjárhagslega en ef aldrei hefði komið til eignarnámsins. Þessi grunnsjónarmið komi skýrt fram í lögunum um eignarnám nr. 11/1973, sbr. t.d. 12. gr. þ.l. og IX. kafla vegalaga nr. 45/1994, sbr. t.d. 45. gr. þ.l.

  Aðalstefndi telji, að um skerðingu í skilningi laganna geti aldrei verið að ræða, þegar um sé að ræða efni, sem hvorki sé aðgengilegt né vinnanlegt fyrir landeiganda. Svo mikið þurfi að hafa fyrir því að sækja efnið, að það sé hvorki fjárhagslega né af öðrum ástæðum réttlætanlegt.  Hér sé ekki um nám á jarðefnum að ræða, heldur sé verið að gera hið gagnstæða, þ.e. að ryðja jarðefnum úr vegi vegna samgöngubóta.  Breyti engu, þótt slík jarðefni gagnist að einhverju leyti sem vegfylling í nærliggjandi vegastæði.

  Byggi aðalstefndi á því, að það sé skilyrði bótaréttar við þessar kringumstæður, að mögulegt sé fyrir eignarnámsþola að nýta hin meintu gæði.  Því sé ekki fyrir að fara í tilfelli aðalstefnanda.  Honum sé ómögulegt að nýta jarðefnin, vegna þess hversu djúpt þau liggi í jörðu, og hversu kostnaðarsamt sé að sækja þau.  Hafi t.d. verið byggt á þessum sjónarmiðum í norskum rétti.  Þá hafi verið talið, að það sé skilyrði bóta fyrir meint gæði, að eitthvert verðgildi sé á þeim, burt séð frá eignarnáminu, þ.e. að eigandi hefði getað nýtt sér þau, ef ekki hefði komið til eignarnámsins.  Því sé ekki að heilsa í tilfelli aðalstefnanda.

  Aðalstefndi mótmæli fullyrðingum í aðalstefnu þess efnis, að hann telji, að aðeins eigi að bæta jarðefni niður á 30 metra dýpi.  Það sé alger fjarstæða.  Sú viðmiðun sé vegna fordæmis úr Hvalfirði, þar sem talið hafi verið, að gangastæði á meira en 30 metra dýpi kæmi landeiganda að engum notum.  Það sé í samræmi við framangreinda reglu, um að bótaréttur sé háður því, að hagnýting hinna meintu gæða sé möguleg fyrir landeiganda.

  Enn fremur byggi aðalstefndi á því, að orsakasamband þurfi að vera milli eignarnáms og þess tjóns eða skerðingar, sem eignarnámsþoli verði fyrir.  Aðalstefnandi hljóti að hafa sönnunarbyrðina fyrir því, að um orsakasamband sé þarna að ræða.  Þá hljóti aðalstefnandi að hafa sönnunarbyrðina fyrir því, að um tjón sé að ræða, og að það tjón sé fjárhagslegt.  Það hafi hann ekki sannað.  Enda liggi göngin langt niður í jörðu og því ekki um að ræða landspjöll í hefðbundnum skilningi þess orðs.  Engin verðrýrnun sé heldur á þeim hluta jarðar, sem eftir sé.

  Byggi aðalstefndi á því, að við ákvörðun eignarnámsbóta sé einkum byggt á þrenns konar sjónarmiðum, þ.e. söluverði, notagildi og enduröflunarverði.  Augljóst sé, að söluverð eigi ekki við í þessu tilviki, þar sem það svari engan veginn kostnaði að sækja efni að þessum gæðum djúpt í jörðu.  Af því yrði aldrei annað en tap.  Sama eigi við um notagildi.  Augljóst sé, að jarðefni, svo djúpt í jörðu, sem ekki borgi sig að vinna, gefi engan arð af sér.  Viðmiðun við enduröflunarverð eigi heldur ekki við, þar sem skerðing sé engin, og fyrir liggi, að aðalstefndi hefði aldrei getað nýtt sér efnið, þar sem of kostnaðarsamt sé að sækja það.

