Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Þorgeir Örlygsson og Greta Baldursdóttir og Stefán Már Stefánsson prófessor.

Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 15. desember 2017. Hún krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms með þeirri breytingu að hún verði jafnframt sýknuð af kröfu gagnáfrýjanda um að verða svipt forsjá sonar síns B. Þá krefst hún málskostnaðar fyrir Hæstarétti án tillits til gjafsóknar sem henni hefur verið veitt.

Gagnáfrýjandi áfrýjaði héraðsdómi fyrir sitt leyti 21. desember 2017. Hann krefst þess að aðaláfrýjandi verið svipt forsjá sona sinna, C fæddum [...] 2004 og B fæddum [...] 2014. Þá krefst hann þess að málskostnaður verði felldur niður.

I

Eins og rakið er í hinum áfrýjaða dómi leitaði aðaláfrýjandi eftir aðstoð barnaverndarnefndar Hafnarfjarðar vegna erfiðleika sem vörðuðu eldri son hennar, C. Hinn 5. janúar 2016 undirritaði hún svokallaða áætlun um meðferð máls samkvæmt 23. gr. barnaverndarlaga nr. 80/2002 og fór drengurinn í tímabundið fóstur í eitt ár með samþykki aðaláfrýjanda.

Á grundvelli áætlunarinnar aflaði barnaverndarnefnd Hafnarfjarðar sálfræðilegs mats á forsjárhæfni aðaláfrýjanda. Matið vann D, sérfræðingur í klínískri sálfræði, og lá það fyrir í lok maí 2016. Í kjölfar þess tók barnaverndarnefndin þá ákvörðun á fundi sínum 19. júlí 2016 að báðir synir aðaláfrýjanda yrðu vistaðir utan heimilis til 18 ára aldurs. Þar sem móðir samþykkti ekki að B yrði vistaður utan heimilis kvað nefndin upp úrskurð 29. sama mánaðar um að taka hann af heimili móður í tvo mánuði, en fósturvistun C var ekki lokið og því einungis tekin ákvörðun um fósturvistun B. Í framhaldinu var hann vistaður af hálfu barnaverndarnefndar Hafnarfjarðar hjá föður sínum, E. Með úrskurði Héraðsdóms Reykjaness 20. september 2016 var úrskurður barnaverndarnefndar Hafnarfjarðar staðfestur. Eldri drengurinn var síðan af hálfu nefndarinnar vistaður í febrúar 2017 hjá föður sínum, F. Eftir uppkvaðningu hins áfrýjaða dóms fór drengurinn til aðaláfrýjanda þar sem hann býr nú.

Ágreiningur aðila lýtur að því hvort fullnægt sé skilyrðum 1. og 2. mgr. 29. gr. barnaverndarlaga til að aðaláfrýjandi verði svipt forsjá sona sinna. Reisir gagnáfrýjandi  kröfur sínar einkum á a. og d. liðum 1. mgr. 29. gr. laganna en þar segir að barnaverndarnefnd sé heimilt að krefjast þess fyrir dómi að foreldrar, annar þeirra eða báðir, skuli sviptir forsjá ef daglegri umönnun, uppeldi eða samskiptum foreldra og barns er alvarlega ábótavant með hliðsjón af aldri þess og þroska eða að fullvíst sé að líkamlegri eða andlegri heilsu barns eða þroska þess sé hætta búin sökum þess að foreldrar séu augljóslega vanhæfir til að fara með forsjána, svo sem vegna vímuefnaneyslu, geðrænna truflana, greindarskorts eða að breytni foreldra sé líkleg til að valda barni alvarlegum skaða. Þá segir í 2. mgr. ákvæðisins að aðeins skuli gera kröfu um sviptingu forsjár að ekki sé unnt að beita öðrum og vægari úrræðum til úrbóta eða slíkar aðgerðir hafi verið reyndar án viðunandi árangurs.

