Fimmtudaginn 7. október 2010.
Nr. 722/2009.	Dagbjört Aradóttir Drífa Aradóttir Guðrún Ragnhildur Aradóttir Vignir Arason María Jóna Jónsdóttir Arngrímur Jónsson Eyþór Atli Jónsson Víkingur Jónsson Úlfur Heiðar Marinósson Rannveig Ólafsdóttir Sigurður Jens Sverrisson Elfa Benediktsdóttir og Friðrik Pétur Guðmundsson (Ólafur Björnsson hrl.) gegn íslenska ríkinu (Indriði Þorkelsson hrl.)

Eignarréttur. Fasteign. Þjóðlenda. Gjafsókn.

Í úrskurði óbyggðanefndar 29. maí 2007 í máli nr. 4/2005 var meðal annars kveðið á um að landsvæði innan nánar tilgreindra marka væri þjóðlenda. D o.fl. kröfðust þess að úrskurður óbyggðanefndar yrði felldur úr gildi að þessu leyti og viðurkennt að þetta landsvæði væri háð beinum eignarrétti þeirra sem eigenda jarðarinnar Hvamms í Svalbarðshreppi. Í úrskurði óbyggðanefndar var vísað til þess að suðurmörk Hvamms samkvæmt landamerkjabréfi jarðarinnar 16. ágúst 1886 hafi verið í ósamræmi við sóknarlýsingu fyrir Svalbarðssókn, sem talið er að rituð hafi verið um 1875. Var niðurstaða nefndarinnar um mörk eignarlands jarðarinnar við þjóðlendur því ekki reist á landamerkjabréfinu, heldur því sem greindi í sóknarlýsingunni, en í milli þessara tveggja heimilda bar það landsvæði sem deilt var um í málinu. Um þá heimild segir meðal annars í dómi Hæstaréttar að gæta verði að því að sóknarlýsingin hafi ekki verið gerð í þeim tilgangi að vera heimild um merki einstakra jarða. Að því virtu, sem og því sem rakið var í dómi Hæstaréttar um það sem fram kemur í sóknarlýsingunni um mörk landsvæðisins var ekki talið unnt, gegn andmælum D o.fl.  að gefa þessari lýsingu slíkt vægi að hún yrði látin standa því í vegi að viðurkenndur yrði eignarréttur þeirra að því landi sem um var deilt í málinu. Ekki lægju fyrir heimildir um annað en að jörðin Hvammur hafi verið byggð og nýtt eftir búskaparháttum og aðstæðum á hverjum tíma allt frá því að til hennar var stofnað. Þá yrði ekki séð að ágreiningur hafi staðið um að merkjum hennar væri rétt lýst í landamerkjabréfinu 16. ágúst 1886 eða athugasemdir verið gerðar um að land innan þeirra væri ekki háð beinum eignarrétti. Gegn þeim réttindum færu heldur ekki staðhættir, gróðurfar eða nýting þessa lands. Taldi Hæstiréttur af þessum sökum ekki efni til annars en að fallast á kröfu D o.fl. í málinu.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ingibjörg Benediktsdóttir, Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen, Markús Sigurbjörnsson og Páll Hreinsson.

Áfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar 16. desember 2009. Þau krefjast þess aðallega að fellt verði úr gildi ákvæði í úrskurði óbyggðanefndar 29. maí 2007 í máli nr. 4/2005 um að land innan eftirgreindra marka sé þjóðlenda: „Frá Hafralónskíl fer línan að Heljardalsárósi en þá ræður Heljardalsá að upptökum sínum sem eru innst í Heljardal. Úr Heljardalsbotninum er farið með hæstu brúnum Heljardalsfjalla að norðan þar til kemur vestur á þau mið eða svo langt að bein stefna verður tekin af fjöllunum milli Bræðravatna í Skessuhamar. Þeirri línu er síðan fylgt norður þar til komið er á móts við Hávarðsdalsá þar sem hún rennur syðst og þaðan í Hávarðsdalsá. Þeirri á er síðan fylgt til norðausturs þar til hún rennur í Hafralónsá en þá er Hafralónsá fylgt í Hafralónskíl.“ Þá krefjast áfrýjendur að viðurkennt verði að innan framangreindra merkja sé engin þjóðlenda og landsvæðið allt háð beinum eignarrétti þeirra sem eigenda jarðarinnar Hvamms. Til vara krefjast þau að viðurkenndur verði einkaréttur þeirra til beitar, veiða, dýraveiða, hagnýtingar vatnsréttinda og nýtingar á auðlindum í jörðu án endurgjalds á framangreindu svæði, þótt það verði talið þjóðlenda. Þá krefjast áfrýjendur málskostnaðar fyrir Hæstarétti án tillits til gjafsóknar, sem þeim hefur verið veitt.

Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti.

Dómendur í málinu fóru á vettvang 9. september 2010.

I

Samkvæmt ákvæðum laga nr. 58/1998 um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta tók óbyggðanefnd 1. mars 2004 til meðferðar landsvæði á norðausturlandi, sem réðist að vestan af Jökulsá á Fjöllum frá ósi hennar í Öxarfirði að Dyngjujökli, en þaðan var fylgt jaðri hans að Kverkfjöllum í Hveradal, þar sem dregin var lína til suðurs inn á Vatnajökul. Austurmörk svæðisins fylgdu Lagarfljóti frá ósum á Héraðssandi þangað sem Gilsá fellur í það, en þeirri á var svo fylgt og síðan mörkum Fljótsdalshrepps að Geldingafelli, þaðan sem lína var dregin inn á Vatnajökul. Að norðan náði svæðið að hafi. Óbyggðanefnd bárust kröfur stefnda 11. nóvember 2004, sem vörðuðu allt svæðið, og birti hún þær samkvæmt 2. mgr. 10. gr. laga nr. 58/1998 ásamt því að skora á þá, sem teldu þar til eignarréttinda, að lýsa kröfum sínum. Fjölmargar kröfur og athugasemdir bárust nefndinni. Í júlí 2005 ákvað hún að fjalla um svæðið í fimm aðskildum málum. Eitt þeirra var nr. 4/2005, sem náði til Svalbarðshrepps, Þórshafnarhrepps og Skeggjastaðahrepps, en þeir tveir síðastnefndu hafa nú verið sameinaðir í eitt sveitarfélag, Langanesbyggð. Málið tók meðal annars til landsvæðis, sem áfrýjendur sem eigendur jarðanna Hvamms I, Hvamms II, Hvamms III og Hvamms IV í Svalbarðshreppi töldu falla innan sameignarlands síns og kölluðu til eignarréttar yfir, en stefndi taldi það til þjóðlendna. Í úrskurði óbyggðanefndar 29. maí 2007 var komist að þeirri niðurstöðu að þetta landsvæði væri þjóðlenda með þeim mörkum, sem áður greinir í dómkröfum áfrýjenda, en viðurkennt var á hinn bóginn að það væri afréttareign eigenda jarðarinnar Hvamms samkvæmt 2. mgr. 5. gr. og c. lið 7. gr. laga nr. 58/1998.

Áfrýjendur höfðuðu mál þetta 17. janúar 2008 og er ekki deilt um að það hafi verið gert innan þess frests, sem um ræðir í 1. mgr. 19. gr. laga nr. 58/1998. Í héraði gerðu áfrýjendur sömu kröfur og þau gera nú fyrir Hæstarétti, en með héraðsdómi var stefndi sýknaður af þeim.

II

Samkvæmt gögnum málsins var landamerkjabréf gert fyrir jörðina Hvamm 16. ágúst 1886, þar sem merkjum var lýst sem hér segir: „Að austan ræður Hafralónsá í Þistilfirði frá Merkidalskílsósi að Heljardalsárósi, þá ræður Heljardalsá að upptökum sínum, sem eru innst í Heljardal, að sunnan ræður Heljardalsbotn og hæstu brúnir Heljardalsfjalla að norðan þar til kemur vestur á þau mið eða svo langt að bein stefna verður tekin af fjöllunum milli Bræðravatna í Skessuhamar, sem ræður landamerkjum að vestan. Frá Merkidalskílsósi, sem fyrr er nefndur, ræður að norðan Merkidalur til nyrðri botnsins, fyrir miðjum botninum er varða og úr henni ræður bein stefna yfir einstakt holt í mýrunum í vörðu á Nónás og þaðan sama stefna í Garðá, þá ræður Garðá að upptökum sínum og svo bein stefna í Skessuhamar. Í þessu landi liggur hjáleiga Gunnarsstaða Hávarðsstaðir. Landamerki hjáleigu þessarar eru: Að austan Hafralónsá, að norðan Grímólfsá frá ósi að kíl þeim, sem kemur sunnan með syðri Kálfafjöllum. Að vestan ræður kíllinn og bein stefna úr botni hans í Hvappslæk fast við fjöllin, að sunnan ræður Hvappslækur að efri krók sínum og úr króknum bein stefna í Stórugljúfur í Hafralónsá.“ Í málinu er óumdeilt að rétt sé greint frá merkjum þessa lands, sem samkvæmt málatilbúnaði áfrýjenda er í óskiptri sameign þeirra. Að austan ráðast merkin af Hafralónsá norðan frá Merkidalskílsósi suður að mótum hennar og Heljardalsár, en sú síðarnefnda þaðan að upptökum sínum innst í Heljardal. Nyrst liggja þessi merki að Hallgilsstöðum I og II, því næst að sameiginlegu landi Tungusels og Þorsteinsstaða, síðan að svokallaðri Grímólfsártungu, sem eigandi Syðra-Lóns í Langanesbyggð gerir tilkall til og fjallað er um í dómi Hæstaréttar í máli nr. 517/2009, en syðst að afrétti Svalbarðshrepps. Frá þessum syðri enda merkjanna að austan fylgja þau Heljardalsbotni og hæstu brúnum Heljardalsfjalla til syðri enda vesturmerkjanna, en á því bili liggur landið einnig að afrétti Svalbarðshrepps. Bein lína, sem dregin er norðan frá Skessuhamri suður til Bræðravatna, er lengd áfram til suðurs þannig að hún skeri áðurgreind suðurmörk landsins á brúnum Heljardalsfjalla og ræður hún merkjum til vesturs á móti landi, sem eigendur jarðarinnar Laxárdals kalla til eignarréttar yfir og fjallað er að hluta um í dómi Hæstaréttar í máli nr. 723/2009. Norðan við Skessuhamar fara vesturmerkin eftir beinni línu til upptaka Garðár og fylgja henni upp frá því að norðurmerkjum Hvamms, sem lýst er eins og áður greinir í landamerkjabréfi, en þau koma ekki frekar við sögu í máli þessu. Frá norðurmerkjunum eru um 3 km til Þistilfjarðar. Síðastgreindur hluti merkjanna til vesturs liggja ásamt norðurmerkjunum að landi Gunnarsstaða í Svalbarðshreppi. Landið innan þessara merkja liggur sem næst í beinni stefnu úr norðri tæplega 40 km til suðurs, en á milli merkja til vesturs og austurs eru á bilinu frá um 2 til 5 km. Fyrir óbyggðanefnd kröfðust áfrýjendur að allt land innan þessara merkja teldist utan þjóðlendna. Stefndi krafðist þess á hinn bóginn að mörk eignarlands og þjóðlendu yrðu dregin vestan frá þeim stað, þar sem Grasamannalækur rennur úr Bræðravötnum, í beinni línu austur í mót Hafralónsár og Hávarðsdalsár. Óbyggðanefnd varð ekki við þessari kröfu stefnda, en lét mörk eignarlands áfrýjenda við þjóðlendu fylgja úr austri Hávarðsdalsá frá mótum hennar og Hafralónsár suður til upptaka þeirrar fyrrnefndu og síðan beinni línu vestur að merkjum Hvamms og Laxárdals, eins og þeim var lýst í landamerkjabréfi. Óbyggðanefnd afmarkaði landið, sem hún felldi þannig undir þjóðlendur, á þann hátt, sem lýst er í fyrrgreindri dómkröfu áfrýjenda fyrir Hæstarétti.

Í úrskurði óbyggðanefndar er staðháttum á landsvæðinu, sem málið varðar, lýst þannig að það heyri til Hvammsheiði og sé syðst á því Heljardalur, sem sé gróinn og á milli Stakfells í 891 m hæð að austan og Heljardalsfjalla í 950 m hæð að vestan. Heljardalsá renni í norður eftir dalnum til Hafralónsár, en þar fyrir norðan sé meðal annars Krókavatnsflói og Krókavötn í 472 m hæð og síðan Krókavatnshæð, sem nái í 528 m. Til austurs sé brattur og grösugur Hávarðsdalur milli fjalls, sem kennt sé við hann og fari í 471 m hæð, og Fremrafjallshlíðar. Sé landsvæðið gróið og mikið um votlendi.

