Fimmtudaginn 13. nóvember 2003.
Nr. 312/2003.	Haf hf. (Jakob R. Möller hrl.) gegn Hilmi ehf. (Jón Steinar Gunnlaugsson hrl.)

 

Hlutafélög. Hlutabréf. Kaupsamningur. Lausafjárkaup. Galli. Afsláttur. Frávísun frá Hæstarétti að hluta. Sératkvæði.

 

Málsaðilar gerðu 8. apríl 2001 samning um kaup Ha hf. á 5% hlut Hi ehf.  í F ehf. og var kaupverðið ákveðið 105.400.000 krónur og skyldi greiðast þannig að 65.000.000 krónur átti að inna af hendi fyrir lok apríl en eftirstöðvar fyrir 1. september. Samtímis gerði félag, sem  fyrirsvarsmaður Ha átti stjórnarsæti í, kaupsamning við F um ráðandi hlut í ÚDV ehf.  Hélt Hi því fram að kaup Ha á hlut í F hefðu verið gerð til  þess að liðka fyrir síðarnefnda samningnum. Ha greiddi 60.000.000 krónur fyrir lok apríl og 5.000.000 krónur 12. september en hafnaði frekari greiðslum þar sem félagið taldi að fjárhagsstaða F hefði verið mun verri en búast hefði mátt við. F  varð gjaldþrota 15 mánuðum eftir kaupin og námu lýstar kröfur í þrotabú þess rúmlega tveimur milljörðum króna. Miðað við umsamið kaupverð mátti ætla að heildarverðmæti F væri ríflega 1,9 milljarðar króna við kaupin en dómkvaddir matsmenn töldu verðmæti félagsins hins vegar hafa verið 711.439.000 krónur. Eins og mál þetta lá fyrir var talið að Ha hefði mátt vænta þess að kaupverð hlutabréfanna svaraði nokkurn veginn til þess verðs sem fyrirsvarsmaður Hi tiltók, en hann var jafnframt aðaleigandi og stjórnarformaður F  og gat honum því ekki dulist hvert stefndi í rekstri félagsins. Við það varð að miða að þetta hafi honum verið eða mátt vera ljóst og að viðsemjandi hans treysti á upplýsingar hans um verð. Talið var að forsenda Ha til kaupanna hafi brostið í verulegum mæli og um hafi verið að ræða galla í skilningi kauparéttar. Þegar litið var til fyrirvaralausrar greiðslu Ha 12. september 2001, eftir að fyrirsvarsmanni félagsins var orðin ljós staða F, og þeirra nánu tengsla, sem verið hafi á milli kaupsamninganna tveggja 8. apríl 2001, þótti ekki rétt að fallast á kröfu Ha um riftun. Félagið þótti hins vegar eiga rétt á afslætti, sem ákveðinn var með hliðsjón af niðurstöðu dómkvaddra matsmanna sem og almennri óvissu um gengi hlutbréfa í óskráðum félögum. Jafnframt varð að líta svo á að með hinni fyrirvaralausu greiðslu hefði fyrirsvarsmaður Ha, sem var gjörkunnugur viðskiptalífinu, getað sætt sig við að inna af hendi 65.000.000 krónur fyrir hlutabréfin. Ha var ákveðinn afsláttur sem samsvaraði ógreiddum eftirstöðvum kaupverðs.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Guðrún Erlendsdóttir, Garðar Gíslason, Hrafn Bragason, Ingibjörg Benediktsdóttir og Pétur Kr. Hafstein.

Héraðsdómi var áfrýjað 15. ágúst 2003. Áfrýjandi krefst aðallega sýknu af kröfu stefnda og staðfestingar á riftun kaupsamnings milli þeirra 8. apríl 2001 og verði stefnda gert að greiða sér 70.737.500 krónur auk dráttarvaxta samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu frá 15. desember 2001 til greiðsludags. Til vara krefst áfrýjandi þess, að stefnda verði gert að greiða sér 66.296.400 krónur sem afslátt af kaupverði. Komi þessi afsláttur sem skuldajöfnuður við kröfu stefnda um greiðslu á eftirstöðvum kaupverðs og verði stefndi dæmdur til að greiða sér mismun milli eftirstöðva kaupverðs og afsláttar. Þá krefst áfrýjandi þess, að stefnda verði gert að greiða sér dráttarvexti samkvæmt framangreindu ákvæði af 24.163.466 krónum frá dómsuppsögudegi í Hæstarétti til greiðsludags. Loks krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti með þeirri leiðréttingu, að kröfufjárhæð hans verði lækkuð í 41.132.934 krónur.

I.

Málsaðilar gerðu með sér samning 8. apríl 2001 um kaup áfrýjanda af hlutafé stefnda í Frjálsri fjölmiðlun ehf. að nafnvirði 3.400.000 krónur á genginu 31. Hinn seldi hlutur var talinn nema 5% af heildarhlutafé félagsins og var kaupverð hans 105.400.000 krónur. Samið var svo um, að kaupverðið greiddist í tvennu lagi, 65.000.000 krónur fyrir lok aprílmánaðar og 40.400.000 krónur fyrir 1. september sama ár. Áfrýjandi greiddi 60.000.000 krónur 30. apríl 2001 og 5.000.000 krónur hinn 12. september sama ár, en hefur ekki greitt meira. Honum var ritað innheimtubréf 16. október 2001 og var því svarað af hans hálfu 23. sama mánaðar. Þar kemur fram, að áfrýjandi teldi sig ekki vera í vanskilum við stefnda meðal annars vegna brostinna forsendna og vanefnda hans. Áfrýjanda hafi ekki verið kunnugt um, hversu neikvæð fjárhagsstaða Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. hafi verið við samningsgerðina og erfitt hafi verið að fá fullnægjandi gögn um hana. Vegna þessa væru fyrir hendi skilyrði til riftunar af hans hálfu. Stefndi svaraði þessu bréfi 31. október 2001 og vísaði sjónarmiðum áfrýjanda á bug. Í kaupsamningnum hafi hvergi komið fram sérstakar forsendur áfrýjanda fyrir kaupunum og væri hann sjálfstæður og skuldbindandi án tillits til samnings Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. og Fjárfestingarfélagsins ESÓB ehf. sama dag. Fyrirsvarsmaður áfrýjanda, Ágúst Einarsson prófessor, væri þrautreyndur kunnáttumaður í viðskiptum og hafi honum því borið að tilgreina sérstök skilyrði fyrir skuldbindingum sínum í kaupsamningnum sjálfum, ef um þau hafi verið að ræða, en viðsemjandi hans hafi þá átt rétt á að fá um það vitneskju. Með bréfi 16. nóvember 2001 lýsti áfrýjandi því yfir, að hann rifti kaupsamningi aðila frá 8. apríl 2001 og krefðist endurgreiðslu á 65.000.000 krónum, en stefndi hafnaði riftunarkröfunni umsvifalaust á þeirri forsendu, að engin skilyrði væru uppfyllt fyrir slíkri kröfu.

Sama dag og umræddur kaupsamningur var gerður var undirritaður samningur um kaup ESÓB ehf. á 40% eignarhlut Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. í Útgáfufélaginu DV ehf. að nafnvirði 80.000.000 krónur og var kaupverðið 260.000.000 krónur. Í tengslum við þessi kaup var gert sérstakt hluthafasamkomulag um skipan í stjórn Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. og atkvæðisrétt á hluthafafundum. Enginn hluthafi átti að geta farið með meira en 40% atkvæða á þeim, þannig að 20% eða þriðjungur af því hlutafé, sem enn var í eigu Frjálsrar fjölmiðlunar ehf., nyti ekki atkvæðisréttar. Það félag færi heldur ekki með meirihluta í stjórn útgáfufélagsins og skyldi einungis tilnefna tvo stjórnarmenn á móti þremur mönnum frá ESÓB ehf. Ef síðarnefnda félagið keypti þau 20% hlutabréfa, sem ekki nytu atkvæðisréttar, átti Frjáls fjölmiðlun ehf. hins vegar rétt á að tilnefna meirihluta stjórnar. Ágúst Einarsson prófessor átti á þessum tíma sæti í stjórn ESÓB ehf. og tók eftir kaupin við stjórnarformennsku í Útgáfufélaginu DV ehf.  Hinn 8. desember 2001 keypti ESÓB ehf. svo allan eignarhlut Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. í útgáfufélaginu eða 60%.

Fram er komið, að við gerð kaupsamnings málsaðila 8. apríl 2001 hafi fyrirsvarsmaður stefnda, Sveinn R. Eyjólfsson, greint Ágústi Einarssyni frá samningi sínum við Saxhól ehf. nokkru áður eða 20. desember 2000 og viljað hafa sömu verðlagningu hlutafjár stefnda í Frjálsri fjölmiðlun ehf. og þar kom fram. Með þeim samningi keypti Saxhóll ehf. að lokinni aukningu hlutafjár í fyrrnefnda félaginu 9,26% af heildarhlutafé þess á genginu 31 og var kaupverð 186.000.000 krónur. Samkvæmt framburði Eyjólfs Sveinssonar, fyrrverandi framkvæmdastjóra Frjálsrar fjölmiðlunar ehf., fyrir héraðsdómi var hlutafjáraukningin ákveðin beinlínis í því skyni að selja Saxhóli ehf. hlutabréf í félaginu. Í tengslum við gerð kaupsamningsins var gerður annar samningur sama dag milli sömu aðila og Eignarhaldsfélagsins DB ehf. Þar kom fram, að Saxhóll ehf. fengi rétt til að tilnefna einn mann í stjórn Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. og skuldbatt Eignarhaldsfélagið DB ehf. sig til að ljá til þess nauðsynlegan stuðning á hluthafafundum. Saxhóll ehf. skyldi jafnframt eiga rétt á því að láta kaupin á hlutabréfunum ganga til baka í mars 2002 og skyldi Frjáls fjölmiðlun ehf. þá greiða félaginu upphaflegt kaupverð að viðbættum 20% eða samtals 223.200.000 krónur. Til tryggingar þessum skuldbindingum seljandans skyldi hann afhenda við undirskrift samningsins víxil með framangreindri fjárhæð og gjalddaga 1. apríl 2002, sem samþykktur væri af seljanda, útgefinn af Sveini R. Eyjólfssyni og ábektur af Eyjólfi Sveinssyni. Þá skyldi Saxhóll ehf. einnig eiga rétt til þess að kaupa á tilgreindu verði af Eignarhaldsfélaginu DB ehf. hlutafé að nafnvirði 2.925.000 krónur í Frjálsri fjölmiðlun ehf. á tímabilinu 1. desember 2002 til 30. nóvember 2003, enda ætti fyrstnefnda félagið á þeim tíma að minnsta kosti 6.000.000 krónur að nafnvirði í því síðastnefnda.