II

Eins og að framan er rakið aflaði barnaverndarnefnd Hafnarfjarðar sálfræðilegs mats D á forsjárhæfni aðaláfrýjanda í tengslum við meðferð málsins hjá nefndinni. Er mat hans dagsett 30. maí 2016. Þar kemur fram að tengsl aðaláfrýjanda og drengjanna séu verulega skert, sérstaklega tengsl hennar við eldri drenginn. Hún hafi lítið innsæi í þarfir þeirra og geti ekki sett sig í spor þeirra út frá þroska þeirra og aldri. Hafi hún og eldri drengurinn ákveðin tengsl en þau séu neikvæð og byggist á togstreitu. Var það niðurstaða hans að þroska og velferð beggja sona aðaláfrýjanda væri ógnað með því að alast upp í umsjá hennar. Töluverður stuðningur í lengri tíma hafi verið reyndur án árangurs. Lítil breyting hafi verið á móður varðandi tengslamyndun, innsæi, skipulag, vanrækslu á almennum aðbúnaði og ástand á heimili. Hún hafi í gegnum tíðina verið hafnandi og neikvæð í garð drengjanna, sérstaklega C. Hefði móðir ekki nægjanlega eða nauðsynlega hæfni til að fara með forsjá sona sinna. Mælti D með lengri fósturvistun fyrir C og að hugað yrði að undirbúningi fósturvistunar varðandi B.

Hinn 11. október 2016 var G, sálfræðingur, dómkvödd sem matsmaður í málinu. Matsgerð hennar er dagsett 12. desember 2016 og í niðurstöðum kemur fram að aðaláfrýjandi sé hæf til að fara með forsjá sona sinna og að hún geti boðið þeim upp á fullnægjandi heimilisaðstæður. Hún sé eðlilega greind, stríði ekki við geðræn vandkvæði af neinum toga og lifi reglusömu lífi. Þá kemur þar fram að aðaláfrýjandi sýni sonum sínum ástríki í orðum og athöfnum og tengist þeim nánum böndum og hún hafi verið megin umönnunaraðili þeirra beggja. Hvað varði eldri drenginn hafi henni verið umhugað um að hvetja hann til þátttöku í tómstundum og sé ekki annað að sjá en að hún hafi sinnt heilsuvernd sona sinna vel. Þótt gögn málsins gefi til kynna að fundið hafi verið að líkamlegri umhirðu eldra drengsins telur matsmaður það ekki vera af þeirri stærðargráðu að hægt sé að tala um líkamlega vanrækslu af hálfu aðaláfrýjanda heldur verði þroskafráviki hans að hluta til kennt um. Hafi komið tímabil þar sem aðaláfrýjandi hafi ekki getað framfylgt forsjárskyldum sínum gagnvart eldri drengnum þar sem hún hafi verið eins og í matsgerðinni segir „þrotin af kröftum og hafði þá frumkvæði að því að leita að viðeigandi úrræðum fyrir son sinn. Það sem gerði útslagið að mati matsmanns voru samtvinnaðir þættir. Hegðunarvandi drengsins var gríðarlega mikill á þeim tíma og hvorki foreldrar, skólayfirvöld eða tilsjón á heimili réðu við vanda drengsins. Móðir var tiltölulega nýkomin úr erfiðri sambúð, með ungt barn sem var oft veikt á umræddu tímabili. Móðir bar að mestu ein ábyrgð á báðum drengjunum og lítil stoð virðist hafa verið í feðrum beggja drengjanna.“

Í matsgerðinni kemur fram að tvö viðamikil persónuleikapróf hafi verið lögð fyrir aðaláfrýjanda og nokkuð gott samræmi verið í niðurstöðum þeirra. Samkvæmt þeim glími hún ekki við geðræn vandkvæði, hún sé tilfinningalega stöðug og takist á við daglegt líf án óþarfa áhyggja. Þá sé sjálfsmynd hennar jákvæð og stöðug, hún sé bjartsýn og hafi skýr markmið og viðhorf. Þessi jákvæðu viðhorf auki þrautseigju hennar og aðlögunarhæfni. Sé ekkert í þessum prófum sem styðji það sem haldið hafi verið fram í gögnum málsins að aðaláfrýjanda skorti innsæi og sé sjálfhverf. Innsæi sé einn af hornsteinum góðrar forsjárhæfni og álíti matsmaður hana búa yfir nægilegu innsæi til að geta mætt þörfum drengja sinna.