  Inntak eignarréttarins hljóti að þurfa skoða í framangreindu ljósi.  Hann hljóti að takmarkast við, að menn geti nýtt sér hin meintu gæði með eðlilegum og skynsamlegum hætti, þ.e. að nýting hinna meintu gæða sé raunhæf og möguleg fyrir eiganda.  Telji aðalstefndi að skýra verði 2. gr. laga nr. 57/1998 með hliðsjón af þessu, þ.e. að eignarland sé land, þar sem eigandi lands fari með öll venjuleg eignarráð.  Því sé ekki að heilsa um jarðefni úr göngum, djúpt undir yfirborði viðkomandi jarðar, sem eigandi jarðarinnar hafi aldrei möguleika á að gera sér verðmæti úr og sem ekki séu verðmæti nema vegna aðgerða aðalstefnda.  Hér sé því ekki um að ræða hefðbundið nám á jarðefnum í landi aðalstefnanda, sem að jafnaði sé grundvöllur bóta í slíkum tilvikum, heldur hið gangstæða, eins og áður segi, að fjarlægja hindrun úr vegi fyrir samgöngubótum, í þessu tilfelli með gerð jarðganga djúpt í jörðu.

  Aðalstefndi telji, að það sé jafn fráleitt að úrskurða bætur fyrir efni úr jarðgöngunum, eins og úrskurða bætur fyrir það landsvæði, sem göngin liggi um. Athygli veki, að aðalstefnandi láti sér ekki detta í hug að krefjast bóta fyrir það svæði.  Sömu rök liggi til þess, að ekki eigi að greiða bætur fyrir það efni, sem falli til við jarðgangagerðina.

  Þá telji aðalstefndi, að jafnvel þótt dómurinn telji, að jarðefnin úr jarðgöngunum séu háð eignarrétti aðalstefnanda, beri ekki að bæta fyrir þau, þar sem aðalstefnandi hafi ekki sýnt fram á, að hann hafi orðið fyrir tjóni.

  Telji aðalstefndi og, að úrskurðinum sé áfátt varðandi rökstuðning fyrir verðmæti jarðefnis úr jarðgöngunum, enda hafi matsnefnd eignarnámsbóta ekki haft undir höndum nægar upplýsingar um eiginleika efnisins til að geta lagt mat á verðmæti þess og notkunarmöguleika.

  Þá byggi aðalstefndi á því, að matsnefnd eignarnámsbóta hafi ekki verið heimilt að úrskurða bætur vegna efnis úr jarðgöngunum, þar sem hvorki göngin né efnið úr þeim, hafi verið matsandlag, svo sem fram komi í matsbeiðni. Matsnefnd eignarnámsbóta hafi hvorki heimild til þess að taka það upp hjá sjálfri sér né að beiðni eignarnámsþola, að úrskurða um hluti, sem ekki sé andlag matsins.  Byggi aðalstefndi á því, að í lögum nr. 11/1973 séu tæmandi talin þau atvik, sem leitt geti til þess, að nefndin úrskurði um bætur fyrir meint gæði, sem ekki komi fram í matsbeiðni, sbr. 12. gr. laganna.  Telji aðalstefndi, að eignarnámsþoli verði við slíkar kringumstæður að leita til dómstóla, telji hann brotið á sér.

  Telji aðalstefndi, að allt ofangreint leiði til þess að sýkna beri hann af öllum kröfum aðalstefnanda.  Fari svo ólíklega, að dómurinn fallist ekki á aðalkröfu aðalstefnda um sýknu, byggi hann varakröfu sína um lækkun aðalstefnukrafna á því, að jarðefni, sem sótt séu djúpt í jörðu við þessar kringumstæður, hljóti að vera mjög lítils virði fyrir aðalstefnanda, þar sem hann hafi aldrei möguleika á að nýta sér þau vegna kostnaðar og af tæknilegum ástæðum. Tjón hans hljóti því að vera lítið eða ekkert.

  Varðandi málsástæður, lagarök og önnur atvik að öðru leyti vísist til matsbeiðni á dskj. nr. 4, greinargerðar aðalstefnda (eignarnema) fyrir matsnefnd eignarnámsbóta á dskj. nr. 23 og andsvara hans á dskj. nr. 42.  Þá vísist til vegalaga nr. 45/1994, einkum IX. kafla þ.l., og laga um framkvæmd eignarnáms nr. 11/1973, 72. gr. stjórnarskrárinnar og til meginreglna eignarréttarins um eignarréttindi manna. Varðandi málskostnaðarkröfu vísist til 129. og 130. gr. laga nr. 91/1991.

  Aðalstefndi hafi, að svo stöddu, ákveðið að una úrskurði matsnefndar eignarnámsbóta um fjárhæð eignarnámsbóta fyrir land á jörð aðalstefnanda, þ.e. kr. 107.875 (kr. 1.000.000/9,27 ha) fyrir hvern hektara, þótt hann telji það hátt og í engu samræmi við bætur fyrir sambærilegt land annars staðar.  Fjárhæð þessi hafi verið greidd með fyrirvara um réttmæti hennar.