Samkvæmt gögnum málsins munu elstu heimildir um jörðina Hvamm vera í skrá um eignir Hóladómkirkju og Hólastóls í föstu og lausu eptir Jón biskup Arason frá fallinn, sem gerð var af syni hans Sigurði og dagsett 25. desember 1550, en af reikningum Svalbarðskirkju frá árinu 1591 verður ráðið að jörðin hafi áður tilheyrt henni og komist í eigu Hólastóls fyrir atbeina Jóns biskups með makaskiptum á hálfri jörðinni Hermundarfelli. Ekkert liggur fyrir í málinu um hver átt hafi Hvamm eftir þetta fyrr en því var lýst í jarðamati frá 1804 að jörðin væri „Holums forrige Bispestoels Jord“, en samkvæmt málatilbúnaði áfrýjenda var þessi jörð eins og aðrar jarðir Hólastóls við Þistilfjörð seld á uppboði á fyrstu árum 19. aldar. Um áðurnefnda Gunnarsstaði, sem liggur að landi Hvamms að norðan og vestan, virðast elstu heimildir vera í kaupbréfi 22. ágúst 1378, en með því var fyrrnefnda jörðin seld Möðruvallaklaustri „med ollum gognum ok giædum til fiallz ok fioru“ og verður ráðið af jarðatali frá 1847 að hún hafi þá enn verið klausturjörð. Í jarðamati frá 1849 voru Gunnarsstaðir metnir til verðs í einu lagi með hjáleigunni Hávarðsstöðum, sem áður munu einnig hafa verið nefndir hjáleiga Gunnarsstaða í jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns. Í landamerkjabréfi fyrir Hvamm frá 16. ágúst 1886, sem áritað var um samþykki af eiganda Laxárdals og umboðsmanni Munkaþverárklausturs vegna Gunnarsstaða og lesið á manntalsþingi 18. maí 1887, kom fram eins og áður greinir að í landi Hvamms væru með nánar tilteknum merkjum Hávarðsstaðir, sem væru hjáleiga Gunnarsstaða. Í málinu eru engar heimildir um ástæður þess að Hávarðsstaðir, sem lágu austast í landi Hvamms samkvæmt landamerkjabréfinu, hafi átt undir Gunnarsstaði, en samkvæmt málatilbúnaði áfrýjenda fóru Hávarðsstaðir í eyði 1913 og teljist landið, sem afmarkað var undir hjáleiguna í landamerkjabréfinu, nú til Hvamms. Í eldri heimildum en þessu landamerkjabréfi er einungis vikið að merkjum Hvamms í sóknarlýsingu fyrir Svalbarðssókn, sem Valdimar Ásmundarson er talinn hafa ritað um 1875, þar sem sagði að á Hvammi væri landrými mikið, allgott sauðland og engjar nokkrar, en afréttarlöndin í Dalsheiði og Hvammsheiði væru „almenningar framan við landamerki Dals (um Grasamannalæk, sem rennur úr Bræðravötnum vestur í Hólkná) og Gunnarsstaða (um Hávarðsdalsá).“ Í úrskurði óbyggðanefndar var tekið mið af þessari lýsingu á suðurmörkum Gunnarsstaða við ákvörðun á mörkum eignarlands Hvamms og þjóðlendna með þeirri athugasemd að fyrir gerð landamerkjabréfsins 16. ágúst 1886 hafi verið ágreiningur um merki þessara tveggja jarða og þau því ekki að öllu ljós. Þannig hafnaði nefndin að styðjast í þessum efnum við landamerkjabréfið, en í milli þessara tveggja heimilda ber landsvæðið, sem deilt er um í málinu.

Í málinu liggur ekkert fyrir um að byggð hafi nokkru sinni verið á landsvæðinu, sem hér um ræðir. Í skýrslu fyrir óbyggðanefnd lýsti áfrýjandinn Sigurður Jens Sverrisson því að þetta land hafi aðallega verið notað til beitar fyrir sauðfé frá jörðunum Hvammi og Laxárdal, en þar hafi einnig verið rjúpnaveiðar.

III

Í Landnámabók segir að Ketill þistill hafi numið Þistilfjörð milli Hundsness og Sauðaness. Í úrskurði óbyggðanefndar var lagt til grundvallar að Hundsnes hafi áður verið heiti á Rauðanesi, sem er syðst á austurströnd Melrakkasléttu við Þistilfjörð, en Sauðanes sé það sama og Grenjanes á vesturströnd Langaness. Þetta hefur ekki verið vefengt í málinu. Af lýsingu Landnámabókar, sem tekur þannig aðeins til kennileita við sjávarsíðu, verður ekkert ályktað um hversu langt land hafi í öndverðu verið numið til suðurs frá Þistilfirði, en þess er að gæta að landsvæðið, sem deilt er um í málinu, liggur næst í meira en 22 km fjarlægð frá sjó.

Eins og áður greinir er Laxárdalur næsta jörð vestan við Hvamm. Samkvæmt landamerkjabréfi Laxárdals, sem var gert 15. ágúst 1886, ráðast vesturmörk jarðarinnar í meginatriðum af Hölkná allt norðan frá Þistilfirði. Austurmörk Hvamms fylgja sem áður segir Hafralónsá frá merkjum hans til norðurs við jörðina Gunnarsstaði í um 3 km fjarlægð frá sjó og til upptaka árinnar, en þar fyrir sunnan Heljardalsá. Tvö minni vatnsföll, Laxá og Garðá, ráða að mestu merkjum Gunnarsstaða, sem liggja milli Hvamms og Laxárdals að norðanverðu, en þegar landi Gunnarsstaða sleppir nálægt Skessuhamri í um 17 km fjarlægð frá sjó fara merki Hvamms og Laxárdals eftir beinum línum milli kennileita án þess að nokkuð verði séð í landslagi til að ráða skilum milli landa þessara tveggja jarða. Samræmi er í lýsingu merkja þeirra gagnvart öðrum jörðum að því leyti að þau eru sögð ná allt suður til hálendis í Heljardalsfjöllum. Fornar heimildir eru um þessar jarðir, sem virðast hafa verið byggðar óháð hvorri annarri svo lengi sem vitað er. Ætla verður að búskapur á þeim hafi löngum verið háður því að halda mætti búfénaði til beitar suður til heiða og nýta þar land til annarra þarfa eins og aðstæður leyfðu, enda er stutt á milli merkja hvorrar jarðar til vesturs og austurs og þannig takmarkað landrými nyrst, þar sem landið er lægst. Ljóst má vera að áðurnefndar ár, Hafralónsá og Hölkná, hafi sett því veruleg mörk að búfénaður gengi út af þessu landi eða kæmi inn á það frá öðrum jörðum og er því engin ástæða til að líta svo á að þetta land hafi staðið öðrum til afnota svo að máli skipti. Þótt land Hvamms og Laxárdals samkvæmt merkjabréfum þeirra nái 35 til 40 km til suðurs frá sjó verður að gæta að því að það er tiltölulega vel gróið og fremur aflíðandi inn til landsins. Hvorki verða fundin náttúruleg skil né farartálmar, sem máli skipta, eftir því sem haldið er suður eftir landinu allt þar til komið er að Heljardalsfjöllum. Að þessu athuguðu mæla hvorki staðhættir, gróðurfar né heimildir um nýtingu gegn því að þetta land geti hafa verið hluti af jörðunum allt frá öndverðu.

Austan við Hvamm koma Hallgilsstaðir nyrst og síðan á kafla sameiginlegt land Tungusels og Þorsteinsstaða handan sveitarfélagamarka um Hafralónsá. Vestan við Laxárdal eru jarðir á Álandstungu, en því næst er Svalbarð, sem liggur milli Sandár í austri og Svalbarðsár í vestri. Lega þessara jarða og staðhættir þar og gróðurfar er í meginatriðum sambærilegt við Hvamm. Að því er varðar jarðirnar vestan við Laxárdal verður að líta til þess að í úrskurði óbyggðanefndar er greint frá því að Arngeir prestur Jónsson hafi 13. janúar 1379 selt Möðruvallarklaustri jörðina Áland og var þess getið í kaupbréfi að hún ætti „alla iardar eign millum haulknar ok sandar.” Í úrskurðinum var einnig greint frá því að í vísitasíu fyrir kirkjuna á Svalbarði frá 10. mars 1686 hafi henni verið eignað „Land Allt Austur J Sandá og Vestur J Ormarsá”, en þessi heimild ásamt öðrum yngri leiddi þar til þeirrar niðurstöðu að svokallað Svalbarðskirkjuland milli Svalbarðsár í vestri og Sandár í austri taldist til eignarlands innan merkja, sem lýst var í landamerkjabréfi frá árinu 1887. Um áðurnefndar jarðir austan við Hvamm komst óbyggðanefnd jafnframt að þeirri niðurstöðu að land allt suður til svokallaðs afréttar Þórshafnarhrepps teldist eignarland þeirra, þótt fyrir þeim merkjum hafi ekki verið eldri heimildir en frá síðari hluta 19. aldar, en þau liggja álíka sunnarlega og merkin, sem greinir í landamerkjabréfum Hvamms og Laxárdals. Leggja verður til grundvallar að til eignarréttar að landinu, sem óbyggðanefnd viðurkenndi að heyrði til Svalbarðskirkjulands, Hallgilsstaða, Tungusels og Þorsteinsstaða, hljóti að hafa stofnast með námi. Engin rökræn ástæða getur staðið til þess að álykta að landnám á samfelldu og einsleitu svæði, sem að auki er hermt í sögulegum heimildum að hafi verið á einni hendi, hafi í tilteknum tilvikum náð lengra inn til landsins en í öðrum án þess að sérstakar skýringar verði fundnar fyrir því, svo sem vegna staðhátta, sbr. meðal annars dóma Hæstaréttar 16. maí 2007 í málum nr. 448/2006, 536/2006 og 24/2007, sem vörðuðu mörk eignarlanda og þjóðlendna sunnan við Mýrdalsjökul, og 21. október 2004 í máli nr. 48/2004 um mörk jarðarinnar Hóla í Biskupstungum. Eftir gögnum málsins verða slíkar skýringar ekki fundnar að því er varðar Hvamm.

Svo sem áður segir var í úrskurði óbyggðanefndar vísað til þess að suðurmörk Hvamms samkvæmt landamerkjabréfi jarðarinnar 16. ágúst 1886 hafí verið í ósamræmi við sóknarlýsingu fyrir Svalbarðssókn, sem talið er að rituð hafi verið um 1875, og var niðurstaða nefndarinnar um mörk eignarlands jarðarinnar við þjóðlendur því ekki reist á landamerkjabréfinu, heldur á því, sem greindi í sóknarlýsingunni. Á sama veg varð niðurstaða nefndarinnar að því er varðar jörðina Laxárdal, en landamerkjabréf hennar var gert 15. ágúst 1886. Eins og áður kom fram sagði í sóknarlýsingunni að það væru „almenningar framan við landamerki Dals (um Grasamannalæk, sem rennur úr Bræðravötnum vestur í Hólkná) og Gunnarsstaða (um Hávarðsdalsá).“ Þessa lýsingu er að finna í riti, sem ber heitið Þingeyjarsýslur – Sýslu- og sóknarlýsingar Hins íslenska bókmenntafélags og var gefið út árið 1994. Um áðurnefndan höfund kaflans um Svalbarðshrepp var þess getið í ritinu að hann hafi fæðst árið 1852 og notið „almennrar tilsagnar í æsku ... auk nokkurra vikna leiðsagnar hjá séra Gunnari Gunnarssyni presti á Svalbarði.” Í æviágripi höfundarins í ritinu var að öðru leyti ekki rætt um búsetu eða dvöl hans á þessu svæði eða tengsl hans við menn þar, en leitt var getum að því að sóknarlýsing hafi ekki verið gerð fyrir Svalbarðssókn á árunum kringum 1840, þegar slíkar lýsingar voru annars gerðar vegna þessa landshluta, og höfundurinn „því bætt úr en á Svalbarði dvaldi hann um tíma hjá séra Gunnari Gunnarssyni.” Að þessu virtu verður ekki annað ætlað en að höfundurinn, sem var ungur að árum, hljóti að hafa stuðst við frásögn annarra við gerð sóknarlýsingarinnar, en slíkra heimildarmanna er þar að engu getið. Í henni er eingöngu rætt um suðurmerki Hvamms og Laxárdals, en ekki annarra jarða í Svalbarðshreppi. Þar var hermt að merkin lægju að almenningum, en í ljósi þess, sem áður segir, er engin ástæða til að ætla að land á þessu svæði hafi staðið almenningi til afnota eða yfirleitt öðrum en þeim, sem bjuggu á jörðum milli Hafralónsár og Hölknár. Merkin, sem dregin voru í sóknarlýsingunni fyrir sunnanverðum Hvammi, fylgdu Hávarðsdalsá, sem ekki liggur fyrir að teljist farartálmi um landið, og var að auki ranglega hermt þar að þetta væru merki Gunnarsstaða. Eftir þessari lýsingu lágu suðurmörk Hvamms að vestanverðu um 9 km í beinni línu sunnar en merki Laxárdals að austanverðu án þess að sú lína fylgi neinum náttúrulegum skilum. Að því verður og að gæta að sóknarlýsing þessi var ekki gerð í þeim tilgangi að vera heimild um merki einstakra jarða. Þegar þetta allt er virt er ekki fært gegn andmælum áfrýjenda að gefa þessari lýsingu slíkt vægi að hún verði látin standa því í vegi að viðurkenndur verði eignarréttur þeirra að landinu, sem deilt er um í málinu.

Ekki liggja fyrir heimildir um annað en að jörðin Hvammur hafi verið byggð og nýtt eftir búskaparháttum og aðstæðum á hverjum tíma allt frá því að til hennar var stofnað. Ekki verður séð að ágreiningur hafi staðið um að merkjum hennar sé rétt lýst í landamerkjabréfinu 16. ágúst 1886 eða athugasemdir verið gerðar um að land innan þeirra væri ekki háð beinum eignarrétti. Gegn þeim réttindum mæla heldur ekki staðhættir, gróðurfar eða nýting þessa lands, svo sem áður var rakið. Af þessum sökum eru ekki efni til annars en að verða við dómkröfum áfrýjenda á þann hátt, sem í dómsorði greinir.

Ákvæði héraðsdóms um málskostnað og gjafsóknarkostnað verða látin standa óröskuð og er rétt að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Um gjafsóknarkostnað áfrýjenda fyrir Hæstarétti fer samkvæmt því, sem segir í dómsorði, en við ákvörðun málflutningsþóknunar lögmanns þeirra er tekið tillit til þess að hann hefur samhliða þessu máli farið með sex önnur mál hér fyrir dómi um mörk eignarlanda og þjóðlendna við Þistilfjörð.

Dómsorð:

Fellt er úr gildi ákvæði í úrskurði óbyggðanefndar 29. maí 2007 í máli nr. 4/2005 um að land innan eftirgreindra marka sé þjóðlenda: „Frá Hafralónskíl fer línan að Heljardalsárósi en þá ræður Heljardalsá að upptökum sínum sem eru innst í Heljardal. Úr Heljardalsbotninum er farið með hæstu brúnum Heljardalsfjalla að norðan þar til kemur vestur á þau mið eða svo langt að bein stefna verður tekin af fjöllunum milli Bræðravatna í Skessuhamar. Þeirri línu er síðan fylgt norður þar til komið er á móts við Hávarðsdalsá þar sem hún rennur syðst og þaðan í Hávarðsdalsá. Þeirri á er síðan fylgt til norðausturs þar til hún rennur í Hafralónsá en þá er Hafralónsá fylgt í Hafralónskíl.“

Viðurkennt er að framangreint landsvæði sé háð beinum eignarrétti áfrýjenda, Dagbjartar Aradóttur, Drífu Aradóttur, Guðrúnar Ragnhildar Aradóttur, Vignis Arasonar, Maríu Jónu Jónsdóttur, Arngríms Jónssonar, Eyþórs Atla Jónssonar, Víkings Jónssonar, Úlfs Heiðars Marinóssonar, Rannveigar Ólafsdóttur, Sigurðar Jens Sverrissonar, Elfu Benediktsdóttur og Friðriks Péturs Guðmundssonar, sem eigenda jarðarinnar Hvamms í Svalbarðshreppi.