Um tengsl aðaláfrýjanda við syni sína segir matsmaður að athugun og niðurstaða á tengslaprófi hafi leitt í ljós að C sé í öruggum, góðum og kærleiksríkum tengslum við móður sína og komi skýrt fram hjá honum að það sé til hennar sem hann sæki öryggi og skjól og hjá henni vilji hann eiga heima. Er það mat matsmanns að tengsl hans við aðaláfrýjanda séu í grunninn náin og góð en engu að síður hafi komið tímabil í lífi þeirra þar sem erfiðleikar hafi haft neikvæð áhrif á tengsl þeirra. Mótþrói, pirringur og óþolinmæði hafi sett svip sinn á tengsl þeirra um skeið og markaleysi hafi fylgt í kjölfarið. Tímabundinn aðskilnaður þeirra virðist hafa haft jákvæð áhrif og rofið neikvætt mynstur sem komið hafi verið í samskipti þeirra, þau hafi bæði náð betra jafnvægi og fullvissu um að vilja búa saman. Hvað snertir B hafi tengsl hans við aðaláfrýjanda verið metin með athugun á samskiptum þeirra á heimili, með viðtölum við móður og skoðun á fyrirliggjandi gögnum í málinu. Er það niðurstaða matsmanns að móðir sýni drengnum athygli og ástríki og hann leiti eðlilega til hennar

III

Með hinum áfrýjaða dómi, sem skipaður var sérfróðum meðdómendum, var aðaláfrýjandi svipt forsjá yngri sonar síns en sýknuð af kröfu gagnáfrýjanda um að hún yrði svipt forsjá eldri drengsins. Var niðurstaða dómsins einkum reist á álitsgerð D og gögnum sem lágu fyrir frá ýmsum fagaðilum sem komið höfðu að málefnum aðaláfrýjanda og sona hennar fram að því að eldri drengurinn var vistaður í fóstri með samþykki aðaláfrýjanda í byrjun árs 2016. Var í hinum áfrýjaða dómi talið að slíkir gallar væru á matsgerð hins dómkvadda manns að hún hefði takmarkað vægi við mat á forsjárhæfni aðaláfrýjanda. Í því sambandi vísaði dómurinn til þess að í matinu hafi hvorki verið litið til þeirrar miklu og langvarandi vanrækslu sem átt hefði sér stað við uppeldi drengjanna né þeirrar viðamiklu aðstoðar sem aðaláfrýjandi hafi notið á vegum barnaverndarnefndar Hafnarfjarðar án þess að þau úrræði hafi skilað árangri.

Eins og að framan er rakið var það mat hins dómkvadda manns að á tímabili hafi aðaláfrýjandi ekki getað framfylgt forsjárskyldum sínum gagnvart eldri drengnum. Við þær aðstæður hafi hún leitað aðstoðar og hafi tímabundinn aðskilnaður þeirra haft jákvæð áhrif og rofið neikvætt mynstur sem komið var í samskipti þeirra. Þau hafi bæði náð betra jafnvægi og fullvissu um að vilja búa saman.  Af gögnum málsins verður ráðið að þær erfiðu aðstæður sem uppi voru á þeim tíma þegar aðaláfrýjandi samþykkti að eldri sonur hennar yrði vistaður utan heimilis séu ekki lengur fyrir hendi og býr drengurinn nú hjá henni og engin gögn liggja fyrir um annað en að það gangi vel. Hvað varðar yngri drenginn þá eru hvorki gögn í málinu né haldbær rök færð fyrir því í hinum áfrýjaða dómi að aðaláfrýjandi hafi vanrækt forsjárskyldur sínar gagnvart honum eða hvaða aðstoðar hún hafi notið við umönnun hans sem ekki hafi skilað árangri. Í hinum áfrýjaða dómi var talið að niðurstaða dómkvadds manns, um að aðaláfrýjandi væri tilfinningalega stöðug, tækist á við daglegt líf án óþarfa áhyggja, væri jákvæð og bjartsýn, væri í hróplegu ósamræmi við önnur gögn málsins þar sem meðal annars lægi fyrir að aðaláfrýjandi hafi um nokkurt skeið tekið þunglyndislyf. Þótt fyrir liggi að aðaláfrýjandi taki þunglyndislyf eru í dóminum ekki færð fyrir því viðhlítandi rök að víkja beri af þeim eða öðrum sökum til hliðar framangreindri niðurstöðu matsins um aðaláfrýjanda. Héraðsdómur taldi það enn fremur vera galla á matsgerð hins dómkvadda manns að hún samræmdist ekki öðrum gögnum um persónulega eiginleika aðaláfrýjanda. Er í þeim efnum meðal annars vísað til vottorðs geðlæknis um að líðan aðaláfrýjanda væri mun verri en sjálfsmatskvarðar gæfu til kynna og góð útkoma á prófum skýrðist af því að aðaláfrýjandi hafi takmarkað innsæi í eigin líðan. Sérstök rök voru þó ekki færð fyrir þeirri niðurstöðu.