 

Málsástæður gagnstefnanda

Bætur fyrir land undir vegastæði:

  Kröfu sína um að eignarnám í landi jarðarinnar Syðri-Fjarðar, Sveitarfélaginu Hornafirði, nái aðeins til 5,61 hektara lands undir vegastæði, byggir gagnstefnandi á því, að matsandlagið sé aðeins 5,61 hektari, eins og skýrt komi fram í matsbeiðni.  Sá misskilningur komi hins vegar fram í úrskurði matsnefndar eignarnámsbóta, að nefndin telji, að gagnstefnandi telji, að matsandlagið taki til 7,07 hektara. Mismunurinn, 1,46 hektarar, liggi í gamla veginum, sem sé verið að breikka með vegaframkvæmdunum, sem m.a. séu ástæða eignarnámsins.

  Gagnstefnandi telji fráleitt, að gagnstefndi eigi að fá bætur fyrir gamla veginn, sem legið hafi um jörðina í a.m.k. áratugi án athugasemda af hálfu gagnstefnda.  Sé gagnstefnanda ekki kunnugt um, hvernig það vegastæði sé komið til eða hvaða samningar hafi legið þar til grundvallar. Telji gagnstefnandi, að í versta falli sé komin afnotahefð á þau not.  Þá verði gagnstefndi að bera halla af tómlæti sínu.

  Í úrskurði sínum miði matsnefnd eignarnámsbóta við bætur fyrir 9,27 hektara lands, þrátt fyrir að hún telji ranglega, að gagnstefnandi telji matsandlagið vera 7,07 hektara, svo sem að framan greini. Ástæða þessa sé sú, að nefndin bæti við 2,2 hekturum lands með vísan til 33. gr. vegalaga nr. 45/1994.  Telji gagnstefnandi, að þetta hafi nefndinni ekki verið heimilt, þar sem henni sé óheimilt að fara út fyrir kröfur matsbeiðanda.  Byggi gagnstefnandi á því, að í lögum nr. 11/1973 um framkvæmd eignarnáms séu tæmandi talin þau tilvik, sem heimili nefndinni að fara út fyrir kröfur eignarnema, sbr. 12. gr. þ.l.  Verði ekki séð, að nefndinni sé heimilt að gera gagnstefnanda að taka eignarnámi breiðari spildu en nauðsyn krefji vegarins vegna.  33. gr. vegalaga nr. 45/1994 breyti engu þar um.  Sú niðurstaða sé studd því, að um sé að ræða eignarnám á landi vegna breikkunar á vegi, sem verið hafi þarna um a.m.k. áratuga skeið, svo sem áður greini.  Til sömu niðurstöðu leiði áratuga fordæmi um að draga frá eignarnumdu landi flatarmál gamalla vega, sem verði landeiganda til afnota á ný vegna nýrrar vegalagningar, sbr. hæstaréttardómur frá 1980 bls. 920 (Leirvogstungudómur). Telji gagnstefnandi, að land með fram veginum verði nýtanlegt sem beitiland eða til annarra nota hér eftir sem hingað til, og því séu ekki rök til að taka stærra land undir eignarnám en gagnstefnandi geri kröfu um í eignarnámsbeiðni sinni.    

  Gagnstefnandi hafi að svo stöddu ákveðið að una við úrskurð matsnefndar eignarnámsbóta um fjárhæð eignarnámsbóta fyrir land á jörð gagnstefnda, þ.e. kr. 107.875 (kr. 1.000.000/ 9,27 ha) fyrir hvern hektara, þótt hann telji það hátt og í engu samræmi við bætur fyrir sambærilegt land annars staðar.  Ágreiningur sé þó enn til staðar um fjölda hektara, sem eignarnámið taki til, svo sem rakið sé hér að framan.

 