Ákvæði héraðsdóms um málskostnað og gjafsóknarkostnað skulu vera óröskuð.

Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður.

Allur gjafsóknarkostnaður áfrýjenda fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningsþóknun lögmanns þeirra, 300.000 krónur.

Dómur Héraðsdóms Norðurlands eystra 16. september 2009.

Mál þetta, sem dómtekið var 28. ágúst sl., eftir endurtekinn flutning, hafa eigendur jarðarinnar Hvamms í Svalbarðshreppi, Þistilfirði, þau Dagbjört Aradóttir, kt. 041159-2869, Hálsvegi 11, 680 Þórshöfn, Drífa Aradóttir, kt. 050563-3599, Hvammi 1, 681 Þórshöfn, Guðrún Ragnhildur Aradóttir, kt. 060958-6299, Hvammi 1, 681 Þórshöfn, María Jóna Jónsdóttir, kt. 210454-2259, Aðalstræti 17, 600 Akureyri, Arngrímur Jónsson, kt. 010157-4479, Lómasölum 31, 201 Kópavogi, Eyþór Atli Jónsson, kt. 240962-7219, Vesturvegi 9, 680 Þórshöfn, Víkingur Jónsson, kt. 030171-4899, Hálsvegi 10, 680 Þórshöfn, Úlfur H. Marinósson, kt. 231261-2069, Hvammi 1, 681 Þórshöfn, Vignir Arason, kt. 240165-2959, Pálmholti 6, 680 Þórshöfn, Sigurður Jens Sverrisson, kt. 280356-5819, Hvammi 2, 681 Þórshöfn, Rannveig Ólafsdóttir, kt. 090362-2759, Hvammi 2, 681 Þórshöfn, Friðrik Pétur Guðmundsson, kt. 221263-7669, Hvammi 4, 681 Þórshöfn, og Elfa Benediktsdóttir, kt. 170965-3619, Hvammi 4, 681 Þórshöfn, höfðað hér fyrir dómi á hendur íslenska ríkinu, Arnarhvoli, Reykjavík, með stefnu birtri 17. janúar 2008.

Dómkröfur stefnenda eru:

Aðallega að felldur verði úr gildi úrskurður óbyggðanefndar frá 29. maí 2007 í máli nr. 4/2005, Svalbarðshreppur, Þórshafnarhreppur og Skeggjastaðahreppur, þess efnis að stór hluti jarðarinnar Hvamms sé þjóðlenda, þ.e. eftirtalin úrskurðarorð:

„Það er því niðurstaða óbyggðanefndar að umrætt landsvæði, svo sem það er afmarkað hér á eftir, teljist til þjóðlendu í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr. laga nr. 58, 1998.  Frá Hafralónskíl fer línan að Heljardalsárósi en þá ræður Heljardalsá að upptökum sínum sem eru innst í Heljardal.  Úr Heljardalsbotninum er farið með hæstu brúnum Heljardalsfjalla að norðan þar til kemur vestur á þau mið eða svo langt að bein stefna verður tekin af fjöllunum milli Bræðravatna í Skessuhamar.  Þeirri línu er síðan fylgt norður þar til komið er á móts við Hávarðsdalsá þar sem hún rennur syðst og þaðan í Hávarðsdalsá.  Þeirri á er síðan fylgt til norðausturs þar til hún rennur í Hafralónsá en þá er Hafralónsá fylgt í Hafralónskíl.  Sama landsvæði er í afréttareign Hvamms, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr. sömu laga.“

Af hálfu stefnenda er gerð krafa um að viðurkennt verði með dómi að enga þjóðlendu sé að finna innan þinglýstra landamerkja Hvamms og þar með að allt land jarðarinnar sé í óskiptri sameign þeirra og að þeir njóti fullkomins og beins eignarréttar eins og jörðinni er lýst hér að neðan:

„Að austan ræður Hafralónsá í Þistilfirði frá Merkidalskílsósi að Heljardalsárósi, þá ræður Heljardalsá að upptökum sínum, sem eru innst í Heljardal, að sunnan ræður Heljardalsbotn og hæstu brúnir Heljardalsfjalla, að norðan þar til kemur vestur á þau mið eða svo langt að bein stefna verður tekin af fjöllunum milli Bræðravatna í Skessuhamar, sem ræður landamerkjum að vestan.  Frá Merkidalskílsósi, sem fyrr er nefndur, ræður að norðan Merkidalur til nyrðri botnsins, fyrir miðjum botninum er varða og úr henni ræður bein stefna yfir einstakt holt í mýrunum í vörðu á Nónás og þaðan sama stefna í Garðá, þá ræður Garðá að upptökum sínum og svo bein stefna í Skessuhamar.  Í þessu landi liggur hjáleiga Gunnarsstaða Hávarðsstaðir.  Landamerki hjáleigu þessarar eru: Að austan Hafralónsá, að norðan Grímólfsá frá ósi að kíl þeim, sem kemur sunnan með syðri Kálfafjöllum.  Að vestan ræður kíllinn og bein stefna úr botni hans í Hvappslæk fast við fjöllin, að sunnan ræður Hvappslækur að efri krók sínum og úr króknum bein stefna í Stórugljúfur í Hafralónsá.“

Varakrafa stefnenda er að viðurkennt verði að þeir eigi einkarétt til beitar, veiða, dýraveiða, hagnýtingar vatnsréttinda og nýtingar á auðlindum í jörðu, án endurgjalds, á því svæði sem úrskurðað var afréttareign eigenda Hvamms, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr. laga nr. 58/1998, þótt landið teljist þjóðlenda.

Stefnendur krefjast málskostnaðar úr hendi stefnda samkvæmt málskostnaðarreikningi, líkt og málið væri eigi gjafsóknarmál, sbr. bréf dóms- og kirkjumálaráðuneytisins frá 13. ágúst 2008.

Stefndi krefst sýknu af öllum kröfum stefnenda, en til vara að því er varðar málskostnað er þess krafist að hvor aðili beri sinn kostnað af málinu.

Stefnendur eru eigendur Hvammsjarðarinnar í Svalbarðshreppi, eins og henni er lýst óskiptri í ofanröktu landamerkjabréfi frá 16. ágúst 1886.  Í stefnu segir að jörðinni sé nú skipt í jarðeignirnar Hvammur I, II, III og IV, og er tekið fram að hið umdeilda landsvæði sé allt í óskiptri sameign. 

I.

             1. Tildrög máls þessa eru þau, að með bréfi, dagsettu 1. mars 2004, tilkynnti óbyggðanefnd fjármálaráðherra þá ákvörðun sína að taka til umfjöllunar landsvæði, sem tekur yfir sveitarfélög í Múlasýslum auk hluta Norður-Þingeyjarsýslu, sbr. 8. gr. og 1. mgr. 10. gr. laga nr. 58, 1998, um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta.  Afmarkaðist svæðið nánar, að vestanverðu, af meginfarvegi Jökulsár á Fjöllum, allt frá Jökulsárósi í Öxarfirði og að aðalupptökum árinnar í Dyngjufjöllum.  Að norðan afmarkaðist landsvæðið af hafi, en eigi er í máli þessu þörf á að rekja afmörkun svæðisins frekar.

Kröfulýsingar fjármálaráðherra fyrir hönd stefnda, íslenska ríkisins, á umræddu landsvæði bárust 11. nóvember 2004.  Óbyggðanefnd birti tilkynningu um meðferð sína á svæðinu, svo og útdrátt úr kröfum stefnda ásamt uppdrætti, í Lögbirtingablaðinu 28. desember 2004, en einnig í dagblöðum, sbr. ákvæði 2. mgr. 10. gr. laga nr. 58, 1998.  Í tilkynningunni var m.a. skorað á eigendur jarða í Svalbarðshreppi, Þórshafnarhreppi og Skeggjastaðahreppi, nú Langanesbyggð, þ.m.t. stefnendur, að lýsa kröfum sínum til landsins fyrir nefndinni, auk þess að gera grein fyrir landamerkjum, í síðasta lagi 31. mars 2005.  Þann dag lögðu stefnendur fram sameiginlega kröfulýsingu sína til óbyggðanefndar, en sökum framlengingar á fresti bárust síðustu kröfulýsingar annarra landeigenda í maí 2005.

Í júlí 2005 tilkynnti óbyggðanefnd aðilum þá ákvörðun sína að skipta þjóðlendukröfusvæði íslenska ríkisins í fimm mál, þ. á m. mál nr. 4/2005, er varðaði fyrrnefnd sveitarfélög.  Var það mál fyrst tekið fyrir á fundi óbyggðanefndar og forsvarsmanna málsaðila þann 17. ágúst 2005.  Við fyrirtökur 20. desember 2005 og 9. mars 2006 voru lagðar fram greinargerðir og sýnileg gögn.  Málið var tekið til úrskurðar fyrir óbyggðanefnd 7. júlí 2006 að lokinni vettvangsferð, skýrslutökum og munnlegum flutningi.  Málsmeðferðin var endurupptekin 17. ágúst sama ár og voru þá lögð fram ný gögn, en málið að því loknu tekið til úrskurðar á ný.  Hinn 29. maí 2007 kvað óbyggðanefnd upp úrskurð sinn.  Var það m.a. niðurstaða nefndarinnar að landsvæði það sem hér er til umfjöllunar, þ.e. syðsti hluti jarðarinnar Hvamms, væri þjóðlenda í skilningi 1. gr., sbr. a-lið 7. gr., laga nr. 58, 1998, en að landsvæðið væri afréttareign lögbýlisins, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr. sömu laga.

Útdráttur úr úrskurði óbyggðanefndar var birtur í Lögbirtingablaðinu hinn 18. júlí 2007 svo sem mælt er fyrir um í 1. mgr. 18. gr. laga nr. 58, 1998.

Stefnendur undu ekki niðurstöðu óbyggðanefndar, og leitast þeir við með málsókn sinni hér að fá henni hnekkt, og krefjast ógildingar úrskurðarins að því er hið umrædda landsvæði varðar.  Málið er höfðað innan þess frests sem veittur er í 19. gr. fyrrnefndra laga til þess að bera úrskurðinn undir dómstóla, en fjármálaráðherra er í fyrirsvari fyrir stefnda, íslenska ríkið, samkvæmt 11. gr. laganna. 

Við meðferð málsins fyrir dómi var farið á vettvang hinn 24. september 2008.

             2. Í úrskurði óbyggðanefndar er eins og áður er lýst  kveðið á um eignarréttarlega stöðu þess landsvæðis sem tilheyrir svonefndum Dals- og Hvammsheiðum í Þistilfirði, en til grundvallar voru mörk þjóðlendu í landi Hvamms, innan merkja landamerkjabréfs frá 16. ágúst 1886.  Í málatilbúnaði sínum fyrir nefndinni höfðu stefnendur, líkt og í þessu máli, haft uppi þá kröfu að allt land innan marka landamerkjabréfsins væri eignarland þeirra, allt að syðstu mörkum í Heljardalsfjöllum og gegnt landi sem Svalbarðshreppur hafði gert kröfu til og ekki er ágreiningur um.  Fyrir óbyggðanefnd hafði stefndi dregið kröfulínu sína mun norðar en kveðið var á um í úrskurði óbyggðanefndar.

Verður hér á eftir gerð grein fyrir helstu atriðum úrskurðar óbyggðanefndar eins og nauðsynlegt er til úrlausnar málsins.

Úrskurðurinn skiptist í sjö kafla og er 204 blaðsíður.  Í fyrstu köflunum er lýst málsmeðferð fyrir óbyggðanefnd, kröfugerð og gagnaöflun aðila svo og þeim sjónarmiðum sem þeir byggja á.  Í síðari köflum úrskurðarins er lýst landnámi, sveitarmörkum, afnotum og sögu einstakra jarða, þ. á m. Hvamms, en auk þess er í sérstökum kafla, 6.1.1-2, fjallað um gildi landamerkjabréfa.  Gerð er grein fyrir niðurstöðum óbyggðanefndar um einstakar jarðir og svæði, en að lokum eru úrskurðarorð.  Með úrskurðinum fylgir sérstakur uppfærður viðauki þar sem lýst er almennum niðurstöðum óbyggðanefndar, en þær eru m.a. ítarlega raktar í dómi Hæstaréttar Íslands í máli nr. 48/2004.  Einnig eru önnur skjöl meðfylgjandi, þ. á m. viðeigandi landakort með árituðum merkja- og kröfulínum.