II.

Að beiðni áfrýjanda skilaði endurskoðunarfyrirtækið Deloitte & Touche hf. greinargerð 16. desember 2001 um kaup hans á hlutum í Frjálsri fjölmiðlun ehf. í apríl sama ár. Fram kom, að miðað við verðlagningu hlutafjárins þá hafi félagið verið metið á 1,9 milljarð króna. Með hliðsjón af rekstrarafkomu þess og efnahag á árunum 1997 til miðs árs 2001 hafi þetta verðmat á félaginu að öllum líkindum ekki byggst á nokkrum fjármálalegum stærðum í rekstri þess, hvorki fyrr né síðar. Verðmæti félagsins hafi verið stórlega ofmetið og raunveruleg eiginfjárstaða þess fjarri því að standa undir mati seljanda. Samanlögð afkoma Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. á þessu tímabili sýni taprekstur upp á tæpan hálfan milljarð króna og frjálst sjóðstreymi af rekstri félagsins á sama tíma sé neikvætt um tæpar fjögur hundruð milljónir króna. Reiknað upplausnarvirði þess hafi í mesta lagi getað numið um sjö hundruð milljónum króna eða 1, 2 milljarði króna minna en í verðmati við söluna.

Að tilhlutan stefnda fór KPMG Endurskoðun hf. yfir þessa greinargerð og gagnrýndi hana í bréfi 20. febrúar 2002. Þar kom meðal annars fram, að í apríl 2001 hafi ekki legið fyrir ársreikningar eða árshlutareikningar fyrir Frjálsa fjölmiðlun ehf. vegna tímabilsins eftir 31. desember 1999, og væri algerlega óraunhæft að álykta um réttmæti viðskiptanna að stórum hluta á upplýsingum, sem lagðar hefðu verið fram tæpu hálfu ári síðar. Ársreikningur Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. væri samstæðureikningur fimm dótturfélaga og sjö hlutdeildarfélaga. Þótt stjórnendur hafi greinargóðar upplýsingar um rekstur móðurfélags geti áhrif dóttur- og hlutdeildarfélaga verið mjög mikil í niðurstöðu samstæðureiknings. Stærstur hluti slæmrar afkomu móðurfélagsins á árinu 2000 hafi stafað af tapi vegna reksturs Dagsprents hf., sem gaf út Dag á Akureyri, en um þann rekstur hafi báðir samningsaðilar haft álíka góðar upplýsingar og báðir mátt gera ráð fyrir því, að framtíðarrekstur Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. myndi ekki einkennast af því tapi, þar sem útgáfu blaðsins hefði verið hætt.

Á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur 29. apríl 2002 voru þeir Jóhann Unnsteinsson og Geir Geirsson löggiltir endurskoðendur dómkvaddir að beiðni áfrýjanda til þess að meta virði Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. við sölu á hlutum í félaginu 8. apríl 2001. Óskað var mats á því, hvert hafi verið ætlað virði félagsins miðað við forsendur í kaupsamningi, hvert hafi verið virði þess samkvæmt sjóðstreymisaðferð, hvert hafi verið upplausnarvirði félagsins og hvert hafi verið eðlilegt og sanngjarnt mat á heildarverðmæti þess við söluna. Matsmenn gerðu í matsgerð sinni 27. júní 2002 fyrst grein fyrir því, að miðað við nafnverð hlutabréfanna, kaupverð þeirra í samningnum og útistandandi hlutafé félagsins á þessum tíma mætti ætla, að heildarvirði þess hafi við kaupin verið metið 1.917.660.000 krónur. Þar sem ársreikningur félagsins fyrir árið 2000 hafi ekki legið fyrir við samningsgerðina og tiltækar upplýsingar um áætlaða afkomu móðurfélagsins hafi á þeim tíma ekki náð til dótturfélaga þess hafi matsmenn ákveðið að horfa einungis til reksturs samstæðunnar á árunum 1996 til 1999 við útreikninga á virði Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. 8. apríl 2001 og töldu það hafa óveruleg áhrif við matið að líta framhjá ársreikningi félagsins og samstæðunnar árið 2000. Þá væri við matið eingöngu horft til verðmætis félagsins samkvæmt sjóðflæði samsteypunnar, en forsendur væru ekki til þess að meta upplausnarvirði félagsins. Það var niðurstaða hinna dómkvöddu matsmanna, að virði Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. 8. apríl 2001 hafi samkvæmt sjóðstreymisaðferð verið 711.439.000 krónur. Við ákvörðun ávöxtunarkröfu hefði verið litið til þess, að aðstæður á hlutabréfamarkaði hefðu á þessum tíma breyst verulega til hins verra fram til fyrri hluta árs 2000, en hlutabréf hefðu lækkað í verði þar sem ávöxtunarkrafa eigin fjár hefði hækkað töluvert og dregið hefði úr eftirspurn. Matsmenn töldu, að framangreint mat samkvæmt sjóðstreymisaðferð væri jafnframt eðlilegt og sanngjarnt mat á heildarverðmæti félagsins miðað við þær upplýsingar, sem ætla mætti, að legið hefðu fyrir.

Bú Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. var tekið til gjaldþrotaskipta með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur 2. júlí 2002. Samkvæmt framlögðu endurriti úr skiptabók 27. nóvember sama ár námu lýstar kröfur samtals 2.189.278.002 krónum.

III.

Fyrirsvarsmönnum málsaðila ber ekki saman um það, hvor þeirra hafi átt frumkvæði að kaupum áfrýjanda á 5% hlutafjár í Frjálsri fjölmiðlun ehf. af stefnda. Sveinn R. Eyjólfsson lýsti því fyrir héraðsdómi, að hann hefði verið frekar mótfallinn því að selja ESÓB ehf. 40% hlutafjár Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. í Útgáfufélaginu DV ehf. og til að liðka fyrir því hafi Ágúst Einarsson haft samband við sig og boðist til að kaupa af sér þennan hlut í félaginu. Ágúst sagði hins vegar fyrir dóminum, að á þessum tíma hafi Sveinn leitað eftir því, að hann keypti þetta hlutafé af eignarhaldsfélagi sínu. Sveinn hafi viljað tengja þessi viðskipti saman og fá sjálfur fjármuni í hendur til að leggja til hliðar vegna hagsmuna barna sinna. Ágúst kvaðst hafa fundið, að það „hjálpaði til“ að hann keypti samhliða hinum viðskiptunum hlutabréf af stefnda.

Um verðlagningu hlutabréfanna er þess að geta, að Sveinn kvaðst hafa sagt Ágústi, að hann vildi nota það verð, sem ákveðið hefði verið við kaup Saxhóls ehf. á hlutabréfum í Frjálsri fjölmiðlun ehf. nokkrum mánuðum fyrr, þ.e. gengi 31. Hann kvaðst líka hafa greint honum frá drögum að samningi við aðra í júlí 2000, sem komu fram fyrir hönd stofnaðs en óskráðs einkahlutafélags, Arctic Media, og haft hefðu áhuga á að kaupa allan hlut sinn í Frjálsri fjölmiðlun ehf. eða 75% hlutafjár þess félags á genginu 34,0136, en til þeirra viðskipta hefði hann ekki viljað ganga, þar sem engar tryggingar hefðu verið boðnar fram og hann hefði ekki talið þá myndu standa við samninginn. Ágúst samsinnti Sveini um það, að sá síðarnefndi hefði viljað leggja verðið í samningnum við Saxhól ehf. til grundvallar og hefði það verið í samræmi við þá frásögn Sveins, að verðmatið á Frjálsri fjölmiðlun ehf. hefði verið um tveir milljarðar króna. Jafnframt hafi Sveinn í þessu samhengi greint sér frá áhuga manna í einkahlutafélaginu 3 p fjárhús á að kaupa af sér hlutabréf, en ekkert hafi orðið úr því. Ágúst kvað aldrei annað hafa komið fram en að þetta verð í samningnum við sig hafi átt að vera sannvirði og hafi hann enga ástæðu haft til að efast um það. Hann kvaðst hafa beðið um ársreikninga en verið sagt, að þeir væru ekki tilbúnir. Hann minntist þess þó ekki, hvort hann hefði beðið um ársreikning 1999, en Sveinn hafi ekki veitt sér sérstakar upplýsingar um lausafjárstöðu Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. eða annað tengt fjárhag félagsins. Hann hafi alveg treyst því, sem Sveinn hafi sagt sér almennt um stöðu fyrirtækisins og verið hafi jákvætt, enda hafi hann ekki haft ástæðu til annars en að ætla, að reksturinn gengi ágætlega. Ágúst greindi jafnframt frá því, að þeir Sveinn hefðu starfað saman í stjórn Dagsprents hf., sem gaf út dagblaðið Dag, og hefði það samstarf gengið mjög vel. Dagsprent hafi tapað verulegum fjármunum, áður en útgáfu Dags var hætt í byrjun árs 2001, og hafi Frjáls fjölmiðlun ehf. fjármagnað það að mestu leyti. Það hafi ekki þá að minnsta kosti sýnst valda félaginu miklum erfiðleikum og hafi hann haft mjög gott álit á því.

Fram er komið, að áfrýjandi greiddi stefnda 5.000.000 krónur 12. september 2001 sem eftirstöðvar fyrri kaupsamningsgreiðslunnar, sem átti að inna af hendi fyrir lok aprílmánaðar fyrr á árinu. Ágreiningslaust er, að honum hafi þá verið orðin ljós fjárhagsstaða Frjálsrar fjölmiðlunar ehf., en hann gerði þó ekki fyrirvara við greiðsluna. Fyrir héraðsdómi kvaðst Ágúst Einarsson ekki hafa séð ástæðu til þess, þar sem sig hafi misminnt um það, hver fjárhæð fyrri greiðslunnar hafi átt að vera, og því hafi það verið mistök að greiða einungis 60.000.000 krónur í apríl, en hann hafi ekki viljað gera viðbótargreiðsluna að einhverju ágreiningsefni. Hér fyrir dómi er því haldið fram af hálfu áfrýjanda, að það hafi verið mistök að inna þessa greiðslu skýringarlaust af hendi í september.

IV.