Málsástæður gagnstefnda

Um sýknu af þeirri dómkröfu, að eignarnám nái aðeins til 5,61 ha sé það að segja, að um einhvers konar grundvallarmisskilning gagnstefnanda sé að ræða.  Af forsendum matsnefndar eignarnámsbóta fyrir niðurstöðu sinni, dskj. 3, bls. 13, sé augljóst, að um heildstætt mat sé að ræða, þar sem m.a. sé litið til heildarstærðar vegstæðis, til þeirrar óumdeildu staðreyndar, að á milli vegganga og eldri vegar yfir Almannaskarð, sem viðhaldið verði áfram, verði til geil, sem verði gagnstefnda einskis virði.  Þá sé litið til staðsetningar, nýtingarmöguleika o.s.frv. og að þessu öllu virtu séu bætur ákvarðaðar kr. 1.000.000, meira en helmingi lægri en þær bætur, sem gagnstefndi hafi krafizt, að fjárhæð kr. 2.500.000  Sú tilætlan gagnstefnanda að ætla með einhverjum hætti að fara að slíta þetta heildarmat í sundur með viðurkenningu á því, að eignarnumin landspilda sé einhverjir ákveðnir hektarar en ekki aðrir, sé eðli málsins samkvæmt þýðingarlaus.  Gagnstefnandi hafi getað dómkvatt matsmenn og falið þeim að meta þá sömu þætti og matsnefnd eignarnámsbóta hafi metið og þá eftir atvikum krafizt endurskoðunar til samræmis við niðurstöðu þeirra.  Það hafi hann hins vegar ekki kosið að gera.  Þá gangi sá furðulegi málatilbúnaður gagnstefnanda aftur í gagnstefnu, sem jafnframt hafi verið viðhafður fyrir matsnefnd eignarnámsbóta, að hann, sem eignarnemi, fari sjálfur með ákvörðunarvald um það, til hvaða þátta tekið sé tillit við mat á umfangi eignaskerðinga vegna vegagerðarinnar um land gagnstefnda.  Sé sú röksemd nú studd nýstárlegri gagnályktun frá 12. gr. laga nr. 11/1973 um framkvæmd eignarnáms.  Væri sú niðurstaða auðvitað fráleit, ef eignarnemi, sem í tilviki vegalaga fer bæði með þá hagsmuni, sem um er að ræða og heimildina til að heimila eignarnám þeirra vegna, gæti í matsbeiðni takmarkað þá þætti, sem matsnefnd bæri að líta til við mat á eignarnámsbótum, sem eðli málsins samkvæmt eigi að vera heildarmat á allri þeirri eignarýrnun, sem eignarnámsþoli verði fyrir.  Um sjónarmið gagnstefnda í þessa veru vísist að öðru leyti til rækilegrar umfjöllunar í aðalstefnu á dskj. nr. 1, grg. fyrir matsnefnd eignarnámsbóta á dskj. nr. 23 og í viðbótargreinargerð fyrir þeirri nefnd á dskj. nr. 44.

 

IV

Forsendur og niðurstaða

Björn A. Harðarson jarðverkfræðingur gaf skýrslu fyrir dómi.

  Ágreiningur í aðalsök snýst um bætur fyrir efni, sem unnið var úr jarðgöngunum, en ágreiningur í gagnsök um stærð lands þess, sem tekið var undir vegastæði.  Verður fyrst fjallað um aðalsök.

  Samkvæmt 72. gr. stjórnarskrárinnar er eignarrétturinn friðhelgur.  Má engan skylda til að láta eign sína af hendi nema lög standi til þess og fullt verð komi fyrir.  Í 45. gr. vegalaga, sem eignarnámsheimild aðalstefnda í máli þessu byggir á, segir, að hver landeigandi sé skyldur til að láta af hendi land það, sem þarf undir vegi eða til breytingar, breikkunar eða viðhalds á vegum, svo og að leyfa, að efni til vega sé tekið í landi hans, hvort heldur sé grjót, möl eða önnur jarðefni, enda komi fullar bætur fyrir.  Í 3. gr. auðlindalaga segir, að eignarlandi fylgi eignarréttur að auðlindum í jörðu.  Samkvæmt 2. mgr. 1. gr. þeirra laga teljast auðlindir samkvæmt lögunum hvers konar frumefni, efnasambönd og orka, sem vinna má úr jörðu, hvort heldur er í föstu, fljótandi eða loftkenndu formi.  Í 4. mgr. 2. gr. laganna eru jarðefni skilgreind sem öll gosefni og önnur steinefni, málmar, málmblendingar, málmsteindir, kol, jarðolía, jarðgas og önnur nýtanleg efni, sem finnast kunna í jörðu. 

  Samkvæmt framangreindum lagaákvæðum er fallizt á, að umdeild jarðefni heyri undir eignarrétt aðalstefnanda, en engin lagarök eru fyrir því, að eignarréttur hans sé bundinn við áætlað dýpi. 

  Í 2. gr. laga nr. 11/1973 um framkvæmd eignarnáms segir, að matsnefnd eignarnámsbóta skeri úr ágreiningi um eignarnámsbætur og annað endurgjald, sem ákveða eigi samkvæmt lögunum.  Samkvæmt 4. gr. þeirra laga skal eignarnemi senda matsnefndinni beiðni um, að mat fari fram.  Telja verður, að eignarnámsþola, aðalstefnanda, hafi verið rétt, með heimild í 12. gr. laganna, að fara fram á, að umdeild jarðefni væru tekin inn í matið.  Er því ekki fallizt á, að matsnefnd eignarnámsbóta hafi verið óheimilt að fjalla um umdeild jarðefni í mati sínu.