             3. Í úrskurði óbyggðanefndar er frá því greint að elstu ritheimildir um landnám og landnámsmörk í Þistilfirði og á Langanesströnd sé að finna Landnámu, í Hauksbók, Þórðarbók og Sturlubók.  Í þeirri síðastnefndu segir m.a.:  „Ketill þistill nam Þistilfjörð milli Hundsness (Rakkaness) og Sauðaness.  Hans son var Sigmundr, faðir Laugarbrekku-Einars.“  Um landnám á Langanesströnd eru landnámsgerðir samhljóða, en þar segir:  „Finni hét maðr, er nam Finnafjörð ok Miðfjörð.  Hans son var Þórarinn, faðir Sigurðar, föður Glýru-Halla.“

             4. Svalbarðshreppur er hreppur á austanverðri Melrakkasléttu og upp af Þistilfirði.  Hreppurinn er nefndur eftir kirkjustaðnum Svalbarði.  Í jarðamati frá 1889 segir um mörk Svalbarðshrepps:  „Svalbarðshreppur byrjar að vestanverðu við svokallaða Ormars- eða Ormarslónsá og liggur fram með Þistilfjarðarflóa að vestan allt fram til heiða, en að austan aðskilur svonefnd Hafralónsá sveitina frá Sauðaneshreppi.  …  Afréttarlands nýtur sveitin nægilegs fyrir sjálfa sig, en einskis skóglendis.“  Um nánari mörk hreppsins er í úrskurði óbyggðanefndar m.a. vísað til ritgerðar Eiríks Þormóðssonar, Þróun byggðar í Svalbarðshreppi í Þistilfirði, frá árinu 1970, en þar segir:  „Að vestanverðu ræður Ormarsá merkjum frá sjó og þar til henni sleppir nokkru fyrir sunnan eyðibýlið Múla syðst á Seljaheiði, … en merkin milli Presthóla og Axarfjarðarhrepps liggja að merkjum Svalbarðshrepps.  Þá liggja mörkin um svonefnt Botnagil, Einbúa, sem er fremur lágt fjall nyrst á Laufskálafjallgarði, og síðan áfram suður eftir endilöngum Laufskálafjallgarði í gegnum Gagndagahnjúk, sem er allhár hnjúkur sunnarlega í fjallgarðinum og suður í Reiðgil, en þar liggja merki Axarfjarðar- og Fjallahrepps að merkjum Svalbarðshrepps.  Síðan liggja merkin til norðausturs með Fossá, þar til hún rennur í Sandá, eina af stærri ám, sem falla gegnum Þistilfjörð.  Þá ræður Sandá merkjum til suðurs að svokölluðu Þorsteinsnefi, sem er nokkurn veginn í austur frá Hvannstöðum, eyðibýli í Fjallahreppi.  Síðan eru merkin í suðaustur gegnum Heljardalsfjöll, sem eru allhá og víðáttumikil fjallbunga, og áfram í Einbúa, en þangað nær land Þistilfirðinga lengst til suðurs, og þar liggja saman merki Fjallahrepps, Vopnfirðinga, Sauðaneshrepps og Svalbarðshrepps.  Loks liggja merkin til norðurs gegnum Stakfell í Heljardalsá, sem ræður merkjum þar til hún fellur í Hafralónsá, en hún ræður merkjum Svalbarðshrepps að austan út í sjó.“

Í úrskurði óbyggðanefndar segir að að höfuðbýlinu Hvammi liggi til vesturs býlin Laxárdalur og Gunnarsstaðir og það síðarnefnda einnig til norðurs.  Til austurs, og austan Hafralónsár, séu býlin Tungusel og Þorsteinsstaðir svo og heiðarland Syðra-Lóns í Sauðaneshreppi, nú Langanesbyggð, svonefnd Grímólfsártunga.  Til suðurs sé landsvæði sem Svalbarðshreppur geri tilkall til. 

Hinu umþrætta landsvæði er nánar lýst þannig að það hafi leguna norður/suður og tilheyri svonefndri Hvammsheiði, en þar norðan og vestan við sé Dalsheiði, en heiðar þessar séu á milli Hafralónsár og Hólknár.  Í úrskurðinum segir nánar um þetta landsvæði:

„Syðst liggur gróinn Heljardalur á milli Stakfells (891 m) að austan og Heljardalsfjall (950 m) að vestan.  Rennur Heljardalsá norður dalinn í Hafralónsá, við Heljardalseyrar en Hafralónsá afmarkar landsvæðið að austan.  Norðaustan Heljardals er urðarsvæði er kallast Hvítahraun og Háahraun.  Hvítahraunskvísl rennur úr Heljardalsfjöllum til norðausturs í Hafralónsá norðan Hvítahrauns.  Norðan Heljardalsfjalla liggur Krókavatnaflói og í honum eru Krókavötn (472 m).  Norðan þeirra liggur Krókavatnshæð (528 m).  Norðaustan Krókavatnshæðar er brattur og grösugur dalur er kallast Hávarðsdalur og rennur Hávarðsdalsá um hann til norðausturs í Hafralónsá.  Austan dalsins liggur Hávarðsdalsfjall (471 m) en vestan hans eru hlíðar syðri hluta Fremri-Fjallshlíðar er hallar til austurs.  Landsvæðið er gróið og mikið er um votlendi.“

Nefndur Heljardalur er samkvæmt framlögðum gögnum millum samnefndra fjalla og Stóra-Stakfells, en við það síðarnefnda eru innstu og austustu afréttarlandadrög tilheyrandi Þistilfirði.  Er þá enn eftir talsverður spölur í Einbúa, sem er syðst á sveitarmörkum. 

Norðan Heljardalsfjalla er áðurnefnd urð, Hvítahraun, en þar allnokkru norðar eru upptök Hávarðsdalsár, sem rennur um æðilangt dalverpi, samnefnt, og er það þrýtur rennur hún í Hafralónsá, utan við Hávarðsdalsfjall.  Vesturmörkum Hvammsheiðar er áður lýst, en austurmörk hennar fylgja Hafralónsá inn að Heljardalsá, síðan Stakfellskvísl að upptökum og stefna allt að fyrrnefndum Einbúa, þar sem liggja saman heiðarlönd Þistilfirðinga, Fjöllunga og Vopnfirðinga.  Er vegalengdin frá sjó að Einbúa um 50 km.

Í sýslu- og sóknarlýsingu Valdimars Ásmundssonar, síðar ritstjóra, um Svalbarðssókn, sem talin er rituð 1875, er takmörkum nefndra heiða lýst þannig:

„Heljardalsfjöll liggja vestur frá landamærum sveitarinnar í suðaustri (Heljardalsá) að Hólknárbotnum; … Heiðargeim þann mikla, sem liggur út frá Heljardalsfjöllum milli Hafralónsár og Hólknár til byggða nefna menn Hvammsheiði og Dalsheiði.  Fremst í heiðargeimi þessum, næst Heljardalsfjöllum að norðan, er nefnt Hvítahraun; … þar eru urðir með litlum grasteygjum.  Þar fyrir utan er austurhluti heiðarinnar (Hvammsheiðin) enn með urðum og grýttum ásum...“.  Í sömu heimild er afréttarlöndum í Svalbarðssókn lýst þannig:

„Afréttarlöndin í Dals- og á Hvammsheiðum eru almenningar framan við landamerki Dals (um Grasmannalæk, sem rennur úr Bræðravötnum, vestur í Hólkná) og Gunnarsstaða (um Hávarðsdalsá).  Sama er að segja um afréttina fram af Álandstungu, en þó á Vatnsendi (eyðijörð) þar nokkurt land.  Ytri hlutar Búrfellsheiðar eru kirkjuland og liggur undir Svalbarð...“

5. Í stefnu, greinargerð og framlögðum gögnum er að nokkru rakin saga Hvamms.  Segir frá því að jarðarinnar sé fyrst getið í Sigurðarregistri, skrá um eignir Hóladómkirkju eftir fráfall Jóns biskups Arasonar árið 1550, og er að því vikið að biskup hafi tekið jörðina af Svalbarðskirkju, en látið í staðinn jörðina Hermundarfell.  Í Lýsingu Þingeyjarsýslu frá 1959 segir um Hvamm að „mikið land fylgi jörðinni, auk heimalandsins, öll Hvammsheiði.  Engjar þóttu heldur rýrar í heimalandi, en víða góðir blettir í heimalandi.“  Í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns frá 1712 segir um býlið, að grasa- og hvannatekjur séu þar litlar, „engjar heyi menn í úthögum með smáblettum, en ekkert mat sé á jörðinni“.  Í Jarðabókinni er getið um Hvammssel, fornt eyðibýli í landinu fram með Hafralónsá.  Í jarðamati frá 1804 er greint frá því að íbúum Svalbarðshrepps sé heimilt að tína fjallagrös í heiðum.  Í jarðamati frá 1849 segir að landrými Hvamms sé nægjanlegt til heiða og að landkostir séu í betra lagi.  Var jörðin talin tíunduð tólf hundruð að dýrleika. 

         Í fyrrnefndri sýslu- og sóknarlýsingu Valdimars Ásmundssonar frá 1875 segir að býlið Hvammur standi við Hafralónsá, suðaustur frá Laxárdal og sé bóndaeign, 22,3 hundruð að dýrleika.  Segir að landrými sé mikið, allgott sauðland og engjar nokkrar, en nokkurt vetrarríki.  Í sömu heimild segir að heiðarbýlið Hávarðsstaðir hafi verið hjáleiga frá Gunnarsstöðum:  „Bærinn stendur nokkuð utar en í miðri tungu þeirri, sem Hávarðsdalsá og Grímólfsá mynda sín í milli, geysilangt fyrir framan Hvamm.  Þar er landrými allmikið og gott sauðland, engjar nokkrar, vetrarríki mjög mikið.“  Um nefnda hjáleigu segir í Byggðasögu Norður-Þingeyinga, Land og fólk, frá 1985:  „Hávarðsstaðir áttu mikið og gott land í heiðinni frá Grímólfsá suður að Hvappslæk í Fremri Fjallshlíð.  Bæjarstæðið er frekar skjóllegt suðaustan við lága hæð skammt frá Hafralónsá, ekki langt sunnan við Grímólfsá.  Sumarið 1913 brann bærinn og ábúendur fluttu að Hvammi.  Síðan hefur jörðin verið í eyði.  Heimildir lýsa því að umrætt býli hafi fyrst verið byggt árið 1847.“  Hjáleigunnar er samkvæmt öðrum heimildum fyrst getið árið 1712, en hún mun síðar hafa verið í samfelldri byggð á árunum 1847 til 1913.  Um miðja síðustu öld fór býlið í landaskiptum undir eitt Hvammsbýlið.

Landamerkjabréf fyrir Hvamm var útbúið þann 16. ágúst 1886.  Er merkjum jarðarinnar lýst í stefnu hér að framan, en einnig hjáleigunnar Hávarðsstaða.  Undir landamerkjabréfið ritar þáverandi eigandi Hvamms, Sigfús Jónsson, en sem samþykkjendur rita séra Guttormur Vigfússon, sem var fulltrúi umboðsmanns Munkaþverárklausturs, vegna Gunnarsstaða, og eigandi Laxárdals, Jón Bjarnason.  Heimildir eru um að þáverandi ábúandi á Gunnarsstöðum, Árni Árnason, hafi verið ósáttur og af þeim sökum borið fram kvörtun við amtmann í október 1886 um að ekki hefði verið farið eftir tillögum hans varðandi landamerki jarðanna Gunnarsstaða, Laxárdals og Hvamms. 

Fyrir liggur að landamerkjabréfi Hvamms var þinglýst á manntalsþingi þann 18. maí 1887. 

Í úrskurði óbyggðanefndar er sögu afmörkunar, ráðstafana að eignarrétti og nýtingar Hvammsbýlisins lýst með líkum hætti og hér að framan hefur verið rakið.  Segir þar  að Hvammur hafi verið sjálfstæð jörð og að heimildir bendi ekki til annars en að þar hafi verið samfelld búseta frá því jarðarinnar var fyrst getið árið 1550.  Er um þetta m.a. vísað til afsals- og veðmálabóka eftir gerð nefnds landamerkjabréfs, en þar megi sjá að jörðin hafi verið framseld og veðsett með hefðbundnum hætti.

Í úrskurðinum segir að því sé ekki lýst í Landnámabók hversu langt inn til fjalla landnám á Þistilfjarðarsvæðinu hafi náð, og verði því engar afdráttarlausar ályktanir dregnar um hvort í öndverðu hafi verið stofnað til beins eignarréttar á þessu landsvæði með námi. 

Í úrskurðinum er ítarlega fjallað um landamerki Hvamms og þau m.a. borin saman við merkjalýsingar nágrannajarða.  Áréttað er að merkjum Hvamms hafi fyrst verið lýst heildstætt í landamerkjabréfinu frá 1886, en á það bent að áður hafi legið fyrir lýsing á merkjum jarðarinnar til suðurs í fyrrnefndri sýslu- og sóknarlýsingu Valdimars Ásmundssonar fyrir Svalbarðssókn frá árinu 1875.  Vakin er athygli á því að það sé Hávarðsdalsá sem marki land Hvamms en ekki land Gunnarsstaða.  Er það álit látið í ljós að skýring á greindu misræmi í nefndum heimildum geti verið að fyrir gerð landamerkjabréfa jarðanna hafi verið uppi fyrrnefndur ágreiningur um merkin og að þau hafi því ekki öllum verið ljós.  Kunni þetta að skýra tilvísun til Gunnarsstaða en ekki Hvamms á umræddum stað, en Hávarðsdalsáin sé þekkt og glöggt kennileiti.  

Um önnur landamerki Hvamms segir í úrskurðinum:

„Samkvæmt landamerkjabréfi Hvamms eru merki jarðarinnar til austurs, gagnvart Grímólfsártungu (heiðarlandi Syðralóns), Tunguseli og Þorsteinsstöðum, miðuð við Hafralónsá frá Merkidalskílsósi að Heljardalsárósi en þá ráði Heljardalsá að upptökum sínum sem eru innst í Heljardal.  Bréfið er ekki áritað vegna Syðralóns, Tungusels eða Þorsteinsstaða.  Sunnanverðum vesturmerkjum Grímólfsártungu er eins lýst í landamerkjabréfi fyrir Syðralón frá 4. nóvember 1916 og þinglýst 3. júlí 1917.  Bréfið er ekki áritað vegna Hvamms.  Engar eldri heimildir finnast um merki Grímólfsártungu, … Merki gagnvart Tunguseli og Þorsteinsstöðum liggja utan kröfusvæðisins og þarfnast því ekki nánari athugunar. 