Við flutning málsins fyrir Hæstarétti féll áfrýjandi frá þeirri málsástæðu, að stefndi hefði beitt sig svikum, og væri því ekki lengur haldið fram, að 1. mgr. 30. gr. laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga ætti við um viðskiptin.

Í gagnsök í héraði krafðist áfrýjandi dráttarvaxta í ofangreindri kröfu sinni um greiðslu mismunar eftirstöðva og afsláttar án þess að tiltaka upphafsdag þeirra. Með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur 25. mars 2002 var dráttarvaxtakröfunni vísað frá dómi og var hann ekki kærður til Hæstaréttar. Í áfrýjunarstefnu var dráttarvaxta af þessari kröfu krafist frá 16. desember 2002, sem var útgáfudagur fyrri áfrýjunarstefnu í málinu. Í greinargerð áfrýjanda og málflutningi fyrir Hæstarétti er sú krafa sett fram, að dráttarvextir verði dæmdir frá uppsögu dóms í málinu hér fyrir dómi. Samkvæmt 2. mgr. 163. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála brestur lagaskilyrði til að koma þessari kröfu að fyrir Hæstarétti og ber að vísa henni frá dómi. 

Áfrýjandi reisir dómkröfur sínar öðrum þræði á málsástæðum, er lúta að ógildingarreglum laga nr. 7/1936, sbr. lög nr. 11/1986, og telur, að kröfugerð sín veiti svigrúm til ógildingar samningsins í heild eða að hluta. Á þetta verður ekki fallist, enda er ekki höfð uppi ógildingarkrafa í málinu. Verður leyst úr dómkröfum áfrýjanda á grundvelli almennra réttareglna um forsendur við gerð samninga og vanefndaúrræða laga nr. 39/1922 um lausafjárkaup, sem eiga við um viðskipti málsaðila 8. apríl 2001, sbr. 99. gr. núgildandi laga nr. 50/2000 um sama efni, sem tóku gildi 1. júní 2001.

V.

Málsaðilar gerðu með sér samning um kaup áfrýjanda á 5% eignarhlut stefnda í Frjálsri fjölmiðlun ehf. sama dag og það félag seldi ESÓB ehf. 40% hlutabréfa sinna í Útgáfufélaginu DV ehf. Um það er ágreiningur, hvor forvígismanna þeirra hafi átt frumkvæði að samningnum, en nægilega þykir fram komið, að hann hafi að minnsta kosti öðrum þræði verið til þess fallinn að liðka fyrir sölu á hlutabréfunum í útgáfufélaginu og þetta hafi báðum samningsaðilum verið ljóst.

Fyrir liggur, að Sveinn R. Eyjólfsson, aðaleigandi Frjálsrar fjölmiðlunar ehf., tiltók söluverð þeirra hlutabréfa, sem áfrýjandi keypti af stefnda, og vísaði þar einkum til kaupa Saxhóls ehf. á hlutabréfum í félaginu nokkru áður en einnig áhuga annarra á kaupum bréfa á svipuðu eða hærra gengi. Um samninginn við Saxhól ehf. er þess að gæta, að hann er í verulegum atriðum frábrugðinn hinum umdeilda samningi aðila þessa máls. Hann var gerður við hlutafjáraukningu í Frjálsri fjölmiðlun ehf., sem gagngert var ákveðin til þess að geta selt Saxhóli ehf. hlutabréf, og með samhliða hluthafasamkomulagi var kaupandanum jafnframt tryggð stjórnarseta í félaginu. Þá var í samningnum tryggður skilaréttur Saxhóls ehf. að liðnum fimmtán mánuðum frá undirskrift og ætti félagið þá rétt á endurgreiðslu kaupverðsins að viðbættum 20%. Fyrir þannig ákveðinni endurgreiðslu var gefinn út tryggingarvíxill, sem Saxhóll ehf. síðar framseldi og lýst var í þrotabú Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. Áfrýjanda voru engar upplýsingar veittar um baksvið samningsins við Saxhól ehf. og átti hann þannig ekki kost á að meta, hver áhrif þessi atriði kynnu að hafa haft við verðlagningu hlutabréfanna.

Ágúst Einarsson lýsti því fyrir héraðsdómi, að hann hefði treyst frásögn Sveins um það, að virði félagsins væri um tveir milljarðar króna, og ekki haft ástæðu til annars en að ætla, að hann krefðist sannvirðis fyrir bréfin. Fram er komið, að Ágúst óskaði ekki á þessu stigi annarra gagna um Frjálsa fjölmiðlun ehf. en ársreiknings fyrir árið 2000, sem þá var ekki tilbúinn. Eins og grein er gerð fyrir að framan komust dómkvaddir matsmenn að þeirri niðurstöðu, að virði félagsins 8. apríl 2001 hefði einungis verið um þriðjungur þess, sem kaupverð hlutabréfanna gaf til kynna eða 711.439.000 krónur. Er það nánast sama niðurstaða og Deloitte & Touche hf. hafði áður komist að með nokkuð öðrum aðferðum. Hefur mati hinna dómkvöddu manna ekki verið hnekkt.

Eins og mál þetta liggur fyrir verður að telja, að það hafi verið forsenda og ákvörðunarástæða áfrýjanda við hlutabréfakaupin 8. apríl 2001, að verðmæti Frjálsrar fjölmiðlunar ehf., sem ekki var skráð á verðbréfaþingi, svaraði nokkurn veginn til þess verðs, sem Sveinn R. Eyjólfsson tiltók og Ágúst Einarsson taldi sig mega vænta af orðum hans. Verður jafnframt við það að miða, að þetta hafi Sveini verið eða mátt vera ljóst og að Ágúst treysti á upplýsingar hans um verð. Hefur ekki verið sýnt fram á, að það hafi varðað áfrýjanda svo miklu að liðka fyrir kaupum ESÓB ehf. á hlutabréfum í Útgáfufélaginu DV ehf., að hann hafi verið reiðubúinn til að gjalda fyrir hlutabréfin verð, sem var í jafn miklu ósamræmi við virði félagsins og raun bar vitni. Forsenda áfrýjanda til kaupanna brast þannig í verulegum mæli af ástæðum, sem seljanda bréfanna var eða mátti vera kunnugt um. Forráðamönnum Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. gat á þessum tíma ekki dulist, hvert stefndi í rekstri félagsins, og eru ársreikningar þess og eftirfarandi gjaldþrot fimmtán mánuðum síðar með lýsingu krafna yfir tvo milljarða króna óræk vísbending þessa. Þótt hlutabréfakaupum fylgi jafnan nokkur áhætta, sem kaupendur þeirra verða að bera, munar hér svo verulega á, að verðmæti Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. hafi svarað til verðs hlutabréfanna, að um galla í skilningi kauparéttar er að ræða. Ber því að játa áfrýjanda vanefndaúrræðum samkvæmt 43. gr. laga nr. 39/1922., sbr. 42. gr., en þessi lög eiga við um hin umdeildu viðskipti, eins og áður greinir. Þykir hann ekki hafa brugðist of seint við, eftir að hann hafði komist á snoðir um raunverulega stöðu Frjálsrar fjölmiðlunar ehf., sbr. 52. gr. laga nr. 39/1922.

Fyrirsvarsmaður áfrýjanda, Ágúst Einarsson, er prófessor við viðskipta- og hagfræðideild Háskóla Íslands og hefur setið í stjórnum atvinnufyrirtækja um árabil. Honum er því vel kunnugt um lögmál og aðstæður í íslensku viðskiptalífi. Eins og áður er fram komið greiddi hann stefnda 5.000.000 krónur sem eftirstöðvar fyrri kaupsamningsgreiðslu 12. september 2001, eftir að honum var orðin ljós fjárhagsstaða Frjálsrar fjölmiðlunar ehf., án nokkurs fyrirvara eða skýringar. Þegar til þessa er litið og hinna nánu tengsla kaupsamninganna tveggja 8. apríl 2001 þykir ekki rétt að fallast á aðalkröfu áfrýjanda um riftun, en dæma honum þess í stað afslátt af umsömdu kaupverði. Við ákvörðun afsláttar verður að hafa í huga niðurstöðu hinna dómkvöddu matsmanna og almenna óvissu um gengi hlutabréfa í óskráðum félögum. Jafnframt verður að líta svo á, að með hinni fyrirvaralausu greiðslu hafi áfrýjandi, þrátt fyrir síðbúnar skýringar sínar fyrir dómi, getað sætt sig við að inna 65.000.000 krónur af hendi fyrir hlutabréfin. Með hliðsjón af öllu þessu þykir rétt að láta við það sitja, að afsláttur áfrýjanda í hlutabréfakaupunum nemi 40.400.000 krónum.

Samkvæmt þessu verður áfrýjandi sýknaður af greiðslukröfu stefnda, en stefndi verður ekki dæmdur til að endurgreiða áfrýjanda hluta þess kaupverðs, sem hann hefur tekið á móti.

Stefndi skal greiða áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og í dómsorði greinir.  

Dómsorð:

Kröfu áfrýjanda, Hafs hf., um dráttarvexti í varakröfu, er vísað frá Hæstarétti.

Áfrýjandi er sýkn af kröfu stefnda, Hilmis ehf.

Stefndi greiði áfrýjanda 2.000.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti.

 

Sératkvæði

Guðrúnar Erlendsdóttur og Garðars Gíslasonar

Við erum sammála reifun málavaxta og málsástæðna í köflum I – IV hjá meiri hluta dómenda. Þar kemur meðal annars fram að hin umdeildu kaup 8. apríl 2001 á hlutabréfum í Frjálsri fjölmiðlun ehf., sem átti Útgáfufélagið DV ehf., hafi verið til að liðka fyrir kaupum ESÓB ehf. á 40% eignarhlut Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. í sama útgáfufélagi, en forsvarsmaður áfrýjanda var stjórnarmaður í ESÓB ehf. og honum var áfram um að þessi kaup kæmust á.

Forsvarsmenn málsaðila gerðu einir kaupin, sem mál þetta fjallar um, með því að skrifa undir samning þess efnis. Þar eru engin skilyrði eða fyrirvarar um gengi bréfanna eða verðmæti Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. Forsvarsmaður áfrýjanda hefði getað sett slík skilyrði en gerði ekki. Tilgangur hans með þessum kaupum skiptir máli, en ekkert bendir til að hann hafi sérstaklega verið að ávaxta þetta fé.