  Það liggur fyrir, að eignarnemi hafði full not af efni því, sem tekið var úr göngunum, sbr. framburð Björns A. Harðarsonar jarðverkfræðings fyrir dómi.  Malarefnið var því verðmæti, þótt ekki hefði borgað sig fjárhagslega að grafa eftir því sérstaklega.  Eignarnemi nýtti sér þannig auðlind úr landi eignarnámsþola, sem honum bera bætur fyrir skv. 45. gr. vegalaga sbr. og 72. gr. stjórnarskrárinnar.  Í niðurstöðu matsnefndar eignarnámsbóta er litið til þess við ákvörðun bótafjárhæðar fyrir jarðefnið, að eignarnámsþoli hefði haft mjög takmörkuð not af efni þessu, ef ekki hefðu komið til framkvæmdir eignarnema.  Er fallizt á þetta sjónarmið nefndarinnar.  Metur nefndin hæfilegar bætur kr. 18 fyrir hvern rúmmetra.  Þykir fjárhæð bótanna sanngjörn, en málsaðilar hafa ekki sýnt fram á, hvorki með mati dómkvaddra matsmanna né á annan hátt, að önnur, hærri eða lægri fjárhæð eftir atvikum sé réttari.  Er því fallizt á varakröfu aðalstefnanda í aðalsök, eins og hún er fram sett.

  Gagnkrafa aðalstefnda byggir á því, að eignarnám í landi aðalstefnanda nái einungis til 5,61 ha lands undir vegastæði.  Hefur þá verið tekið tillit til stærðar þess vegar, sem fyrir var á landinu, 1,46 ha.  Ágreiningur er hins vegar um stærð helgunarsvæðis milli vegstöðva 400 og 1500, sem aðalstefndi telur að eigi að vera 40 m, en aðalstefnandi 60.  Þá eru aðilar ekki á einu máli um, hver stærð þeirrar spildu var, sem matsnefnd eignarnámsbóta lagði til grundvallar í úrskurði sínum, en í niðurstöðukafla matsgerðarinnar segir um það, að eignarnámsþoli telji hina eignarnumdu landspildu vera 7,07 ha að stærð.  Hins vegar er skýrt tekið fram í málavaxtalýsingu í matsgerðinni, að frá þeirri stærð dragi eignarnemi stærð gamla vegarins, 1,46 ha.  Í niðurstöðu matsins segir síðan, að bætur til eignarnámsþola verði miðaðar við spildu, sem sé 2,2 ha stærri en eignarnemi vilji miða við.  Sú fjárhæð, sem matsnefndin ákveður sem bætur fyrir eignarnámið, er síðan heildarmat, og verður ekki ráðið af matsgerðinni, hvort tekið hafi verið tillit til gamla vegarins til frádráttar, þegar sú fjárhæð var ákveðin. 

  Samkvæmt 1. mgr. 33. gr. vegalaga nr. 45/1994 þarf leyfi Vegagerðarinnar til gerðar mannvirkja á 30 metra kafla frá miðlínu stofnvega.  Hefur aðalstefndi ekki fært fram haldbær rök fyrir því, að á umdeildu svæði skuli miða við styttri vegalengd.  Er því fallizt á niðurstöðu matsnefndar eignarnámsbóta, hvað þetta varðar, en ekki sýnist ágreiningur um stærð landspildunnar, sem nefndinni reiknast til, að falli undir eignarnámið vegna þessa.

  Þegar af þessum sökum verður ekki fallizt á kröfu aðalstefnda í gagnsök um að fella úr gildi hluta matsgerðar matsnefndar eignarnámsbóta og ákvarða stærð hins eignarnumda lands 5,61 ha.

  Eftir þessum úrslitum ber að dæma aðalstefnda til að greiða aðalstefnanda í aðalsök og gagnsök málskostnað, sem þykir eftir atvikum hæfilega ákveðinn kr. 800.000.   

  Sigríður Ólafsdóttir héraðsdómari kvað upp dóminn.

 

D Ó M S O R Ð

Aðalstefndi, Vegagerðin, greiði aðalstefnanda, Ragnari Sigurðssyni, kr. 1.061.460 með dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 frá 1. júlí 2005 til greiðsludags.

  Aðalstefnandi skal vera sýkn af öllum kröfum aðalstefnda í gagnsök.

  Aðalstefndi greiði aðalstefnanda kr. 800.000 í málskostnað í aðalsök og gagnsök.