Samkvæmt landamerkjabréfi Hvamms eru merki til vesturs og suðurs gagnvart Laxárdal … miðuð við:  „… Heljardalsbotn og hæðstu brúnir Heljardalsfjalla að norðan þar til kemur vestur á þau mið, eða svo langt að bein stefna verður tekin af fjöllunum milli Bræðravatna í Skessuhamar sem ræður landamerkjum að vestan.“  Bréfið er áritað vegna Laxárdals.  Syðstu merki Hvamms eru gagnvart afrétt sem Svalbarðshreppur hefur gert tilkall til, … Engar heimildir finnast um afmörkun þess en kröfur Svalbarðshrepps eru í samræmi við suðurmerki Hvamms eins og þeim er lýst hér að framan.“   Nánar um merkin millum Hvamms og Laxárdals segir í úrskurðinum:  „Í landamerkjabréfi fyrir Laxárdal frá 15. ágúst 1886 og þingl. 18. maí 1887, er sunnanverðum austurmerkjum landsvæðisins þannig lýst: „... þá ráða Heljardalsfjöll, þar til tekin verður úr þeim bein stefna milli Bræðravatna í Skessuhamar.  Að austan ræður nefnd stefna úr Heljardalsfjöllum í Skessuhamar ...“ Bréfið er áritað vegna Hvamms.  Þessi lýsing í landamerkjabréfi Laxárdals virðist þó í samræmi við lýsingu á sömu mörkum í landamerkjabréfi Hvamms.  Suðurmörkum Laxárdals er einnig lýst í sóknarlýsingu Svalbarðssóknar sem rakin er hér að framan.  Þar er merkjum til suðurs lýst mun skemur inn til landsins en í landamerkjabréfi jarðarinnar …“

Í úrskurði óbyggðanefndar er bent á að landamerkjabréfið fyrir Hvamm hafi verið gert í kjölfar setningar landamerkjalaga nr. 5, 1882.  Segir að merkjum í bréfinu sé lýst mun lengra til suðurs en í áðurrakinni merkjalýsingu frá árinu 1875, en hún sé hluti af sýslu- og sóknarlýsingu Þingeyjarsýslu.  Á það er bent að landamerkjabréfið hafi ekki verið áritað vegna aðliggjandi landsvæðis til suðurs og suðausturs gagnvart Grímólfsártungu, Heljardalsfjöllum og Stakfelli.  Þá segir í úrskurðinum:

„Lýsing hinnar eldri heimildar er mjög skýr og svo mikið ber á milli að telja verður að hún mæli í mót landamerkjabréfinu að þessu leyti.  Óbyggðanefnd telur því að ekki sé í ljós leitt að land sunnan Hávarðsdalsár hafi verið innan landamerkja Hvamms fyrir gerð landamerkjabréfsins árið 1886.  Fyrirliggjandi gögn benda hins vegar ekki til annars en að landamerkjum Hvamms til annarra átta sé þar rétt lýst.  Bréfið var þinglesið, fært í landamerkjabók og er ekki að sjá að komið hafi fram athugasemdir yfirvalda eða ágreiningur við nágranna.  Þá eru landamerkjabréf aðliggjandi jarða þinglesin og að hluta til árituð vegna Hvamms.“

Að ofangreindu sögðu er í úrskurði óbyggðanefndar tekið til skoðunar hver sé eignarréttarleg staða lands innan lýstra merkja býlisins Hvamms, með hliðsjón af heimildum, þar á meðal landamerkjabréfinu frá 1886 og sóknarlýsingunni frá 1875.  Segir um það eftirfarandi: 

„Að því er tekur til þess landsvæðis sem afmarkað er í framangreindu landamerkjabréfi er til þess að líta að eldri heimild mælir gegn því að merki jarðarinnar nái svo langt suður sem þeim er lýst í bréfinu.  Önnur gögn um merki Hvamms liggja ekki fyrir.  Þá er ljóst að með því að gera landamerkjabréf hafa menn ekki einhliða getað aukið við land sitt eða annan rétt, … Umrædd sóknarlýsing, sem rituð er árið 1875, eða um áratug áður en landamerkjabréfið er gert er venju fremur glögg og afdráttarlaus um mörk jarðar gagnvart afrétti/almenningi.  Ekkert annað hefur komið fram en að hér sé um að ræða hlutlausa samtímalýsingu sem ætla verður að hafi byggst á fullnægjandi heimildum.  Er jafnframt til þess að líta að sóknarlýsingin í heild sinni ber þess öll merki að vandað hafi verið til verksins eftir því sem frekast var kostur.  Að þessu virtu, með hliðsjón af staðháttum á heiðarlandi þessu, og að gættum þeim sönnunarkröfum sem gera verður í ljósi dóma Hæstaréttar í þjóðlendumálum, verður að telja svo verulegan vafa leika á því að innan Hávarðsdalsár, þar sem hún rennur syðst, hafi við gerð landamerkjabréfsins verið eignarland að á slíku verði ekki byggt.  Ekki hefur verið sýnt fram á að not á landi þessu síðar, sem fyrst og fremst hafi verið beitarafnot, hafi verið með þeim hætti að stofnast hafi getað til beins eignarréttar á grundvelli hefðar, sbr. hefðarlög nr. 46/1905.“

Enn fremur segir í úrskurðinum:

„Í málinu verður hins vegar ekki byggt á kröfulínu íslenska ríkisins, sem dregin er nokkuð norðar Hávarðsdalsár.  Til þess er þá að líta að þetta ósamræmi virðist skýrast af ágreiningi eða óvissu um staðhætti eða kennileiti, enda sýnist ríkið í raun miða við nefnda Hávarðsdalsá um mörk þjóðlendu gagnvart eignarlandi.

Að öllu framangreindu virtu hefur ekki verið sýnt fram á að umrætt landsvæði sunnan Hávarðsdalsár sé eignarland, hvorki fyrir nám, löggerninga né með öðrum hætti.  Þá leiðir rannsókn óbyggðanefndar einnig til þeirrar niðurstöðu að landsvæði sunnan kröfulínu íslenska ríkisins, en norðan Hávarðsdalsár, sé þjóðlenda.  Af fyrirliggjandi gögnum verður hins vegar ráðið að umrætt land, sem nýtt hefur verið til beitar, sé í afréttareign Hvamms, en aðrir hafi ekki haft uppi slíkt tilkall til svæðisins.“ 

Samkvæmt framansögðu var það niðurstaða óbyggðanefndar að umrætt landsvæði, eins og það er afmarkað hér að neðan, teljist til þjóðlendu í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr., laga nr. 58/1998, en jafnframt að sama landsvæði sé afréttareign lögbýlisins Hvamms, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr. sömu laga, þ.e:

„Frá Hafralónskíl fer línan að Heljardalsárósi en þá ræður Heljardalsá að upptökum sínum sem eru innst í Heljardal.  Úr Heljardalsbotninum er farið með hæstu brúnum Heljardalsfjalla að norðan þar til kemur vestur á þau mið eða svo langt að bein stefna verður tekin af fjöllunum milli Bræðravatna í Skessuhamar.  Þeirri línu er síðan fylgt norður þar til komið er á móts við Hávarðsdalsá þar sem hún rennur syðst og þaðan í Hávarðsdalsá.  Þeirri á er síðan fylgt til norðausturs þar til hún rennur í Hafralónsá en þá er Hafralónsá fylgt í Hafralónskíl.“

II.

Málsástæður og lagarök stefnenda.

Aðalkröfu sína byggja stefnendur á því að það landsvæði jarðarinnar Hvamms, svo sem það er afmarkað í úrskurði óbyggðanefndar frá 29. maí 2007, sé háð eignarrétti/eða sé eign þeirra, sem njóti verndar 72. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33, 1944, sbr. 10. gr. stjórnskipunarlaga nr. 97, 1995 og 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við Mannréttindasáttmála Evrópu (MSE) sem lögfestur hafi verið með lögum nr. 62, 1994.

Aðalkröfu sína styðja stefnendur neðangreindum rökum:

Í fyrsta lagi byggja stefnendur á því að það landsvæði sem afmarkað er í aðalkröfu þeirra hafi frá öndverðu verið numið og hafi sá eignarréttur ekki fallið niður síðan og því sé hið umdeilda land háð eignarrétti þeirra.  Þessu til stuðnings vísa stefnendur til Landnámu, áðurnefndra Sturlubókar, Hauksbókar og Þórðarbókar, er lýsi m.a. landnámi Ketils þistils í Þistilfirði.  Benda stefnendur á að oft hafi Landnáma verið túlkuð þannig að hún styðji við beinan eignarrétt, t.d. í dómum Hæstaréttar Íslands.

Í öðru lagi byggja stefnendur á því að jörð með þinglýstum landamerkjum sé eignarland og sá er haldi öðru fram hafi sönnunarbyrði fyrir því.  Benda stefnendur á að hér sé um meginreglu íslensks eignarréttar að ræða og árétta að umrætt landsvæði hafi allt frá landnámi verið undirorpið beinum eignarrétti, enda fari landnámsheimildir í Þistilfirði ekki í bága við landamerkjabréf jarðarinnar.  Þá sé til þess að líta að við landnám hafi landið verið betur gróið og náð lengra inn á heiðar en nú sé.

Stefnendur vísar til þess að landamerkjabréfi fyrir jörðina Hvamm, frá 16. ágúst 1886, hafi verið þinglýst 18. maí 1887 og fært í landamerkjabók án athugasemda og hafi það ráðið merkjum síðan.  Benda stefnendur á að við setningu landamerkjalaganna nr. 5, 1882 og síðan laga nr. 41, 1919 hafi verið ætlan löggjafans að framkvæmdavaldið hefði frumkvæði að því að gengið yrði frá landamerkjum jarðeigna, þau skráð og að leyst yrði úr ágreiningi um merki ef um slíkt væri að ræða.  Stefnendur benda og á að landamerkjabréfið fyrir Hvamm byggi á eldri heimildum, en þar um vísa þeir til þess sem rakið var úr úrskurði óbyggðanefndar hér að framan og staðhæfa þeir að þær heimildir fari eigi gegn landamerkjum jarðarinnar.  Í því viðfangi bendi þeir ennfremur á þau sjónarmið er fram komi í dómi Hæstaréttar Íslands í máli nr. 48/2004, en þar hafi verið talið skipta máli hvort land teldist innan upphaflegra landnáma og hvort að með landið hefði verið farið sem eignarland samkvæmt elstu heimildum.

Í þriðja lagi byggja stefnendur á því að þeir hafi farið með ráðstöfun á öllum þeim heimildum/réttindum sem fylgja þeirri eign sem varðar umrætt landsvæði, en þar á meðal sé beitarréttur og önnur þau afréttarnot sem getið er um í úrskurði óbyggðanefndar.  Þá hafi skattar og önnur lögboðin gjöld verið greidd af öllu landinu.

Stefnendur segja að eignarréttur þeirra hafi verið virtur af öllum frá ómunatíð, þar á meðal af stefnda, sem m.a. hafi lýst sér í því að stefnendur hafi getað bannað öðrum not eignarinnar.  Eignarréttur stefnenda hafi og verið virtur í viðskiptum, en af þeim sökum sé eignarhald þeirra einnig byggt á viðskiptavenju.

Í fjórða lagi byggja stefnendur á því að venjuréttur og hefðarreglur leiði til þeirrar niðurstöðu að umrætt landsvæði sé undirorpið eignarrétti í skilningi fyrrnefndrar 72. gr. stjórnarskrárinnar og ákvæða Mannréttindasáttmála Evrópu, en fullur hefðartími sé liðinn frá því þeir tóku að nytja landið.  Árétta stefnendur að öll afnot og nytjar landsins séu háðar leyfi þeirra sem landeigenda, enda hafi enginn notað það með nokkrum hætti nema þeir.  Sjónarmiði óbyggðanefndar þess efnis að flokka hefð með lögum sem frumstofn eignarréttar hafi ekki verið breytt af Hæstarétti.  Um þetta vísa stefnendur nánar til dóma Hæstaréttar, m.a. frá árinu 1997, bls. 2792, og frá árinu 1999, bls. 28, þar sem eignarhefð hafi verið viðurkennd.  Ennfremur vísa stefnendur til dóms Mannréttindadómstóls Evrópu (MDE) frá 9. desember 1994, series A 301 – A, og skrifa fræðimanna um venjurétt.

Í fimmta lagi vísa stefnendur til þess að við mat á því hvort umrætt landsvæði sé eign/eignarréttur í skilningi 72. gr. stjórnarskrárinnar beri að líta til þeirra sjónarmiða sem lögð hafi verið til grundvallar af Mannréttindadómstól Evrópu.  Benda þeir á að hugtakið eign í skilningi 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við Mannréttindasáttmálann hafi verið túlkað af dómstólum á þá leið að það hafi sjálfstæða merkingu.  Með sjálfstæðri merkingu sé átt við að til komi mat á því hvort í tilteknu máli sé um að ræða eign sem njóti verndar nefndrar 1. gr. og þurfi að kanna hvort svo sé samkvæmt innanlandsrétti þess ríkis sem í hlut eigi.  Skortur á slíkri vernd í landsrétti ráði hins vegar ekki alltaf úrslitum um hvort um eign sé að ræða í skilningi nefndrar 1. gr.  Benda stefnendur á að um eign í skilningi ákvæðisins geti verið að ræða þótt dómstólar aðildarríkis hafi ekki talið svo vera samkvæmt innanlandsrétti.  Mannréttindadómstóllinn hafi þannig lagt mat á atvik máls í hverju tilviki fyrir sig og lagt áherslu á að úrslitum réði tiltekið heildarmat.  Þannig hafi dómstóllinn bæði litið til staðreynda og lagalegra atriða, en við matið hafi í ákveðnum tilvikum einnig ráðið úrslitum hvernig farið hafi verið með umrædda eign í framkvæmd, sérstaklega í lögskiptum, og hvaða traust menn báru til þeirrar framkvæmdar.  Þá hafi framkoma handhafa ríkisvaldsins í garð eigenda einnig skipt máli.  Og í þeim málum þar sem komið hafi verið fram við einstaklinga eða lögaðila sem réttmæta eigendur ákveðinna eigna hafi slík framkoma verið talin vekja ákveðnar væntingar hjá þeim aðilum um löglegt eignarhald sitt á þeim eignum.  Segja stefnendur að af þessu megi ráða að afskipti og afskiptaleysi ríkisvaldsins skipti máli við sönnunarmatið.  Benda stefnendur einnig á, að þegar tekið sé mið af dómum Hæstaréttar Íslands, en þó sérstaklega Mannréttindadómstóls Evrópu, hafi ríkisvaldið með einum eða öðrum hætti viðurkennt eignarrétt landeigenda að jörðum, t.d. með því að þinglýsa eignaryfirfærsluskjölum athugasemdalaust um áratugaskeið, gera um þær samninga og skattleggja þær, og séu réttmætar og lögmætar væntingar landeigenda verndaðar af þessum ákvæðum, sérstaklega nefndri 1. gr., ef þær eru byggðar á sanngjörnu og réttlætanlegu trausti á réttargerningi, sem tengdur er við eignarréttindi og hafi áreiðanlegan lagagrundvöll.  Máli sínu til stuðnings vísa stefnendur m.a. til dóma Mannréttindadómstólsins (MDE) í máli Papamichaloppulos gegn Grikklandi frá árinu 1993, dóms yfirdeildar MDE í máli fyrrum Grikklandskonungs og fleiri gegn Grikklandi frá árinu 2000, dóms yfirdeildar MDE í máli Beyeler gegn Ítalíu frá árinu 2000, dóms MDE í máli Stretch gegn Bretlandi frá árinu 2003 og dóms yfirdeildar MDE í máli Kopecký gegn Slóvakíu frá árinu 2004.