Áfrýjandi reisir kröfu sína um að hann geti borið fyrir sig vanefndaúrræði þágildandi laga nr. 39/1922 um lausafjárkaup á því að gagnaðili hans í kaupunum hafi ekki veitt honum nauðsynlegar upplýsingar um slæma stöðu Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. Ársreikningur félagsins fyrir árið 2000 lá ekki fyrir, en áfrýjandi hefði getað skoðað reikning ársins 1999 en gerði ekki. Hann hefði og getað skoðað bókhald félagsins og leitað upplýsinga hjá starfsmönnum blaðsins um rekstur þess. Þegar þetta er virt verður ekki séð að forsvarsmaður stefnda hafi leynt áfrýjanda upplýsingum um galla á hinu selda sem hann hefði ekki mátt sjá við skoðun. Um kaup þessi gildir meginregla kaupalaganna um varúðarskyldu kaupanda. Því skiptir miklu máli hvort hann hafi rannsakað hið selda áður eða samtímis því að kaupin gerðust. Samkvæmt 47. gr. kaupalaga getur áfrýjandi ekki borið fyrir sig neina þá galla sem hann hefði átt að sjá við þessa rannsókn sína. Vegna þessa, og að öðru leyti með vísan til forsendna héraðsdóms, ber að staðfesta hann og dæma áfrýjanda til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti.                 

 

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 8. ágúst 2003.

Mál þetta, sem dómtekið var 11. júlí s.l., er höfðað með stefnu birtri 19. nóvember 2001.

Aðalstefnandi er Hilmir ehf., [kt.], Laugavegi 7, Reykjavík.

Aðalstefndi er Haf hf., [kt.], Fornuströnd 19, Seltjarnarnesi.

Dómkröfur aðalstefnanda eru þær í aðalsök að aðalstefndi verði dæmdur til greiðslu skuldar að fjárhæð kr. 42.132.934 með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla laga nr. 38/2001 frá 12. september 2001 og málskostnað samkvæmt reikningi.

Dómkröfur aðalstefnda í aðalsök eru þær að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda.

Í gagnsök gerir gagnstefnandi þær kröfur aðallega

1. Að staðfest verði með dómi að samningi aðila, dagsettum 8. apríl 2001, sé rift vegna verulegra vanefnda gagnstefnda,

2. að gagnstefnda sé skylt að greiða gagnstefnanda kr. 70.737.500 auk drátt­ar­vaxta samkvæmt III. kafla laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu frá 15. desember 2001 til greiðsludags.

Til vara krefst gagnstefnandi þess að gagnstefnda verði gert að greiða honum kr. 66.296.400 sem afslátt af kaupverði, komi afsláttur sem skuldajöfnuður við kröfu aðal­stefn­anda um greiðslu á eftirstöðvum kaupverð og gagnstefndi verði dæmdur til að greiða gagnstefnanda mismun á milli eftirstöðva kaupverðs og afsláttar.  Þá krefst gagn­stefnandi að gagnstefnda verði gert að greiða honum dráttarvexti samkvæmt III. kafla laga nr. 38/2001 af kr. 24.163.466 frá 16. desember 2002 til greiðsludags.  Þá er í öllum tilvikum krafist málskostnaðar úr hendi gagnstefnda að mati dómsins.

Dómkröfur gagnstefnda í gagnsök eru þær að hann verði sýknaður af öllum kröf­um gagnstefnanda í málinu og honum verði dæmdur málskostnaður samkvæmt reikn­ingi.

Með úrskurði upp kveðnum 25. mars 2002 var dráttarvaxtakröfu gagnstefnanda með varakröfu í gagnsök vísað frá dómi.

Mál þetta var dæmt í héraði 26. nóvember s.l. en með dómi Hæstaréttar Íslands upp kveðnum 5. júní s.l. var héraðsdómur ómerktur og málinu vísað heim í hérað til aðal­meðferðar og dómsálagningar að nýju.

Málavextir.

Málavextir eru þeir að með samningi dagsettum 8. apríl seldi aðalstefnandi aðal­stefnda hlutafé að nafnverði kr. 3.400.000 í Frjálsri fjölmiðlun ehf., kt. 550282-0469.  Hinn seldi hlutur var 5% af heildarhlutafé félagsins og var kaupverðið miðað við gengið 31 og var því kr. 105.400.000.  Var svo um samið að kaupverðið greiddist í tvennu lagi, kr. 65.000.000 fyrir lok aprílmánaðar 2001 og kr. 40.400.000 fyrir 1. september sama ár.  Í kaupsamningnum var ákvæði þess efnis að hin seldu hlutabréf skyldu afhent við undirritun samningsins.  Samningurinn er undirritaður af Sveini R. Eyjólfs­syni, fyrirsvarsmanni aðalstefnanda og Ágústi Einarssyni, fyrirsvarsmanni aðal­stefnda.  Aðalstefndi greiddi kr. 60.000.000 þann 30. apríl sama ár og kr. 5.000.000 þann 12. september sama ár.  Aðalstefndi hefur ekki fengist til að greiða meira og ritaði aðalstefnandi honum innheimtubréf 16. október sama ár.  Í svarbréfi lög­manns aðalstefnda kom fram að hann teldi sig ekki vera í vanskilum við aðal­stefnanda, í fyrsta lagi sökum þess að aðalstefndi hefði ekki fengið afhent hin seldu hluta­bréf og í öðru lagi á grundvelli brostinna forsendna og vanefnda aðalstefnanda.  Taldi aðalstefndi sig ekki hafa vitað hve alvarleg og neikvæð fjárhagsstaða Frjálsrar fjöl­miðlunar hafi verið og þessi atriði ásamt þeim vandkvæðum sem komið hefðu upp í samskiptum aðila leiddi til þess að aðalstefndi liti svo á að forsendur kaupanna væru brostnar.  Aðalstefnandi svaraði mótbárum aðalstefnda með bréfi dagsettu 31. október sama ár.  Segir þar svo meðal annars:  „Mótbárum umbj. yðar er vísað á bug.  Hann hefur allt frá gerð samningsins notið allra þeirra réttinda í félaginu, sem bréfin veita.  Var nafn hans fært í hlutaskrá samkvæmt 19. gr. laga um einkahlutafélög nr. 138/1994 með tilkynningu umbj. míns dags. 30. apríl 2001, þar sem að umbj. yðar hafði ekki sjálfur gert ráðstafanir til þess, svo sem 4. mgr. 19. gr. laganna ráðgerir.  Samkvæmt lögunum er ekki skylt að gefa út hlutabréf í einkahlutafélögum.  Orð samn­ingsins um afhendingu þeirra við undirskrift þýða ekkert meira en að eigendaskiptin teljist hafa orðið þann dag.  Hafi umbj. yðar viljað fá útgefin hlutaskírteini skv. 3. mgr. 19. gr. laganna um einkahlutafélög gat hann látið þess getið.  Það gerði hann ekki. ........ Í kaupsamningnum um bréfin er hvergi vikið að neinum sérstökum for­sendum umbj. yðar fyrir kaupunum.  Öllum sjónarmiðum hans um slíkt er hafnað.  Þessi kaupsamningur var algerlega sjálfstæður og skuldbindandi án þess að viðskipti Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. og ESÓBs ehf. sama dag hafi komið því máli við.  Fyrir­svars­maður umbj. yðar, Ágúst Einarsson forseti viðskipta- og hagfræðideildar Háskóla Íslands, er einn snjallasti viðskiptamógúll þjóðarinnar.  Hann vissi því vel að honum bar að tilgreina skýrt í hinum skriflega kaupsamningi sérstök skilyrði sem hann segist nú hafa viljað binda skuldbindingar sínar við, þar sem viðsemjandi hans átti rétt á að fá vitneskju um þau.”

Aðalstefndi lýsir málavöxtum svo að forsvarsmenn aðila málsins hafi setið saman í stjórn Dagsprents hf., en það félag hafi gefið út dagblaðið Dag.  Þrátt fyrir erfiðan rekstur hafi samstarf þeirra verið með ágætum og traust ríkt á milli þeirra.  Hafi það vakið athygli stefnda að Frjáls fjölmiðlun ehf. hafi tekið á sig ábyrgðir og útgjöld sem hlotist hafi af útgáfu Dags og því hafi aðalstefndi haft sérstaka ástæðu til að ætla að Frjáls fjölmiðlun ehf. væri vel stætt fyrirtæki.  Þegar forsvarsmaður aðalstefnanda hafi boðið forsvarsmanni aðalstefnda 5% hlut í Frjálsri fjölmiðlun ehf. hafi stefndi enga ástæðu haft til að ætla að fullyrðingar hans væru rangar.  Hafi aðalstefnandi tilkynnt aðal­stefnda að Saxhóll ehf. hefði keypt umtalsverðan hlut í Frjálsri fjölmiðlun ehf. á genginu 31.  Auk þess hafi hann fullvissað aðalstefnda um að sér hefði borist tilboð í félag­ið sem bent hafi til þess að verðmæti fyrirtækisins væri tveir milljarðar króna.  Hafi samningur aðila því verið byggður á gagnkvæmu trausti milli aðila.  Aðalstefndi segist aldrei hafa fengið afhenta ársreikninga félagsins þrátt fyrir að eftir því hafi verið leitað og þá hafi hann ekki verið boðaður á aðalfund þess. 

Aðalstefndi er hluthafi og stjórnarmaður í Fjárfestingarfélaginu ESÓB ehf., sem átt hafi 40% í Útgáfufélaginu DV ehf., en Frjáls fjölmiðlun ehf. hafi átt 60% hlut í því félagi.  Fjárfestingarfélagið ESÓB ehf. hafi 8. desember 2001 keypt allan hlut Frjálsrar fjöl­miðlunar ehf. í Útgáfufélaginu DV ehf.  Segist aðalstefndi með þátttöku sinni í ofan­greindum félögum hafa orðið þess áskynja hversu slæm fjárhagsstaða Frjálsrar fjöl­miðlunar ehf. hafi verið.  Njóti félagið engrar lánafyrirgreiðslu hjá helstu lána­stofn­unum hér á landi og hafi það leitt til þess að Útgáfufélagið DV ehf. hafi ekki fengið lán meðan meirihluti félagsins var í eigu Frjálsrar fjölmiðlunar ehf.  Hafi lána­stofnanir sett það ófrávíkjanlega skilyrði fyrir lánveitingu að Útgáfufélag DV ehf. yrði ekki lengur hluti af samstæðu Frjálsrar fjölmiðlunar ehf.  Sé þetta óræk vísbending og í raun sönnun þess að raunverulegt verðmæti Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. hafi verið fjarri því sem kaupgengið 31 hafi gefið til kynna.  Aðalstefnandi hafi látið þess ógetið við aðalstefnda að 3p fjárhús hafi aldrei lagt fram tilboð í Frjálsa fjölmiðlun ehf og þá hafi endurskoðendur staðfest að verðmæti Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. sé miklum mun minna en aðalstefnandi hafi gefið til kynna.