Við mat á sönnunargildi þeirra gagna sem héraðsdómur lagði til grundvallar niðurstöðu sinni er þess að gæta að mat dómkvadds manns sem aflað er samkvæmt IX. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála hefur ríkt sönnunargildi. Fyrirliggjandi matsgerð G er ítarleg og vel rökstudd og hefur henni ekki verið hnekkt með yfirmatsgerð eða öðrum haldbærum gögnum og verður því lögð grundvallar niðurstöðu málsins um forsjárhæfni aðaláfrýjanda. Þá er til þess að líta að aðaláfrýjandi hefur, frá því að mál þetta var höfðað, aflað sér aukinnar menntunar og er í föstu starfi. Einnig er þess að gæta að aðilar á vegum barnaverndarnefndar Hafnarfjarðar fóru ítrekað í óboðað eftirlit á heimili aðaláfrýjanda þegar drengirnir komu til hennar í umgengni eftir að þeir fóru af heimili hennar og bera gögn málsins vegna þess eftirlits með sér að umgengni hafi gengið vel og heimilið verið snyrtilegt. Loks verður ekki fram hjá því litið að C, sem var tæpra 14 ára er dómendur í héraði gáfu honum kost á að tjá sig um málið, lýsti eindregnum vilja til að búa hjá móður sinni.

Að öllu framanrituðu virtu er ekki fallist á með gagnáfrýjanda að daglegri umönnun, uppeldi eða samskiptum aðaláfrýjanda og sona hennar sé alvarlega ábótavant, eða líkamlegri og andlegri heilsu þeirra sé hætta búin vegna vanhæfni  hennar til að fara með forsjá þeirra. Er því ekki fullnægt skilyrðum a. og d. liða 1. mgr. 29. gr. barnaverndarlaga til þess að svipta aðaláfrýjanda forsjá sona sinna. Verður hún því sýknuð af kröfum gagnáfrýjanda. Af því leiðir að dómkröfur hennar í aðalsök eru teknar til greina.

Ákvæði héraðsdóms um málskostnað og gjafsóknarkostnað verða staðfest.

Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður en um gjafsóknarkostnað aðaláfrýjanda hér fyrir dómi fer samkvæmt því sem í dómsorði greinir.

Dómsorð:

Aðaláfrýjandi, A, skal vera sýkn af kröfum gagnáfrýjanda, Hafnarfjarðarkaupstaðar.

Ákvæði héraðsdóms um málskostnað og gjafsóknarkostnað aðaláfrýjanda skulu vera óröskuð.

Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður.

Allur gjafsóknarkostnaður aðaláfrýjanda fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningsþóknun lögmanns hennar, 1.000.000 krónur.

Dómur Héraðsdóms Reykjaness  6. desember 2017.

Mál þetta, sem tekið var til dóms 6. nóvember sl., er höfðað með þingfestingu stefnu 27. september 2016.

Stefnandi er Hafnarfjarðarkaupstaður vegna barnaverndarnefndar, kt. [...], Strandgötu 6, Hafnarfirði.

Stefnda er A, kt. [...], [...], [...].

Dómkröfur stefnanda eru þær að stefnda verði svipt forsjá sona sinna, þeirra C, kt. [...], og B, kt. [...], sem báðir séu vistaðir utan heimilis á vegum barnaverndarnefndar Hafnarfjarðar.

Stefnda krefst sýknu af öllum kröfum stefnanda og málskostnaðar úr hendi stefnanda eins og eigi væri um gjafsóknarmál að ræða.

I

Málið varðar tvo drengi stefndu, þá C, sem er tæplega fjórtán ára, og B, sem er þriggja ára frá því í [...] síðastliðnum. Stefnda deilir forsjá C með föður hans, F, en fer með óskipta forsjá B.

Eldri drengur stefndu hefur um árabil átt við erfiðleika að stríða, en hann hefur glímt við mikla vanlíðan og hegðunarerfiðleika. Þá hefur hann átt erfitt uppdráttar í skóla vegna athyglisbrests og samskiptavanda og átt erfitt með að fylgja fyrirmælum og glímt við erfiðleika í námi. Hafa erfiðleikar hans ágerst með aldrinum.