Stefnendur byggja á því, verði ekki fallist á að þær eignarheimildir sem þeir hafi teflt fram í málinu séu fullnægjandi, að verið að mismuna eigendum jarða  með því að gera aðrar kröfur til þeirra um sönnun en annarra eigenda lands hér á landi.  Nægi ekki að áliti stefnenda að vísa til dóma Hæstaréttar Íslands í fyrstu málum um þjóðlendukröfur, og þar á meðal þess, að þinglýstir eigendur jarða þurfi að styðja eignarheimildir sínar við enn eldri heimildir.  Slík íþyngjandi sönnunarbyrði jafngildi bótalausri sviptingu eignarréttar að áliti stefnenda.  Þá segja þeir að sönnunarkröfur óbyggðanefndar og þar með stefnda séu óljósar, ógagnsæjar, ófyrirsjáanlegar og tilviljunarkenndar.  Benda þeir á að við slíkri mismunun sé lagt bann í 14. gr. Mannréttindasáttmála Evrópu og halda þeir því fram að með því sé einnig brotið gegn 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við sáttmálann, en að auki sé um brot að ræða gegn 6. gr.  vegna ófullnægjandi rökstuðnings.

Með vísan til alls þessa telja stefnendur að óbyggðanefnd hafi ranglega metið sönnunargögn málsins og ekki beitt lögum um réttarágreining með réttum hætti.  Beri því að ógilda úrskurð nefndarinnar.

Stefnendur byggja á því að þeir hafi sannað með málatilbúnaði sínum beinan eignarrétt sinn að umræddu landi, en íslenska ríkið hafi ekki sýnt fram á að það hafi með réttum lögum í samræmi við stjórnarskrána eignast landið.  Þvert á móti styðji öll gögn málsins eignartilkall þeirra.  Úrskurður óbyggðanefndar sé því rangur og brjóti hann í bága við fyrrgreint eignarréttarákvæði 72. gr. stjórnarskrárinnar og 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við Mannréttindasáttmála Evrópu.

Stefnendur gera í málarekstri sínum og málflutningi ýmsar athugasemdir við úrskurð óbyggðanefndar.  Falla þær í meginatriðum saman við áðurraktar málsástæður og lagarök þeirra.  Þeir segja m.a. og árétta að það sé almenn lagaregla á Íslandi, að eignarréttur að fasteign teljist sannaður með framvísun þinglesinnar eignarheimildar og að frá þeirri reglu verði ekki vikið nema að sá sem véfengir réttmæti eignarheimildarinnar sýni fram á betri rétt sinn eða annarra eða að eignarheimildin sé haldin slíkum göllum að hún verði ekki lögð til grundvallar dómi í máli um eignarréttinn.  Telja stefnendur að sú ríka sönnunarbyrði sem óbyggðanefnd leggi á þá með því að krefjast sannana um framsal eignarréttar á landinu allt frá landnámi standist ekki eignarréttarákvæði stjórnarskrárinnar né heldur Mannréttindasáttmála Evrópu, en að auki sé málatilbúnaður stefnda í andstöðu við tilgang löggjafans, sbr. að því leyti 1. gr. laga nr. 58, 1998 um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta.

Stefnendur segja að framlögð heimildargögn í málinu styðji málatilbúnað þeirra, enda sé umrætt landsvæði innan þinglýstra landamerkja og það því háð einkanýtingarrétti þeirra.  Beri af þeim sökum að leggja sönnunarbyrðina á stefnda um tilvist þjóðlendu innan landamerkja landsvæðisins. 

Af hálfu stefnenda er áðurrakinni sýslu- og sóknarlýsingu frá 1875 andmælt og þar með þeim forsendum sem óbyggðanefnd og stefndi reisi mál sitt á.  Andmæla stefnendur þeirri staðhæfingu að lýsingin sé „venju fremur glögg og afdráttarlaus“.  Segja þeir að landamerkjabréf Hvamms sé gert í fullu samræmi við þágildandi landamerkjalög og hafi handhafi opinbers valds komið þar að málum.  Ávallt hafi verið byggt á bréfinu og hafi það ekki verið véfengt og því hafi þeir haft lögmætar væntingar til þess að það væri rétt.  Benda stefnendur í því sambandi á það sem áður var rakið varðandi dóma Mannréttindadómstóls Evrópu um túlkun eignarhugtaksins í 1. gr. samningsviðauka nr. 1 MSE um lögmætar væntingar.

Að því er varðar eignarréttarlegt inntak hugtaksins almenningar benda stefnendur m.a. á að það hugtak hafi ekki mikið sjálfstætt gildi við mat á grunneignarrétti á landi og geti hugtakið haft margræða merkinu í löggjöf, þar á meðal vísað til ítaksréttar.  Halda stefnendur því fram að ekki verði byggt á tilvísun sóknarlýsingarinnar frá 1875 til almenninga, en að auki eru að þeirra áliti engin gögn færð fram í málinu um hvernig sóknarlýsingin gangi framar hinu þinglýsta landamerkjabréfi.

Stefnendur reisa kröfur sínar að lokum á því að í úrskurði óbyggðanefndar skorti fullnægjandi rökstuðning og fari hann því gegn 22. gr. stjórnsýslulaga nr. 37, 1993, sbr. 16. gr. laga nr. 58, 1998.

Stefnendur byggja varakröfu í stefnu á sömu sjónarmiðum og aðalkröfuna.

Um lagarök vísar stefnendur til stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33, 1944 með síðari breytingum, sérstaklega 72. gr. um friðhelgi eignarréttar og jafnræðisreglu 65. gr., til réttarreglna um stofnun eignarréttar, hefð, réttarvenju og tómlæti.  Að auki vísa þeir til þjóðlendulaga, landamerkjalaga, stjórnsýslulaga, réttlátrar málsmeðferðar og jafnræðis borgaranna.  Þá vísa þeir til Mannréttindasáttmála Evrópu og viðauka hans og til laga nr. 91, 1991 um meðferð einkamála, m.a. að því er varðar varnarþing og málskostnað.

Málsástæður og lagarök stefnda.

Af hálfu stefnda, íslenska ríkisins, er á því byggt að landsvæði það sem mál þetta varðar sé svæði utan eignarlanda og teljist því vera þjóðlenda í samræmi við úrskurð óbyggðanefndar, sbr. ákvæði 1. og 2. gr. laga nr. 58, 1998.  Telur stefndi fullljóst af heimildum að landsvæðið hafi aldrei verið undirorpið beinum eignarrétti, og að nýting þess hafi ekki verið með þeim hætti.  Að mati stefnda hvílir sönnunarbyrðin ótvírætt á stefnendum, að sýna fram á tilvist beins eignarréttar að landsvæðinu eða einstökum hlutum þess.

Af hálfu stefnda er um röksemdir vísað til áðurrakins úrskurðar óbyggðanefndar. Úrskurðurinn sé byggður á umfangsmikilli upplýsingaöflun og rannsóknum og sé niðurstaðan reist á kerfisbundinni leit að gögnum og skjölum frá málsaðilum sjálfum, en einnig á skýrslum sem gefnar hafa verið fyrir nefndinni.  Hafi óbyggðanefnd talið að við gildistöku laga nr. 58, 1998 hefði landsvæði það sem um sé deilt í málinu talist til afrétta samkvæmt þeirri eignarréttarlegu flokkun lands sem almennt hafi verið miðað við fram til þess tíma.  Kveðst stefndi gera niðurstöður nefndarinnar að sinni til stuðnings sýknukröfunni.

Af hálfu stefnda er áréttað að umþrætt landsvæði hafi leguna norður/suður og tilheyri Hvammsheiði.  Bendir stefndi á staðhætti, þ. á m. að syðst liggi gróinn Heljardalur milli Stakfells (891 m) að austan og Heljardalsfjalla (950 m) að vestan, að norðan þeirra sé urðarsvæði er kallist Hvítahraun, Háahraun og Krókavatnshæð (528 m), en þar norðaustan við sé Hávarðsdalur, millum samnefnds fjalls (471 m) og Fremrifjallshlíðar.  Það landsvæði sé gróið og mikið um votlendi.

Stefndi byggir á því að með landamerkjabréfi Hvamms frá 16. ágúst 1886 hafi merkjum jarðarinnar fyrst verið lýst með heildstæðum hætti.  Áður hafi á hinn bóginn verið búið að lýsa suðurmörkum jarðarinnar í sýslu- og sóknarlýsingum Þingeyjarsýslu.  Ekki sé fullt samræmi milli þessara heimilda, líkt og rakið hafi verið í úrskurði óbyggðanefndar, en mörkum jarðarinnar sé lýst mun skemur til suðurs í merkjalýsingu Valdimars Ásmundssonar frá 1875 heldur en í landamerkjabréfi jarðarinnar frá 1886.

Stefndi byggir á því að þótt landamerkjabréf hafi verið gert fyrir umrætt landsvæði beri við mat slíkra bréfa að meta gildi hvers bréfs sérstaklega.  Vísar stefndi til þess að með því að gera landamerkjabréf hafi menn ekki einhliða getað aukið við land sitt eða annan rétt, sbr. m.a. niðurstöðu Hæstaréttar í máli nr. 48/2004 (Úthlíð).  Þá verði til þess að líta að landamerkjabréf fela fyrst og fremst í sér sönnun um mörk milli eigna, en í því felist á engan hátt að allt land innan merkja sé óskorað eignarland.  Og þrátt fyrir að slíkum bréfum sé þinglýst, þá takmarkist gildi þinglýsingar af því, að ekki sé unnt að þinglýsa meiri rétti en viðkomandi á.  Slíku eigendalausu landi geti eingöngu löggjafinn ráðstafað.  Þá sé til þess að líta að sæki lýsing landamerkjabréfs ekki stoð í eldri heimildir dragi það úr sönnunargildi bréfsins, sbr. til hliðsjónar fyrrgreindan dóm Hæstaréttar.  Bendir stefndi og á að við mat á gildi landamerkjabréfsins fyrir Hvamm beri m.a. að líta til þess að það hafi ekki verið áritað vegna aðliggjandi landsvæðis til suðausturs og suðurs, þ.e. gagnvart Grímólfsártungu, Heljardalsfjöllum og Stakfelli. 

Að ofangreindu virtu telur stefndi að hafna beri kröfugerð stefnenda byggðri á lýsingu landamerkjabréfs jarðarinnar Hvamms.  Segir stefndi að fyrirliggjandi heimildir bendi heldur ekki til annars en að landamerkjum sé rétt lýst í merkjalýsingunni frá 1875.  Lýsing þessarar eldri heimildar sé mjög skýr og afdráttarlaus um mörk jarðar gagnvart almenningi/afrétti og telur stefndi að svo mikið beri á milli, að telja verði að hún mæli mót lýsingu landamerkjabréfsins að þessu leyti.  Þá hafi ekki annað komið fram en að um sé að ræða hlutlausa samtímalýsingu sem ætla verði að hafi byggst á fullnægjandi heimildum, en í því efni sé til þess að líta, að sóknarlýsingin í heild sinni beri þess öll merki að vandað hafi verið til verksins eftir því sem frekast var kostur.  Telur stefndi og að engar heimildir renni stoðum undir lýsingu landamerkjabréfsins að því marki að hún gangi lengra til suðurs en umrædd lýsing merkjalýsingarinnar frá 1875.  Á hinn bóginn hafi ekkert komið fram sem mæli gegn lýsingu á öðrum merkjum jarðarinnar í hinni eldri heimild, nefndri sóknarlýsingu.

Stefndi byggir á að því sé ekki lýst í Landnámu hversu langt upp til fjalla og inn til lands landnám á þessu svæði náði.  Verði að teljast ólíklegt að land á umþrættu svæði hafi verið numið í öndverðu, einkum með hliðsjón af staðháttum og fjarlægð frá byggð eða teljist lúta beinum eignarrétti.  Bendir stefndi á að samkvæmt dómafordæmum teljist heimildarskortur hvað þetta varðar leiða til þess að álitið sé ósannað að heiðarlönd og öræfasvæði hafi verið numin í öndverðu.  Sé það í samræmi við þá reglu sem ráðin verði af dómafordæmum Hæstaréttar, að sé deilt um upphaflegt nám lands verði aðeins stuðst við glöggar landfræðilegar heimildir, en heimildarskortur leiði til þess, að álitið sé ósannað að heiðarlönd hafi verið numin, sbr. til hliðsjónar dóma Hæstaréttar í málum nr. 67/1996 (Eyvindarstaðaheiði) og áðurnefndan dóm nr. 48/2004 (Úthlíð).

Stefndi segir að ekki verði annað séð, en að réttur stefnenda til hins umþrætta landsvæðis hafi orðið til á þann veg, að landsvæðið hafi verið tekið til sumarbeitar fyrir búpening og ef til vill annarrar takmarkaðrar notkunar.

Verði á hinn bóginn talið að landsvæðið hafi verið numið í öndverðu, byggir stefndi á því að það hafi ekki verið numið til eignar heldur eingöngu til takmarkaðra nota svo sem afréttarnota.  Vísar stefndi til þess að allt frá upphafi Íslandsbyggðar hafi menn ekki eingöngu helgað sér ákveðin landsvæði, sem háð hafi verið beinum eignarrétti, heldur einnig ítök, afrétti og öll önnur réttindi, sem einhverja þýðingu gátu haft fyrir afkomu þeirra.  Og meðan landsvæði gáfu eitthvað af sér hafi hagsmunir legið til þess að halda við merkjum réttindanna, hvers eðlis sem þau voru.  Um þetta atriði bendir stefndi m.a. á dóma Hæstaréttar í málum nr. 67/2006 (Skjaldbreiður) og nr. 27/2007 (Grænafjall).