Með bréfi lögmanns aðalstefnda til lögmanns aðalstefnanda dagsettu 16. nóvember 2001 var lýst yfir riftun samkomulags aðila og segir svo meðal annars í bréfinu:  „Eins og fram kom í bréfi undirritaðs, dags. 23. október sl., er því hafnað að um­bjóðandi minn, Ágúst Einarsson f.h. Hafs hf., sé í vanskilum gagnvart umbjóðanda yðar, Hilmi ehf. vegna kaupa á hlutabréfum í Frjálsri fjölmiðlun.  Hafnaði um­bjóðandi minn kröfum umbjóðanda yðar á grundvelli brostinna forsendna og van­efnda umbjóðanda yðar.  Auk þess má nefna að umbjóðandi minn hefur ekki fengið afhent þau hlutabréf sem hann hefur þegar greitt fyrir og skyldu afhent við undirritun kaup­samnings, sbr. 1. mgr. 3. gr.”

Með bréfi dagsettu 20. nóvember sama ár hafnaði aðalstefnandi riftunarkröfu aðal­stefnda.

Í greinargerð í gagnsök gerir gagnstefndi ýmsar athugasemdir við mála­vaxta­lýs­ingu gagnstefnanda.  Gagnstefndi segir fyrirsvarsmann gagnstefnanda, prófessor Ágúst Einarsson, hafa átt frumkvæði að viðskiptum aðila með hlutaféð í Frjálsri fjölmiðlun ehf.  Sama dag hafi fyrirtækið ESÓB ehf. keypt 40% hlut Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. í Útgáfufélagi DV ehf.  Ágúst sé einn af aðaleigendum ESÓB og í stjórn félagsins.  Sama dag hafi verið gerður hluthafasamningur í Útgáfufélaginu sem hafi falið það m.a. í sér að Ágúst og viðskiptafélagar hans hafi tekið við útgáfu DV.  Hafi kaupin á 5% hlut í Frjálsri fjölmiðlun gengið þannig fyrir sig að Ágúst hafi komið að máli við fyrirsvarsmann gagnstefnda, Svein R. Eyjólfsson, og tjáð honum áhuga sinn á að kaupa hlut í DV ásamt fleiri mönnum.  Hafi Ágústi verið tjáð að Sveinn vildi ekki selja útgáfuna á DV út úr Frjálsri fjölmiðlun ehf. þar sem sá þáttur starfseminnar skipti svo miklu máli fyrir afkomu fyrirtækisins.  Vekti fyrir Ágústi með kaupunum að greiða fyrir samningum um útgáfufélagið.  Hafi orðið úr að báðir samningarnir hafi gengið eftir.  Sveinn hafi tjáð Ágústi að hann hefði ekki aðrar forsendur um verðið heldur en síðustu sölu hlutabréfa, en þá hefði fyrirtækið Saxhóll keypt á genginu 31.  Þá hafi Sveinn sýnt Ágústi drög að samningi þar sem til stóð að aðilar tengdir Íslandssíma hf. keyptu alla hluti í Frjálsri fjölmiðlun ehf.  Sveinn hafi ekki viljað selja þessum mönnum þar sem engar tryggingar fyrir greiðslu kaupverðs hefðu verið boðnar fram.  Hann hafi hins vegar talið að Ágústi væri vel treystandi til að efna skuld­bind­ingar sínar, enda væri hann virtur maður í samfélaginu og á allra vitorði væri að hann hefði efnast vel vegna aðildar fjölskyldu sinnar að atvinnurekstri í sjávarútvegi.

Gagnstefndi heldur því fram að aldrei hafi staðið á því að gagnstefnandi fengi, áður en gengið væri til samninga, allar þær upplýsingar sem hann óskaði eftir og til­tækar væru um rekstur og efnahag félagsins.  Endanlegur ársreikningur fyrir árið 2000 hafi ekki legið fyrir á þessum tíma, en legið hefði fyrir að félagið hefði orðið að taka á sig verulegt tap vegna útgáfu Dags á Akureyri.  Hafi Ágústi verið þetta vel kunnugt, enda hafi gagnstefnandi verið næst stærsti hluthafinn í Dagsprenti hf. og Ágúst átt sæti í stjórn þess félags.  Þá hefði verið minnst á þetta væntanlega tap Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. í ársreikningi fyrir árið 1999.  Gagnstefndi neitar því ekki að erfiðleikar í rekstri félagsins hafi farið vaxandi á árinu 2001 eftir að gagnstefnandi keypti hlutafé sitt.  Hafi það meðal annars verið vegna þess að ESÓB hafi ekki staðið við 300 milljón króna greiðslu 15. júní sama ár og hafi þetta valdið verulegum vandræðum og auknum kostnaði.  Endanlegur ársreikningur félagsins hafi verið tilbúinn í lok ágúst 2001 og upp­lýsingar um afkomu fyrri helming ársins 2001 hafi legið fyrir stuttu síðar.  Hafi Ágúst fengið þessar upplýsingar í hendur strax og hann bað um þær í september sama ár, eða áður en hann greiddi hluta kaupverðsins án fyrirvara 12. september sama ár.  Þá segir gagnstefndi rangt að Ágúst hafi ekki fengið ársreikninga í hendur og einnig sé rangt að hann hafi ekki verið boðaður á aðalfund félagsins.

Í samræmi við matsbeiðni lögmanns aðalstefnda voru Jóhann Unnsteinsson og Geir Geirsson, löggiltir endurskoðendur, dómkvaddir 29. apríl 2002 til þess að svara eftir­farandi spurningum:

1.  Hvert er virði Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. skv. kaupsamningi hinn 8. apríl 2001 þar sem hlutir að nafnverði kr. 3.400.000 eru taldir kr. 105.400.000 að virði og að allir hlutir í félaginu séu jafn verðmætir?  Tekið var fram að útistandandi hlutafé félagsins hinn 8. apríl 2001 var óbreytt frá því í árslok 2000 þ.e. kr. 61.860.000.

2.  Hvert var virði Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. hinn 8. apríl 2001 skv. sjóð­streym­is­aðferð?  Miða skal við þær upplýsingar sem gera megi ráð fyrir að stjórnendur fél­ags­ins hafi haft á fyrrgreindum tíma og þá ávöxtunarkröfu sem gerð hafi verið til félaga í sambærilegri stöðu og Frjáls fjölmiðlun ehf. á þeim tíma.

3.  Hvert var upplausnarvirði Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. hinn 8. apríl 2001?

4.  Hvert var eðlilegt og sanngjarnt mat á heildarverðmæti fyrirtækisins hinn 8. apríl 2001?

Svar matsmanna við fyrstu spurningu var að útistandandi hlutafé félagsins þann 8. apríl 2001 hafi verið kr. 61.860.000.  Megi því álykta að heildarvirði Frjálsrar fjöl­miðl­unar ehf. við umrædd kaup hafi verið metið kr. 1.917.660.000.

Svar matsmanna við annarri spurningu var það að virði félagsins hinn 8. apríl 2001 samkvæmt sjóðflæðisaðferð hafi verið kr. 711.439.000.  Við ákvörðun ávöxt­un­ar­kröfu litu matsmenn til þess að þegar kaupin hafi verið gerð hafi markaðsaðstæður á hluta­bréfamarkaði breyst verulega frá því sem verið hafði fram til fyrri hluta árs 2000.  Hefðu hlutabréf lækkað í verði frá fyrri hluta árs 2000 þar sem ávöxtunarkrafa eigin fjár hefði hækkað töluvert og eftirspurn hefði slaknað.  Að því er ávöxtunarþátt láns­fjár­magns varðaði miðuðu matsmenn við þá vexti sem ætla mætti að fyrirtækjum á borð við Frjálsa fjölmiðlun ehf. hefði boðist á lánsfjármarkaði.

Matsmenn töldu sig ekki hafa forsendu til þess að svara þriðju spurningu þar sem þeir hefðu hvorki fengið í hendur fyrningarskýrslur né eignaskrár fyrir félagið og dóttur­félög þess.

Svar matsmanna við fjórðu spurningu var að eðlilegt og sanngjarnt mat á heild­ar­verð­mæti félagsins hinn 8. apríl 2001 hafi verið hið sama og samkvæmt sjóð­flæð­is­aðferð eða kr. 711.439.000.  Töldu matsmenn að þegar nýr hluthafi kaupir u.þ.b. 5,5% af útistandandi hlutafé í félagi eins og Frjálsri fjölmiðlun ehf., sé tilgangurinn sá að ávaxta það fé sem hann leggur í félagið.  Möguleikar slíks hluthafa til þess að hafa áhrif á meiri háttar fjárráðstafanir, svo sem sölu eigna, séu takmarkaðir og töldu þeir aðrar aðferðir, svo sem útreikning á upplausnarvirði, síður eiga við.

Við meðferð málsins fyrir Hæstarétti var aflað nokkurra nýrra gagna.  Hefur m.a. verið lögð fram vanskilaskrá þar sem fram kemur að frá 3. janúar 2001 til ágústloka sama ár hafa verið áritaðar stefnur á hendur Frjálsri fjölmiðlun ehf. að fjárhæð rétt rúmar 18 milljónir króna.  Þá hefur verið lagður fram samningur sem gerður var í tengslum við kaupsamning Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. og Saxhóls ehf. um hlutabréf í Frjálsri fjölmiðlun 20. desember 2000.  Aðalstefndi heldur því fram að hann hafi ekki verið upplýstur um þennan samning.  Í 2. gr. samningsins kemur fram að kaupandi hafi rétt til þess í mars 2002 að láta umrædd hlutabréfakaup ganga til baka með tilkynningu þess efnis til seljanda.  Skyldi seljandi þá greiða kaupanda upphaflegt kaupverð að við­bættum 20% eða samtals kr. 223.200.000. Skyldi kaupverðið þá greitt til baka á sam­bæri­legum tíma og við upphaflegu kaupin að því undanskildu að fjárhæð skulda­bréf­anna greiddist í peningum ásamt fyrstu greiðslu við undirritun kaupsamnings í mars 2002.  Væru skuldabréfin þá enn í eigu Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. væri heimilt að nýta þau til greiðslu kaupverðs.  Ákvæði seljandi hins vegar að selja skuldabréfin skyldi kaup­andi hafa forkaupsrétt að þeim.  Til tryggingar skuldbindingum seljanda var kaup­anda afhentur víxill að fjárhæð kr. 223.200.000 með gjalddaga 1. apríl 2002, útgefinn af Sveini R. Eyjólfssyni og ábektur af Eyjólfi Sveinssyni.  Ef kaupandi nýtti sér heimild sína til þess að láta kaupin ganga til baka var honum heimilt að innheimta víxilinn hjá víxilskuldurum yrðu vanskil á greiðslum seljanda til kaupanda.  Í 4. gr. þessa samnings segir að samningurinn sé forsenda annars samnings milli sömu aðila sem undirritaður hafi verið samhliða samdægurs.

Málsástæður og lagarök.

Aðalsök.

Málsástæður og lagarök aðalstefnanda.

Aðalstefnandi reisir kröfur sínar í aðalsök á samningi aðila og byggir á megin­reglum samninga- og kröfuréttar, en þar sé ráð fyrir því gert að menn skuldbindi sig með loforðum og þurfi að efna skuldbindingar sínar.   Aðalstefnandi vísar til laga um einka­hlutafélög nr. 138/1994 og um málskostnaðarkröfu er vísað til XXI. kafla laga nr. 91/1991. 

Aðalstefnandi segist finna stefnukröfuna þannig að áföllnum dráttarvöxtum 12. september 2001 kr. 732.934 sé bætt við kröfuna áður er innborgun að fjárhæð kr. 5.000.000 þann dag komi til lækkunar.  Fari innborgunin fyrst til greiðslu áfallinna dráttar­vaxta áður en hún dragist frá höfuðstól.  Séu eftirstöðvarnar þá kr. 42.132.934, en það sé stefnufjárhæðin.

Málsástæður og lagarök aðalstefnda.

Aðalstefndi byggir á því í aðalsök að samkvæmt kenningum kröfuréttar um for­sendur sé ekki nauðsynlegt að ávallt sé getið sérstaklega allra forsendna samninga heldur sé m.a. við það miðað hvort viðsemjandi hafi vitað eða mátt vita að samningur hafi verið gerður með tilteknum forsendum.  Það hafi verið forsenda fyrir samningi aðila að staða fyrirtækisins væri í samræmi við yfirlýsingar forsvarsmanns aðal­stefnanda.  Hefði aðalstefnda verið kunnugt um hversu slæm staða fyrirtækisins væri hefði aldrei orðið af kaupunum.  Upplýsingar um að fjárhagsleg staða fyrirtækisins væri betri en síðar hafi komið í ljós hafi verið ákvörðunarástæða fyrir kaupunum.  Hafi eig­anda og fyrirsvarsmanni aðalstefnanda verið þetta ljóst og því óþarft að taka þetta sér­staklega fram í samningi aðila.

Aðalstefndi byggir á könnun sem Guðlaugur Guðmundsson, löggiltur endur­skoð­andi, hafi gert að beiðni aðalstefnda 16. desember 2001 og samkvæmt því hafi aðal­stefn­anda verið ljóst eða a.m.k. mátt vera ljóst að raunveruleg staða Frjálsrar fjöl­miðl­unar væri ekki jafn góð og aðalstefnda hafi verið gefið til kynna.  Hafi mat aðal­stefnanda á verðmæti fyrirtækisins verið fjarri lagi og yfirlýsingar hans misvísandi og bein­línis rangar.  Aðalstefndi hafi byggt ákvörðun sína á þessum yfirlýsingum en ekki hafi verið til að dreifa öðrum gögnum til að meta raunverulega stöðu fyrirtækisins.  Hafi aðalstefnandi með yfirlýsingum sínum um verðmæti fyrirtækisins blekkt aðal­stefnda með sviksamlegum hætti til kaupanna.  Hafi aðalstefnandi með röngum og mis­vísandi upplýsingum beitt aðalstefnda svikum í því skyni að fá hann til kaupanna.  Með vísan til 1. mgr. 30. gr. laga nr. 7/1936 sé samningurinn þegar af þessari ástæðu ógild­anlegur og skuldbindi því ekki aðalstefnda.

Verði ekki á það fallist að 1. mgr. 30. gr. laganna eigi við byggir aðalstefndi á því að 33. gr. laganna standi því í vegi að aðalstefnandi geti borið samninginn fyrir sig þar sem aðalstefnanda hafi verið ljóst að sú staðreynd að aðalstefndi hefði ekki gert um­ræddan samning hefði honum verið kunnugt um raunverulega stöðu fyrirtækisins.

Aðalstefndi byggir á skýrslu áðurgreinds Guðlaugs Guðmundssonar, en sam­kvæmt henni séu færð rök fyrir því að verðmæti Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. hafi við undir­skrift samningsins verið að hámarki kr. 700.000.000 og verðmæti hins selda því verið kr. 35.000.000.  Af þeim sökum sé ákvæði samningsins um kaupverð ber­sýni­lega ósanngjarnt og andstætt góðri viðskiptavenju og sé aðalstefnanda því með vísan til 1. mgr. 36. gr. laga nr. 7/1936 óheimilt að byggja rétt sinn á samningnum.  Þrátt fyrir að forsvarsmaður aðalstefnda sé ekki óreyndur í viðskiptum hafi hann ekki mátt eiga von á því að upplýsingar, sem hann byggði á, hafi verið svo misvísandi og rangar sem raun hafi borið vitni.  Sé samningurinn því ógildanlegur af þessari ástæðu.

Aðalstefndi byggir á því að sú háttsemi aðalstefnanda sem hér hafi verið lýst sé refsi­verð samkvæmt 1. mgr. 128. gr. laga nr. 138/1994 og þá sé einsýnt að slík hátt­semi réttlæti riftun af hálfu aðalstefnda.

Aðalstefndi byggir á þeirri skilgreiningu kröfuréttar að greiðsla teljist vera haldin galla hafi hún ekki þá eiginleika sem móttakandi hafi mátt ætla eða greiðandi lofaði að hún hefði.  Ekki hafi verið kveðið sérstaklega á um eiginleika hins selda hlutar að öðru leyti en því að miðað væri við gengið 31 sem svarað hafi til þess að verðmæti félagsins væri rúmir 1,9 milljarðar króna.  Í skýrslu umrædds endurskoðanda komi fram að raun­verulegt verðmæti fyrirtækisins sé fjarri þeirri fjárhæð.  Því teljist hið keypta, 5% hlutur í Frjálsri fjölmiðlun ehf., vera haldið galla og því eigi við hinar almennu reglur kröfur­éttar um riftun, afslátt og skaðabætur.

Aðalstefndi byggir kröfu sína um riftun á reglum kröfuréttar, sbr. og 39. gr. laga nr. 50/2000  Segir aðalstefndi skilyrði til ógildingar samnings aðila og krefst þess að staðfest verði að riftunin þann 16. nóvember 2001 sé réttmæt.  Er þess krafist að rétt­ar­áhrif riftunar verði talin frá dagsetningu riftunaryfirlýsingar.

Varakrafa aðalstefnda um afslátt er á því byggð að hinn keypti hlutur hafi ekki þá eigin­leika sem aðalstefnandi hafi haldið fram við aðalstefnda og á grundvelli rangra upp­lýsinga hafi aðalstefndi greitt of hátt verð fyrir hlutinn.  Með vísan til 36. gr. laga nr. 7/1936 og brostinna forsendna krefst aðalstefndi þess að verðákvæði samningsins verði leiðrétt svo samhengi haldist milli greiðslu og endurgjalds og afsláttur verði veittur, sbr. 38. gr. laga nr. 50/2000.  Skuli afslátturinn þannig reiknaður að hlutfallið milli hins lækkaða verðs og samningsverðsins svari til hlutfallsins milli verðgildis hlut­arins í gölluðu og umsömdu ástandi á afhendingartíma.  Í skýrslu Guðlaugs Guðmunds­sonar, löggilts endurskoðanda, komi fram að miðað við fáanlegar upp­lýs­ingar í ársreikningum hafi verðmæti eða upplausnarvirði Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. á kaup­samningsdegi að hámarki verið kr. 700.000.000.  Samkvæmt 38. gr. laga nr. 50/2000 eigi aðalstefndi því rétt á 62,9% afslætti af kaupverði eða alls kr. 66.296.400.  Krefst aðalstefndi þess að afslátturinn komi sem skuldajöfnuður að fullu við kröfu aðal­stefnanda um greiðslu á eftirstöðvum kaupverðs, þ.e.a.s. kr. 40.400.000 auk þess sem aðalstefnanda verði gert að greiða aðalstefnda mismuninn milli eftirstöðva kaup­verðs­ins og hins dæmda afsláttar.

Aðalstefndi reisir vaxtakröfur á III. kafla laga nr. 38/2001 og krafa um máls­kostnað er byggð á XXI. kafla laga nr. 91/1991.

Gagnsök.

Málsástæður og lagarök gagnstefnanda.

Gagnstefnandi byggir kröfu sína í gagnsök um riftun á reglum kröfuréttar, sbr. og 39. gr. laga nr. 50/2000.  Segir gagnstefnandi skilyrði til ógildingar samnings aðila og krefst þess að staðfest verði að riftunin þann 16. nóvember 2001 sé réttmæt.  Er þess krafist að réttaráhrif riftunar verði talin frá dagsetningu riftunaryfirlýsingar.

Gagnstefnandi segist hafa orðið fyrir tjóni vegna saknæmrar háttsemi gagnstefnda við samningsgerð og fer fram á bætur til þess að verða eins settur og samningurinn hefði aldrei verið gerður.  Hafi tjón gagnstefnda falist í því að hafa greitt gagnstefnda kr. 65.000.000 fyrir 5% hlut í Frjálsri fjölmiðlun ehf.   Fer gagnstefnandi fram á að við­urkennt verði með dómi að gagnstefnda verði gert skylt að endurgreiða greitt kaup­verð ásamt dráttarvöxtum frá 15. desember 2001 til greiðsludags.  Að auki krefst gagn­stefnandi skaðabóta vegna glataðrar ávöxtunar af hinu greidda kaupverði, sbr. 40. gr. laga nr. 50/2000. Við munnlegan flutning málsins hið fyrra sinn gerði gagn­stefnandi kröfu um greiðslu á kr. 5.737.500 á þessum grundvelli.