Stefndi bendir á að það styðji ofannefnd sjónarmið, að til beins eignarréttar hafi ekki stofnast á svæðinu, að fjallskil hafi verið á hendi viðkomandi sveitarfélags, að landsvæðið sé ekki afgirt og þangað hafi búfénaður getað leitað frá öðrum jörðum án hindrana. 

Stefndi byggir á því að þegar öll framangreind atriði eru vegin og metin verði að fallast á með óbyggðanefnd, að rök standi til þess að á svæðinu, þ.e. sunnan Hávarðsdalsár í Hvammsheiði, sé afréttur, en það landsvæði kunni þó að vera í afréttareign Hvamms.  Er um þetta nánar vísað til niðurstöðukafla úrskurðar nefndarinnar.

Stefndi byggir á því til vara, að verði talið að greint landsvæði kunni að hafa verið innan landnáms eða undirorpið beinum eignarrétti að hluta eða öllu leyti séu allar líkur á því að slíkt eignarhald hafi fallið niður er svæðið var tekið til takmarkaðra nota, þ.e. afréttarnota.  Og þó svo að talið yrði að til beins eignarréttar hefði stofnast í öndverðu yfir landinu byggir stefndi á að ekkert liggi fyrir um að sá réttur hafi haldist í gegnum aldirnar.

Stefndi andmælir því að skilyrði eignarhefðar séu fyrir hendi, en þar um vísar hann m.a. til áðurgreindra sjónarmiða um nýtingu lands, staðhátta og eldri heimilda.  Áréttar stefndi að nýting svæðisins hafi í aldanna rás ekki falist í öðru en sumarbeit fyrir búfénað, en hefðbundin afréttarnot geti ekki stofnað til beinna eignarréttinda yfir landi, sbr. til hliðsjónar dóma Hæstaréttar í málum nr. 47/2007 (Bláskógabyggð) og fyrrnefnds dóms nr. 48/2004.

Stefndi andmælir einnig þeim málatilbúnaði stefnenda að réttmætar væntingar geti verið grundvöllur fyrir eignarréttartilkalli á umræddu landsvæði.  Segir hann að sú regla hafi verið leidd af Landmannaafréttardómi Hæstaréttar hinum síðari, sbr. mál nr. 199/1978, að löggjafinn sé einn bær til þess að ráðstafa réttindum yfir landsvæði utan eignarlanda.  Landslög þurfi til sölu eigna ríkissjóðs.  Athafnir eða athafnaleysi starfsmanna stjórnsýslunnar geti ekki leitt af sér slík umráð nema sérstök lagaheimild hafi verið fyrir hendi, þ.m.t. það að þjóðlenda hafi verið látin af hendi.  Réttmætar væntingar geti því ekki stofnast á þeim grundvelli sem haldið sé fram af hálfu stefnenda.  Þar að auki verði væntingarnar vitanlega einnig að vera réttmætar, þ.e. menn geta ekki haft væntingar til að öðlast meiri eða frekari réttindi en þeir geti mögulega átt rétt á.  Ef því háttar þannig til, líkt og í þessu tilviki, að m.a. staðhættir, gróðurfar og nýting lands bendi ekki til beins eignarréttar, geti réttmætar væntingar ekki stofnað til slíkra réttinda.

Stefndi andmælir varakröfu stefnenda með sömu rökum og að framan greinir og krefst sýknu.  Hann mótmælir því sérstaklega að takmörkuð not geti leitt til þess að fullkominn eignarréttur teljist hafa unnist á grundvelli hefðar, hvort heldur að hluta til eða að öllu leyti.  Vísar hann í því sambandi m.a. til gildandi laga nr. 57, 1998 um rannsóknir á nýtingu á auðlindum í jörðu, og segir að ákvæði 3. gr. laganna gildi um nefnt landsvæði, enda um þjóðlendu að ræða, en ekki eignarland, samkvæmt úrskurði óbyggðanefndar.  Segir stefndi að ákvæðið feli í sér að í þjóðlendum séu auðlindir í eigu íslenska ríkisins, nema aðrir geti sannað eignarrétt sinn til þeirra.  Að áliti stefnda hafi stefnendum ekki tekist að sanna eignarrétt sinn að auðlindum á svæðinu, hvorki fyrir hefð né með öðrum hætti.  Stefndi bendir sérstaklega á það, sem rakið hefur verið hér að framan, að nýting svæðisins hafi verið takmörkuð, enda bendi heimildir til þess að svæðið hafi eingöngu verið nýtt sem afréttarsvæði.  Slík takmörkuð not geti hvorki talist grundvöllur fullra né takmarkaðra eignarráða á svæðinu.

Með vísan til ofangreindra atriða, hvers um sig og saman, þá telur stefndi að ekki hafi verið sýnt fram á að niðurstaða óbyggðanefndar í málinu nr. 4/2005, hvað varðar hið umþrætta landsvæði, sé röng.  Stefndi bendir á að ljóst sé að einstakir hlutar svæðisins séu misjafnlega fallnir til beitar.  Beitarsvæði taki þó breytingum, auk þess sem þau séu ekki endilega samfelld.  Landsvæðið verði því talið falla undir skilgreiningu 1. gr. laga nr. 58, 1998: ,,... landsvæði … sem að staðaldri hefur verið notað til sumarbeitar fyrir búfénað“.  Stefndi segir að engin gögn liggi fyrir um að landið hafi haft mismunandi eignarréttarlega stöðu og byggir stefndi á því að umrætt landsvæði svo sem það hafi verið afmarkað í kröfugerð stefnenda, sbr. og það sem segir í niðurstöðu óbyggðanefndar, teljist þjóðlenda í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr., laga nr. 58, 1998.

Að öðru leyti mótmælir stefndi öllum sjónarmiðum og málsástæðum stefnenda, svo sem þeim er lýst í stefnu, en byggir um leið á þeim röksemdum sem lagðar voru til grundvallar í úrskurði óbyggðanefndar frá 29. maí 2007, og krefst þess að hann verði staðfestur.  Verði því miðað við að þjóðlendulínan verði dregin með þeim hætti sem í úrskurðinum sé lýst.

Um lagarök er af hálfu stefnda vísað til almennra reglna eignarréttar og til þjóðlendulaga nr. 58, 1998.  Þá vísar hann til 72. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33, 1944 og byggir jafnframt á meginreglum eignarréttar um nám, töku og óslitin not.  Hann byggir á meginreglum um eignarráð fasteignareiganda og á almennum reglum samninga- og kröfuréttar.  Hann byggir á hefðarlögum nr. 14, 1905 og vísar einnig til laga nr. 6, 1986 um afréttarmálefni og fjallskil.  Þá vísar hann til eignarréttarreglna Grágásar og Jónsbókar og loks til laga nr. 91, 1991 um meðferð einkamála, þar á meðal málskostnaðarákvæða 129. og 130. gr.

III.

Með lögum Alþingis nr. 58, 1998 um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta, sem tóku gildi 1. júlí 1998, var sérstakri stjórnsýslunefnd, óbyggðanefnd, falið að kanna og skera úr um hvaða landsvæði innan íslenska ríkisins teljist til þjóðlendna og hver séu mörk þeirra og eignarlanda, skera úr um mörk þess hluta þjóðlendu sem nýttur er sem afréttur og úrskurða um eignarréttindi innan þjóðlendna, sbr. 7. gr. laganna.

Í 1. gr. laganna er þjóðlenda skilgreind sem landsvæði utan eignarlanda þó að einstaklingur eða lögaðilar kunni að eiga þar takmörkuð eignarréttindi.  Í lagagreininni er eignarland skilgreint sem:  „Landsvæði sem er háð einkaeignarrétti þannig að eigandi landsins fer með öll venjuleg eignaráð þess innan þeirra marka sem lög segja til um á hverjum tíma.“  Þá er afréttur skilgreindur sem: „... landsvæði utan byggðar sem að staðaldri hefur verið notað til sumarbeitar fyrir búfé.“ 

Fram að gildistöku laga nr. 58, 1998 voru ýmis landsvæði á Íslandi sem enginn eigandi var að.  Með lögunum er íslenska ríkið lýst eigandi þessara svæða, auk þeirra landsréttinda og hlunninda þar sem aðrir eiga ekki, og þau nefnd þjóðlendur. 

Í athugasemdum í greinargerð með frumvarpi til nefndra laga, sem kölluð hafa verið þjóðlendulög, segir m.a. að þjóðlendur séu landsvæði sem nefnd hafa verið nöfnum eins og hálendi, óbyggðir, afréttir og almenningur, allt að því tilskildu að utan eignarlanda sé.  Er tilgangur laganna að leysa úr þeirri óvissu sem lengi hefur verið uppi um eignarhald á ýmsum hálendissvæðum landsins.  Eigi er áskilið að landsvæði þessi séu á miðhálendinu og ber eigi að skýra ákvæðið svo þröngt að það geti ekki tekið til landsvæða annars staðar.  Til þess er að líta að þótt land í þjóðlendum sé eign ríkisins samkvæmt framansögðu getur verið að einstaklingar, sveitarfélög eða aðrir lögaðilar eigi þar takmörkuð réttindi, en lögin raska ekki slíkum réttindum.  Þannig skulu þeir sem hafa nýtt land innan þjóðlendna sem afrétt fyrir búfénað, eða haft þar önnur hefðbundin not sem afréttareign fylgja, halda þeim rétti í samræmi við ákvæði laga þar um.  Þjóðlendulögin veita þannig ekki heimild til að svipta menn eign sinni, hvorki eignarlöndum né öðrum réttindum. 

Í þjóðlendulögum er ekki að finna sérstakar reglur um það hvernig óbyggðanefnd skuli leysa úr málum, þ.e. hvaða land skuli teljast eignarland og hvað þjóðlenda.  Niðurstaða ræðst því af almennum sönnunarreglum og þeim réttarreglum sem færðar eru fram í hverju einstöku tilviki.  Það eru því grundvallarreglur íslensks eignarréttar sem gilda.

Eins og áður var rakið tilkynnti óbyggðanefnd með bréfi dagsettu 1. mars 2004 þá ákvörðun sína að í samræmi við III. kafla laga nr. 58, 1998 ætlaði hún að taka til umfjöllunar landsvæði á Norðaustur- og Austurlandi, þ. á m. það svæði sem hér um ræðir, í Svalbarðshreppi í Þistilfirði.  Að lokinni málsmeðferð samkvæmt nefndum kafla laganna kvað óbyggðanefnd upp úrskurð sinn hinn 29. maí 2007, sbr. mál nefndarinnar nr. 4/2005. 

Það er álit dómsins að lýst málsmeðferð óbyggðanefndar, sbr. kafli I, liður 1-5 hér að framan, hafi verið í samræmi við fyrirmæli nefndra laga og verður ekki fallist á með stefnendum að form- eða efnisgallar séu á úrskurðinum, þar á meðal að því er varðar meðalhófs- og jafnræðisreglur stjórnsýslulaga, að varði ógildi hans.  Þykir að þessu leyti mega vísa til hæstaréttarmálsins nr. 48/2004, en þar er það m.a. rökstutt að málsmeðferðin sé eigi andstæð 1. mgr. 70. gr. og 72. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands og 6. gr. Mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62, 2994.  Í þessu viðfangi þykir og fært að líta til ákvörðunar Mannréttindadómstóls Evrópu frá 23. september 2008 í máli nr. 46461/06:  Örn Bergsson o.fl. gegn Íslandi, en málið varðaði dóm Hæstaréttar í máli nr. 496/2005 um landsvæðin Fjall og Breiðamörk í Öræfum.

Ágreiningsatriði máls þessa varðar samkvæmt framansögðu eignarréttarlega stöðu landsvæðis innan þinglýstra landamerkja jarðarinnar Hvamms í Svalbarðshreppi samkvæmt lýstu landamerkjabréfi frá 16. ágúst 1886 og um þjóðlendulínu sunnan ármarka Hávarðsdalsár frá upptökum að ósi í Hafralónsá í Hvammsheiði, líkt og kveðið er nánar á um í úrskurði óbyggðanefndar.  Krefjast stefnendur eins og áður er lýst viðurkenningar á beinum eignarrétti alls lands innan hinna þinglýstu landamerkja, en verði ekki á það fallist krefjast þeir viðurkenningar á fullkomnum afnotarétti til hvers kyns gagna og gæða líkt og lýst er í aðal- og varakröfu í stefnu.  Stefndi miðar aftur á móti í málatilbúnaði sínum við greinda þjóðlendulínu og rökstyður sýknukröfu m.a. með vísan til niðurstöðu í úrskurði óbyggðanefndar, en á stjórnsýslustigi hafði hann miðað við kröfulínu sem var nokkru norðar í landinu.   

Um nánari mörk hins umdeilda landsvæðis er ekki ágreiningur með aðilum.

Í úrskurði óbyggðanefndar og í þeim gögnum sem aðilar hafa lagt fram og vísað hefur verið til hér að framan er staðháttum og gróðurfari í Hvammsheiði að nokkru lýst.  Segir m.a. að heiðin sé lík öðrum afréttarlöndum Langnesinga og Þistilfirðinga, en yfirleitt sé um að ræða langar og um 4-6 km mjóar ræmur inn af heimalöndum sem markist af helstu ám og/eða fjöllum og ásum sem fylgja landmótunarstefnu svæðisins norður/suður.  Þá er heiðinni skilmerkilega lýst í ritsmíð Hjörleifs Guttormssonar náttúrufræðings frá árinu 2006, en þar segir m.a. um takmörk heiðarlandsins:

„Hvammsheiði er austasta afréttarsvæði Þistilfirðinga um 40 km langt frá sjó inn í Heljardalsfjöll.  Ræður Hafralónsá að austan að Heljardalsá, en síðan Stakfellskíll að upptökum og stefna þaðan í Einbúa.  Að vestan eru mörkin við Dalsheiði um Laxá að upptökum, þá Skessuhamar og Bræðravatnshryggur og frá honum stefna milli Bræðravatna í norðausturhorn Heljardalsfjalla.  Margar ár renna um heiðina, svo sem Garðsá, Grímólfsá og Hávarðsdalsá.  Norðaustur af Hávarðsdalsfjalli fellur Hafralónsá í Dimmugljúfur og er efst í þeim Stórifoss.  Heiðin er láglend með ásum inn undir eyðibýlið Hávarðsstaði um 10 kílómetra inn frá Hvammi, en úr því hækkar landið og gróður strjálast.  Gangnakofi, kallaður Innri-kofi, endurbyggður 1986, er sunnan við Hávarðsdalsfjall þvert austur af Króksvötnum ekki langt frá Hafralónsá.