Varakrafa gagnstefnanda um afslátt er á því byggð að hinn keypti hlutur hafi ekki þá eiginleika sem gagnstefndi hafi haldið fram við gagnstefnanda og á grundvelli rangra upplýsinga hafi hann greitt of hátt verð fyrir hlutinn.  Með vísan til 36. gr. laga nr. 7/1936 og brostinna forsendna krefst gagnstefnandi þess að verðákvæði samn­ingsins verði leiðrétt svo samhengi haldist milli greiðslu og endurgjalds og afsláttur verði veittur, sbr. 38. gr. laga nr. 50/2000.  Skuli afslátturinn þannig reiknaður að hlut­fallið milli hins lækkaða verðs og samningsverðsins svari til hlutfallsins milli verð­gildis hlutarins í gölluðu og umsömdu ástandi á afhendingartíma.  Í skýrslu Guðlaugs Guðmunds­sonar, löggilts endurskoðanda, komi fram að miðað við fáanlegar upp­lýs­ingar í ársreikningum hafi verðmæti eða upplausnarvirði Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. á kaup­samningsdegi að hámarki verið kr. 700.000.000.  Samkvæmt 38. gr. laga nr. 50/2000 eigi gagnstefnandi því rétt á 62,9% afslætti af kaupverði eða alls kr. 66.296.400.  Krefst gagnstefnandi þess að afslátturinn komi sem skuldajöfnuður að fullu við kröfu gagnstefnda um greiðslu á eftirstöðvum kaupverðs, þ.e.a.s. kr. 40.400.000 auk þess sem gagnstefnda verði gert að greiða gagnstefnanda mismuninn milli eftirstöðva kaupverðsins og hins dæmda afsláttar.

Gagnstefnandi skýrir kröfur sínar í gagnsök í því horfi sem þær eru nú fyrir dómi þannig, að slegið sé saman kröfuliðum samkvæmt endanlegum dómkröfum við fyrri með­ferð málsins í héraði.  Séu lagðar saman þær fjárhæðir sem gagnstefnandi krefjist greiðslu á og vaxtakrafa felld inn í greiðslukröfuna.  Sé krafan sundurliðuð þannig að kr. 65.000.000 sé höfuðstóll greiðslu samkvæmt samningi en kr. 5.737.500 séu skaða­bæt­ur vegna tjóns sem gagnstefnandi hafi orðið fyrir vegna vanefnda gagnstefnda.  Gagn­stefnandi segir varakröfu sína í gagnsök í héraði við fyrri meðferð málsins hafa verið setta þannig fram að gagnstefnanda verði veittur afsláttur af höfuðstóli, sem nemi 62,9% af kaupverði, eða alls kr. 66.296.400 og kæmi afslátturinn sem skulda­jöfnuður við kröfu gagnstefnda um greiðslu á eftirstöðvum kaupverðs og verði gagn­stefnda gert að greiða gagnstefnanda mismuninn milli eftirstöðva kaupverðsins og hins dæmda afsláttar ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla laga nr. 38/2001.  Samkvæmt dómkröfu aðalstefnanda nemi eftirstöðvar kaupverðs kr. 42.132.934 en mis­munur þess og hins krafða afsláttar sé kr. 24.163.466 og sé vaxtakrafa í varakröfu löguð að þessum tölum.  Gagnstefnandi segir að þrátt fyrir að dráttarvaxtakröfu hans í gagnsök hafi verið vísað frá dómi með úrskurði upp kveðnum 25. mars 2002 sé þess nú freistað að koma að dráttarvaxtakröfu í varakröfu og miðar hann upphafsdag drátt­ar­vaxta við útgáfudag áfrýjunarstefnu.

Málsástæður og lagarök gagnstefnda.

Gagnstefndi byggir á því að hann hafi ekki vanefnt kaupsamninginn.  Gagn­stefn­andi hafi keypt hlutafé og fengið það.  Þá sé ekkert fram komið um það að gagnstefndi hafi gefið gagnstefnanda rangar upplýsingar um hið selda.  Gagnstefndi segist ekki geta borið ábyrgð á forsendum sem gagnstefnandi segist hafa byggt á, enda hafi hann ekki óskað eftir því að taka slíkar forsendur með í samninginn. 

Gagnstefndi byggir á því að gagnstefnandi hafi ekki fært fram neinar haldbærar sönnur á staðhæfingar sínar um verðmæti hlutafjárins á samningsdegi.  Byggist sjón­ar­mið gagnstefnanda að hluta til á atburðum, sem orðið hafi eftir samningsdaginn og eigi m.a. rót að rekja til þess að fyrirtæki gagnstefnanda og viðskiptafélaga hans, ESÓB, hafi ekki staðið við skuldbindingar sínar samkvæmt samningi við gagnstefnda um kaup á hlut í Útgáfufélagi DV.  Séu þess fjölmörg dæmi að verðmæti hlutafjár í hluta­félögum hafi fallið á þessum tíma og dugi slíkir atburðir ekki til þess að menn geti horfið frá eldri skuldbindingum um kaup á hlutafé.  Jafnvel þótt gagnstefnanda takist að sanna að verð hlutafjárins hafi verið hærra en efni stóðu til á samningsdegi, geti það engu máli skipt í lögskiptum aðila.  Menn geti ekki komist hjá því að efna samn­ingsskyldur sínar með því að sanna eftir á að samningur hafi verið óskyn­sam­legur og nota til þess upplýsingar sem ekki hafi legið fyrir við samningsgerð og enginn fyrir­vari hafi verið gerður um.

Gagnstefndi bendir á að fyrirsvarsmaður gagnstefnanda, prófessor Ágúst Einars­son, sé sérfræðingur í viðskiptum og þrautreyndur á því sviði.  Hann sé forseti hag­fræði- og viðskiptadeildar Háskóla Íslands auk þess að vera virkur þátttakandi á mörgum sviðum atvinnulífsins.  Virðist málatilbúnaður hans í gagnsök byggjast á því að Sveinn R. Eyjólfsson hafi blekkt hann til viðskipta með hlutaféð.  Að mati gagn­stefnda seilist Ágúst ótrúlega langt til að reyna að komast hjá því að efna skuld­bind­ingar sínar.  Hann gjörþekki aðstæður við samningsgerð um hluti í atvinnufyrirtækjum og viti manna best að kaupendur geti gert alls konar fyrirvara.  Hann hafi enga fyrir­vara gert en komið hafi fram í máli hans við Svein að kaupin væru gagngert gerð í því skyni að greiða fyrir viðskiptunum með Útgáfufélagið.  Nú sé eins og Ágúst telji að Sveini hafi verið skylt að leiðbeina sér um hvernig hann hafi átt að standa að málum við samningsgerðina.  Telji Sveinn það jaðra við móðgun að ætla sér að fara að segja slíkum hálærðum viðskiptajöfri til við samningsgerðina.

Gagnstefndi byggir á því að ástæðurnar sem gagnstefnandi beri fram fyrir rift­un­ar­kröfu sinni séu ástæður sem samkvæmt III. kafla laga nr. 7/1936 geti leitt til ógild­ingar á samningi og í vissum tilvikum til breytingar á efni hans.  Gagnstefnandi geri hins vegar ekki slíka kröfu, heldur krefjist hann riftunar.  Hann telji því að samn­ing­urinn hafi verið gildur um tiltekinn tíma, þrátt fyrir annmarka við samningsgerð, sem að lögum geti leitt til ógildingar á skuldbindingu.  Gagnstefndi mótmælir þessum mála­tilbúnaði gagnstefnanda og telur hann ekki geta byggt á því að samningurinn sé í gildi um ákveðinn tíma en að þeim tíma loknum sé honum orðið heimilt að rifta honum.

Gagnstefndi mótmælir því sérstaklega að hann sé skaðabótaskyldur vegna kaup­anna.  Hafi gagnstefnandi ekki sýnt fram á neitt bótaskylt tjón og ekki komi til greina að hann geti gert ávöxtunarkröfu til fjárins, sem hann krefjist endurgreiðslu á, fyrir tímabil fram að riftun samnings.  Nái riftun fram að ganga stofnist réttur gagn­stefn­anda til endurgreiðslu og geti hann ekki notið ávaxta af henni fyrir þann tíma.

Gagnstefndi byggir á því að gagnstefnandi hafi greitt inn á kaupin 12. september 2001 án þess að gera nokkurn fyrirvara um þau réttindi sín sem hann nú leiti stað­festingar á.  Gagnstefnandi segi sjálfur í gagnstefnu að þennan dag hafi honum verið orðið kunnugt um að staða félagsins væri önnur og verri en gagnstefndi hefði gefið til kynna.  Byggir gagnstefndi á því að með fyrirvaralausri greiðslu þegar þannig stóð á að gagn­stefnanda var orðið kunnugt um annmarka, sem hann taldi á hinu selda, hafi hann fyrirgert rétti sínum til að byggja rétt á þeim ætluðu annmörkum, hvort sem er með riftunar-, afsláttar- eða skaðabótakröfu.

          Gagnstefndi mótmælir varakröfu gagnstefnanda um afslátt af kaupverði hluta­fjárins, fyrst og fremst á þeirri forsendu að ekki hafi verið um að ræða galla á hinu selda í skilningi kauparéttar, en einnig með vísan til þeirra sjónarmiða er hér hafi þegar verið rakin.

Gagnstefndi vísar til laga nr. 50/2000, laga nr. 7/1936, laga nr. 138/1994, laga nr. 38/2001 og laga nr. 91/1991.

Niðurstaða.

Eins og mál þetta er vaxið verður ekki leyst úr aðalsökinni fyrr en tekin hefur verið afstaða til kröfugerðar gagnstefnanda í gagnsök. 

Eins og rakið hefur verið var dráttarvaxtakröfu stefnanda í varakröfu í gagnsök vísað frá dómi með úrskurði upp kveðnum 25. mars 2002.  Lögmaður gagnstefnda hefur mótmælt því að krafan komist nú að í málinu.  Samkvæmt d-lið 1. mgr. 80. gr. laga nr. 91/1991 er svo fyrir mælt að kröfugerð stefnanda skuli koma fram í stefnu með tilteknum hætti.  Umræddri dráttarvaxtakröfu var vísað frá dómi og var sá úr­skurð­ur ekki kærður til Hæstaréttar.  Þar sem ekki hefur verið bætt úr þessum ann­marka á kröfugerð gagnstefnanda að þessu leyti verður dráttarvaxtakröfu í varakröfu í gagn­sök ekki sinnt.

Í gagnsök krefst gagnstefnandi í fyrsta lagi riftunar á samningi aðila vegna veru­legra vanefnda gagnstefnda, í öðru lagi endurgreiðslu á greiddu kaupverði og í þriðja lagi skaðabóta sem nemi 15% ávöxtun af hinu greidda kaupverði vegna tjóns sem hann telur sig hafa orðið fyrir vegna vanefnda gagnstefnda og glataðrar ávöxtunar af hinu greidda kaupverði.  Til vara krefst hann 62,9% afsláttar af kaupverðinu.

Samkvæmt kaupsamningi þeim er mál þetta snýst um keypti gagnstefnandi hluta­fé að nafnverði kr. 3.400.000 í fyrirtækinu Frjálsri fjölmiðlun ehf. hinn 8. apríl 2001 á genginu 31 og bar því samkvæmt samningi að greiða kr. 105.400.000 fyrir hlutaféð.  Hann hefur hins vegar einungis greitt kr. 65.000.000 og ber fyrir sig að hann hafi verið fenginn til kaupanna með svikum.  Hefði honum ekki verið ljóst hve slæm staða fyrir­tæk­isins var fyrr en eftir að kaupin voru gerð og hafi gagnstefndi með röngum og mis­vísandi upplýsingum beitt svikum í því skyni að fá hann til kaupanna.  Telur gagn­stefn­andi að um verulega vanefnd af hálfu gagnstefnda sé að ræða sem réttlæti riftun samn­ingsins.  Þá hafi upplýsingar forsvarsmanns gagnstefnda um að fjárhagsstaða fyrir­tækisins væri betri en raun bar vitni verið ákvörðunarástæða gagnstefnanda fyrir kaup­unum og því hafi hann hafnað frekari greiðslum á grundvelli brostinna for­sendna. 

Í samningi aðila var enginn fyrirvari gerður er laut að könnun á verðmæti hins selda.  Þá hafa að mati dómsins ekki verið færð fram gögn sem sýna fram á að gagn­stefndi hafi beitt gagnstefnanda blekkingum við söluna.  Forsvarsmaður gagn­stefnanda, Ágúst Einarsson, gaf skýrslu fyrir dómi við síðari meðferð þess í héraði.  Í skýrslu hans kom fram að verð hlutabréfanna hefði verið miðað við það gengi sem Sax­hóll keypti hlutabréfin á og taldi hann að ráða mætti af ummælum forsvarsmanns gagn­stefnda, Sveins R. Eyjólfssonar, að um sannvirði bréfanna væri að ræða.  Þá hefði Sveinn talað um sterka stöðu fyrirtækisins og áhuga annarra á hlutafjárkaupum.  Ágúst kvaðst hafa beðið um ársreikninga fyrir árið 2000 en þeir hafi ekki verið til­búnir.  Hann kvaðst ekki hafa beðið um ársreikninga fyrir árið 1999.  Hann kvaðst ekki hafa óskað eftir því að setja neinn fyrirvara fyrir kaupunum, en hann kvaðst síðar hafa komist að því að skilaákvæði hefði verið í tengslum við sölu á hlutabréfum til Saxhóls.  Hann kvað skýringuna á því að hann hefði einungis greitt kr. 60.000.000 fyrir apríllok 2001 vera þá að um misminni hans hefði verið að ræða um fjárhæð upp­hafs­greiðslu og er hann áttaði sig á því kvaðst hann hafa greitt kr. 5.000.000 12. september sama ár.

Við mat á því hvort heimila beri riftun kaupanna verður ekki fram hjá því litið að ekki hafa verið bornar brigður á þær fullyrðingar gagnstefnda að Ágúst sé alvanur við­skiptum af þessu tagi og var honum því í lófa lagið að afla sér eða krefjast nánari upp­lýs­inga um hag félagsins.  Aðilar urðu sammála um ákveðið kaupverð sem upplýst er að miðað var við gengi við hlutabréfakaup Saxhóls ehf. í Frjálsri fjölmiðlun ehf.  Skiptir að mati dómsins engu máli þótt í þeim samningi hafi verið ákvæði um að kaupin gætu gengið til baka, enda var gagnstefnanda í lófa lagið að gera slíkan fyrir­vara í samningi þeim sem mál þetta snýst um.  Þá verður að telja ósannað að gagn­stefnda hafi verið það ljóst eða mátt vera það ljóst að gagnstefnandi teldi verðmæti Frjálsrar fjölmiðlunar meira en síðar hafi  komið í ljós og það hafi verið ákvörð­un­ar­ástæða hans fyrir kaupunum.  Þá ber að hafa í huga að gagnstefnandi greiddi hluta kaup­verðsins, eða kr. 5.000.000, þann 12. september 2001 án nokkurs fyrirvara, en á því tímamarki segir hann sér hafa verið orðið kunnugt um að staða fyrirtækisins væri önnur og verri en gagnstefndi hefði gefið til kynna.  Fram hefur komið við meðferð máls­ins að með kaupum gagnstefnanda á umræddum hlutabréfum hafi gagngert vakað fyrir fyrirsvarsmanni hans að greiða fyrir kaupum ESÓB ehf., þar sem hann var einn eigenda og stjórnarmanna, á 40% hlut í Útgáfufélagi DV ehf.  Fól þetta í sér að fyrir­svarsmaðurinn og viðskiptafélagar hans tóku við raunverulegum yfirráðum við út­gáfu DV.  Í árslok 2001 keypti ESÓB ehf. eftirstandandi hlut Frjálsrar fjölmiðlunar ehf. í útgáfufélaginu eða 60%.  Að mati dómsins verður ekki séð að þessi tilgangur gagn­stefnanda með hlutabréfakaupunum eða önnur atvik að sölu hlutabréfanna heimili gagnstefnanda að rifta samningi aðila.  Verður þeirri kröfu hans því hafnað.

Gagnstefnandi ber einnig fyrir sig að samningurinn skuldbindi ekki gagnstefnanda þar sem hann hafi verið fenginn til samningsgerðarinnar með svikum,  sbr. 1. mgr. 30. gr. laga nr. 7/1936.  Með vísan til þess sem að framan er rakið er ósannað að gagn­stefndi hafi beitt gagnstefnanda svikum við samningsgerðina og verður kröfu gagn­stefnanda að þessu leyti því hafnað.  Með sömu rökum ber að hafna því að 33. gr. sömu laga, sbr. lög nr. 11/1986, eigi við um samningssamband aðila.

Gagnstefnandi byggir einnig á því að víkja beri umræddum samningi til hliðar þar sem ákvæði hans um kaupverð sé bersýnilega ósanngjarnt og andstætt góðri við­skipta­venju, sbr. 1. mgr. 36. gr. laga nr. 7/1936, sbr. lög nr. 11/1986 og lög nr. 14/1995.  Samkvæmt 2. mgr. 36. gr. laganna skal við mat skv. 1. mgr. líta til efnis samn­ings, stöðu samningsaðilja, atvika við samningsgerðina og atvika sem síðar komu til.  Eins og rakið hefur verið er forsvarsmaður gagnstefnanda forseti hagfræði- og viðskiptadeildar Háskóla Íslands.  Þá hefur komið fram að hann er þaulvanur við­skiptum af þessu tagi.  Verður því fráleitt talið að á gagnstefnanda hafi hallað við samn­ingsgerðina og þar sem ekki er í ljóst leitt að önnur atvik leiði til þess að víkja beri samningi aðila til hliðar verður kröfum gagnstefnanda að þessu leyti því hafnað.

Gagnstefnandi krefst þess til vara að gagnstefnda verði gert að veita honum til­tekinn afslátt af kaupverði sem komi sem skuldajöfnuður við kröfu aðalstefnanda um greiðslu á eftirstöðvum kaupverðs.  Heimild til þess að krefjast afsláttar í lausa­fjár­kaupum er að finna í 42. og 43. gr. laga nr. 39/1922 um lausafjárkaup, sem giltu um lög­skipti aðila, sbr. nú lög nr. 50/2000, en þau tóku gildi 1. júní 2001.  Samkvæmt 1. mgr. 42. gr. laga nr. 39/1922 er heimild til að krefjast afsláttar ekki bundin því skilyrði að sök verði fundin hjá seljanda eða mönnum sem hann ber ábyrgð á.  Það er hins vegar skilyrði að hið selda hafi verið haldið galla í skilningi laganna.  Eins og rakið hefur verið hér að framan í tengslum við úrlausn um aðalkröfu gagnstefnanda í gagn­sök gerðu aðilar með sér samning um kaup gagnstefnanda á hlutafé í Frjálsri fjöl­miðlun ehf. og var umsamið kaupverð miðað við ákveðið gengi sem aðilar urðu ásáttir um.  Hefur verið upplýst að tilgangur fyrirsvarsmanns gagnstefnanda með kaupunum hafi verið að ná yfirráðum við útgáfu DV.  Þá er óumdeilt að þessi fyrirsvarsmaður er þraut­reyndur í viðskiptum og mun eiga sæti í stjórnum ýmissa fyrirtækja.  Hafði hann því alla möguleika á því að meta eða láta meta verðmæti þeirra hluta sem hann festi kaup á.  Verður því ekki á það fallist að hlutabréfin hafi vegna umsamins gengis þeirra á söludegi verið haldin slíkum galla í skilningi kauparéttar að gagnstefnandi geti heimtað afslátt af kaupverði þeirra. 

  Niðurstaðan í gagnsök verður því sú að gagnstefndi verður sýknaður af öllum kröfum gagnstefnanda.  Um ákvörðun málskostnaðar vísast til aðalsakar.

Af þessari niðurstöðu leiðir að taka ber kröfur aðalstefnanda í aðalsök til greina, en aðalstefndi hefur ekki gert athugasemdir við útreikning aðalstefnanda á kröfu sinni.

Í samræmi við þessa niðurstöðu ber að dæma aðalstefnda til að greiða aðal­stefn­anda kr. 1.500.000 í málskostnað.

 Hjörtur O. Aðalsteinsson, héraðsdómari kvað upp dóminn.

DÓMSORÐ:

Aðalstefndi, Haf hf., greiði aðalstefnanda, Hilmi ehf. í aðalsök kr. 42.132.934 ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá 12. september 2001 til greiðslu­dags og kr. 1.500.000 í málskostnað.  Gagnstefndi skal vera sýkn af öllum kröf­um gagnstefnanda í gagnsök.