Dalsheiði.  Mörk hennar að austan liggja að Hvammsheiði en að vestan ræður Hölkná inn á móts við Þvergil norðvestan í Heljardalsfjöllum.  Heiðin er gróin að mestu neðan við 200 m hæð og var þar oft heyjað fyrrum.  Um og innan við Skessuhamar hækkar land verulega og eru úr því gróðurlitlir melar og urðir nema í árdögum.  Girt var um 1970 þvert yfir heiðarnar 7-8 km frá Hölkná... og hefur það auðveldað göngur og fjárgæslu.“   Samkvæmt gögnum liggur afréttargirðingin frá Hölkná um Skarðhæðir og suðaustur um Dráttarhrygg, Laxárkrók og Kollhól, norðan Ytri Kálfafjalla, og í Hafralónsá við Hvammsgljúfur

Í ritsmíð náttúrufræðingsins segir, að útnesjasvipur einkenni gróðurinn, sem komi m.a. fram í því að tegundir sem nær einvörðungu vaxi til fjalla sunnar á landinu, m.a. í snjódældum, sé þarna að finna niðri á láglendi (rjúpnastör, fjallasmári).  Fléttugróður sé og víða mikill í mólendi, m.a. fjallagrös, sem sunnar vaxi aðallega til heiða.  Þá segir að athygli veki hversu lágt yfir sjó mörkin liggi fyrir samfelldan gróður, þ.e. ekki minna en 200-250 m neðar en miðsvæðis á Austurlandi, en þegar náð sé um 400 m hæð yfir sjó sé land víða orðið melar og berar urðir.  Þessu valdi vafalaust lágur meðalhiti.  Undantekning frá þessu sé Heljardalur og grennd (við Hafralón og sunnan Eyjavatns) þar sem séu falleg gróðurlendi í um og yfir 500 m hæð.

Í úrskurði óbyggðanefndar er vísað til nefndra sérfræðigagna um gróðurfar, en staðhæft að við landnám hafi landið verið betur gróið og gróður náð lengra inn á heiðar en nú er. 

Jarðarinnar Hvamms er eins og áður er lýst fyrst getið í heimildum árið 1550 og var hún þá skráð eign Hóladómstóls.  Þá er jarðarinnar getið í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns árið 1712, í jarðamötum 1804 og 1849, í fasteignamati 1916, en einnig í öðrum ritum, t.d. Lýsingu Þingeyjarsýslu frá 1959.  Segir í því síðastnefnda að Heljardalur og Hávarðsdalur séu orðlögð sauðfjárlönd.  Í heimildum er þess jafnan getið að jörðinni fylgi mikið landrými í Hvammsheiði, en eins er þess getið að Hvammi hafi fylgt fornt sel fram með Hafralónsá.  Um heiðarlönd jarðarinnar segir að um sé að ræða afréttarland/almenninga upp frá heimalandi, en mörkum þess lands er áður lýst í sóknarlýsingunni frá 1875  Er í því viðfangi til þess að líta að í bréfi umboðsmanns Munkaþverárjarða, Stefáns Stefánssonar, vegna Gunnarsstaða, sem ritað var síðla árs 1886 vegna fyrrnefndra deilna sem upp höfðu risið vegna ritunar landamerkjabréfa jarðanna Gunnarsstaða, Hvamms og Laxárdals, segir að vert sé að setja niður deilurnar;  „... þar sem dýrt sé að fara í mál út af landskika í afréttarlandi þar sem enginn skortur væri á landrými.“ 

Í nefndum heimildum er þess ítrekað getið að ábúendur í Hvammi og á Gunnarsstöðum hafi nytjað engjar í Hvammsheiði fram á miðja síðustu öld, þar á meðal við Fremrifjallshlíð, í Garðsárbrekkum, í Kollhólsflóa og víðar.  Getið er um nokkur hlunnindi önnur, þar á meðal fuglaveiði og laxveiði í Hávarðsdalsá.  Er þetta í samræmi við skýrslur aðila fyrir óbyggðanefnd.  Þá er til þess að líta að landa fyrrnefndrar hjáleigu Hávarðsstaða náði suður að Hvappslæk í Hvammsheiði

Í fjallskilareglugerðum fyrir Norður-Þingeyjarsýslu hefur allt frá árinu 1894 landi verið skipt í heimalönd og afrétti, en í daglegu tali ræða menn um afréttinn sem heiðarland.  Í Svalbarðshreppi hafa göngur í Hvammsheiði jafnan verið metnar hærri en aðrar göngur í hreppnum, en samkvæmt skýrslum fyrir óbyggðanefnd er nú litið á Hvammsheiði og Dalsheiði sem eitt smalasvæði, en ekkert hindrar samgang fjár þar í millum.  Á samsmölunardegi er hreppslandið við Stóra-Stakfell smalað að fyrirlagi forráðamanna Hvammsjarða og nágrannajarða með heiðarlöndum út fyrir fyrrnefnda afréttargirðingu sem reist var í heiðarlandinu um 1970, nokkru fyrir norðan Ytri Kálfafjöll.

Stefnendur byggja á því að umþrætt landsvæði í Hvammsheiði hafi verið numið í öndverðu. 

Samkvæmt Landnámu námu þrír nafngreindir menn Langanes og Þistilfjörð.  Þeir Ketill þistill og Gunnólfur kroppa námu Langanesið, og sá síðarnefndi land utan Helkunduheiðar.  Þá nam Kolli land þar vestan við, í Kolluvík og Sveinungsvík.  Dómurinn fellst á röksemdir stefnda um að frásögn Landnámu sé ekki fyllilega ljós um landnámið og mörk þess.  Verður meðal annars ekki ráðið umfram það sem áður sagði hversu langt inn til landsins landnámið hafi náð.  Verða að þessu virtu að áliti dómsins ekki dregnar með vissu ályktanir um eignarréttarlega stöðu heiðarlanda Þistilfirðinga út frá landnámi.  Er málsástæðum stefnenda varðandi landsvæðið í Hvammsheiði að þessu leyti því hafnað.

Landamerkjabréf fyrir Hvamm var gert í kjölfar setningar landamerkjalaga nr. 5, 1882.  Var það undirritað og samþykkt af fulltrúa Gunnarsstaða og eiganda Laxárdals vegna vestur- og norðurmerkja.  Bréfið var ekki áritað um samþykki vegna austurmerkja, en þar skilur Hafralónsá að lönd og eru þar að auki sveitarmörk.  Þá var bréfið ekki áritað um samþykki vegna suðurmerkja.  Því var hins vegar þinglýst án athugasemda þann 18. maí 1887.

Stefnendur byggja kröfu sína um beinan eignarrétt að umræddu landsvæði í Hvammsheiði ekki síst á nefndu landamerkjabréfi, og staðhæfa að það hafi stoð í eldri heimildum.

Um gildi landamerkjabréfa, og því hvert sé inntak eignarréttar á svæði sem í þeim er lýst, hefur Hæstiréttur Íslands lýst þeirri afstöðu, t.d. í máli réttarins nr. 48/2004, að almennt skipti máli hvort um sé að ræða jörð eða annað landsvæði.  Segir í dómsniðurstöðunni m.a. að þekkt sé að landamerkjabréf hafi ekki eingöngu verið gerð fyrir jarðir, heldur einnig afrétti, sem ekki tengist sérstaklega tiltekinni jörð.  Ennfremur er í þessum dómi sagt að landamerkjabréf fyrir jörð feli almennt í sér ríkari sönnun fyrir því að um eignarland sé að ræða þótt jafnframt verði að meta gildi hvers bréfs sérstaklega.  Er sagt að það auki almennt gildi landamerkjabréfs sé það áritað um samþykki eigenda aðliggjandi jarða, en að þess verði að gæta að með því að gera landamerkjabréf geti menn ekki einhliða aukið við land sitt eða annan rétt umfram það.  Verði til þess að líta hvort til séu eldri heimildir sem fallið geti að lýsingu í landamerkjabréfi, enda stangist sú lýsing heldur ekki á við staðhætti, gróðurfar og upplýsingar um nýtingu lands.  Rétturinn hefur í síðari dómum áréttað þessa afstöðu, t.d. í fyrrnefndum dómi í máli nr. 496/2005.

Ber við niðurstöðu máls þessa að hafa allt framangreint í huga.

Hvammsheiði er austasta heiði Svalbarðshrepps.  Um byggð þar eru ótvíræðar heimildir, og mun hjáleigan Hávarðsstaðir hafa verið um 10 km sunnar en Hvammsbýlið og er þess getið að hún hafi átt mikið og gott land í heiðinni.  Segir í fyrrnefndu landmerkjabréfi frá 1886 að syðri mörk hjáleigunnar hafi verið við Hvappslæk, sem er norðan Hávarðsdals.  Engar haldbærar heimildir eru til um byggð sunnar í heiðarlandinu eða að land hafi þar verið til annarra nota en sumarbeitar fyrir búfénað.  Heimildir sem lagðar hafa verið fyrir dóminn greina hins vegar frá því að frá býlinu Hvammi hafi verið gengið til slátta og heyfengs aflað í heiðarlandinu, m.a. við Fremrifjöll, fyrir norðan land hjáleigunnar.  Áður er getið um selstöður frá Hvammi upp með Hafralónsá og lýst mörkum afréttarlands/almennings samkvæmt merkjalýsingu Svalbarðssóknar frá árinu 1875.

Þegar framangreind gögn eru virt, ekki síst þegar litið er til legu þrætulandsins, fjarlægðar frá byggð og þeirra atriða sem vísað er til í fyrrnefndum hæstaréttarmálum, er það niðurstaða dómsins að stefnendur hafi ekki hrakið eða leitt nægjanlegar líkur fyrir því að áðurraktar forsendur í úrskurði óbyggðanefndar séu rangar.  Að þessu sögðu og þar sem málatilbúnaður stefnenda styðst ekki við önnur gögn verður ekki fallist á að þeir hafi sýnt fram á að umrætt landsvæði sunnan Hávarðsdalsár, eins og þjóðlendulínan er dregin í úrskurðinum, sé eignarland, hvorki fyrir nám, löggerninga né með öðrum hætti.

Að áliti dómsins benda framlögð gögn heldur ekki til annars en að umrætt landsvæði hafi verið hluti afréttar, en eins og fyrr var rakið eru engar heimildir fyrir um not landsvæðisins sunnan nefndrar ár til annars en sumarbeitar.  Hafa stefnendur að áliti dómsins ekki fært fram sönnun þess að skilyrði eignarhefðar á landinu hafi verið fullnægt með þeim venjubundnu afréttarnotum sem þeir hafa haft af því, ásamt fleiri bændum, sem nýtt hafa heiðarlandið til beitar.  Þá hafa stefnendur að áliti dómsins heldur ekki rökstutt með neinum hætti frekar þau réttindi, sem varakrafa þeirra tekur til, eða þeir að öðru leyti fært fram gögn fyrir slíkum réttindum.  Að þessu virtu ásamt andmælum og röksemdum stefnda, en einnig með hliðsjón af áðurnefndri ákvörðun Mannréttindadómstóls Evrópu frá 23. september 2008 í máli nr. 46461/06, verður ekki fallist á að stefnendur hafi mátt vænta þess að þeir ættu nokkur frekari réttindi á þessu landsvæði en hefðbundin afréttarnot. 

Með vísan til alls þess sem hér að framan hefur verið rakið er hafnað kröfum stefnenda um að ógilda úrskurð óbyggðanefndar í máli þessu og skal hann standa óraskaður.  Er því fallist á þá niðurstöðu óbyggðanefndar að umkrafið landsvæði í Hvammsheiði, sunnan Hávarðsdalsár, eins og það er afmarkað hér að neðan, teljist til þjóðlendu í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr., laga nr. 58/1998, en jafnframt að sama landsvæði sé afréttareign Hvamms, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr. sömu laga, þ.e:

„Frá Hafralónskíl fer línan að Heljardalsárósi en þá ræður Heljardalsá að upptökum sínum sem eru innst í Heljardal.  Úr Heljardalsbotninum er farið með hæstu brúnum Heljardalsfjalla að norðan þar til kemur vestur á þau mið eða svo langt að bein stefna verður tekin af fjöllunum milli Bræðravatna í Skessuhamar.  Þeirri línu er síðan fylgt norður þar til komið er á móts við Hávarðsdalsá þar sem hún rennur syðst og þaðan í Hávarðsdalsá.  Þeirri á er síðan fylgt til norðausturs þar til hún rennur í Hafralónsá en þá er Hafralónsá fylgt í Hafralónskíl.“

Eftir atvikum þykir rétt að hvor aðili beri sinn kostnað af málarekstrinum.

Allur gjafsóknarkostnaður stefnenda greiðist úr ríkissjóði, þ.m.t. málflutningsþóknun lögmanns þeirra, Ólafs Björnssonar hæstaréttarlögmanns.  Með hliðsjón af því að fleiri hliðstæð mál í Þistilfirði eru og hafa verið til meðferðar hjá dómstólnum og eru jafnframt á könnu lögmannsins, en einnig að virtum dómi Hæstaréttar Íslands í máli nr. 136/2009, er nefnd þóknun ákveðin 864.528 krónur og er þá virðisaukaskattur meðtalinn.

Dóm þennan kveður upp Ólafur Ólafsson héraðsdómari.

D Ó M S O R Ð :

Stefndi, íslenska ríkið, er sýkn af kröfum stefnenda í máli þessu.

Málskostnaður fellur niður.

Allur gjafsóknarkostnaður stefnenda greiðist úr ríkissjóði, þ.m.t. málflutningsþóknun lögmanns þeirra, Ólafs Björnssonar hæstaréttarlögmanns, 864.528 krónur.