H barnageðlæknir tilkynnti stefnanda um aðstæður drengsins í nóvember 2014 og í samráði við stefndu var óskað eftir stuðningi stefnanda til að tryggja drengnum öruggt athvarf á heimili stefndu. H hafði áður vísað málefnum drengsins til barna- og unglingageðdeildar vegna vaxandi hegðunar- og tilfinningavanda hans. Fram kom að C færi ekki eftir fyrirmælum heima fyrir og missti þvag og hægðir í buxur. Samkvæmt greiningarmati barna- og unglingageðdeildar, dagsettu [...] 2015, var C greindur með [...]röskun, [...]röskun, [...] og [...]röskun og sértæka námserfiðleika. Jafnframt fékk C greininguna „fjandsamlegt viðmót við barnið eða barnið gert að blóraböggli“. Fram kemur í gögnum málsins að drengurinn hefur verið á lyfjunum [...] frá árinu 2011.

Frá því að stefnandi fékk málefni stefndu til meðferðar í nóvember 2014 hafa margvísleg úrræði verið reynd til þess að styðja við stefndu í uppeldishlutverki sínu til að stuðla að því að hún væri betur í stakk búin til að takast á við hegðunarvanda sonar síns. Tvær áætlanir um meðferð máls voru gerðar og undirritaðar og giltu fyrir tímabilið 23. mars til 26. október 2015. Tilsjón var höfð með heimili stefndu frá því í byrjun árs 2015, en þar áður þáði hún aðstoð á vegum fjölskylduþjónustu Hafnarfjarðar vegna vanda í tengslum við óreglu á heimilishaldi og umhirðu barnanna. Auk tilsjónar sem fólst í aðstoð við heimilishald fékk stefnda aðstoð við að vekja C á morgnana og við að koma reglu á matar- og svefnvenjur beggja barnanna.

Auk tilsjónar fékk stefnda aðstoð frá stefnanda vegna samskipta á teymisfundum í skóla og á barna- og unglingageðdeild. Þá var stefndu útveguð foreldraráðgjöf og sálfræðiþjónusta. C var úthlutuð vist í [...], sumardvöl í sveit, fjárstyrk til tómstundaiðkunar og sálfræðiviðtöl. Stefnda hefur frá því hún varð barnshafandi að yngra syni sínum sótt stuðning til [...]-teymis hjá Landspítala [...].

Þrátt fyrir þau úrræði sem nefnd hafa verið fór vandi C vaxandi á tímabilinu. Ítrekaðar tilkynningar bárust stefnanda frá lögreglu er vörðuðu átök á milli stefndu og C og handalögmál á heimilinu. Yngri sonur stefndu, B, var viðstaddur í öll skiptin, sem einkenndust af slagsmálum mæðginanna, háreysti og miklu uppnámi með aðkomu lögreglu og barnaverndaryfirvalda.

Fram kemur í gögnum málsins að tilsjónaraðilar höfðu á þessu tímabili áhyggjur af vangetu stefndu til að setja C mörk varðandi hegðun og við að halda reglu varðandi tölvunotkun, sem og svefn- og matarvenjur drengjanna beggja. Að sögn tilsjónaraðila einkenndi mikil óreiða og óregla allt heimilishald, og tilsjón til langs tíma hafði ekki tilætluð áhrif í því efni. Sömuleiðis lýstu tilsjónaraðilar áhyggjum af því að stefndu skorti innsæi í aðstæður C, hún sæi ekki eigin þátt í deilum þeirra heldur kenndi C alfarið um slæm samskipti þeirra á milli. Stefnda hafi ásakað drenginn um að beita sig ofbeldi, en hafi sjálf látið hendur skipta og þannig beitt C ítrekað harðræði þannig að hann hafi hlotið áverka af.

Fram kemur í gögnum málsins að á tímabilinu frá nóvember 2014 til janúar 2016 bárust stefnanda níu tilkynningar vegna heimilis stefndu, oftast frá lögreglu eftir að stefnda hafði óskað eftir aðstoð lögreglu eða nágrannar hennar vegna hávaða og átaka á heimilinu. Þá barst ein tilkynning undir nafnleynd og ein frá bakvakt barnaverndarnefndar.

Þegar nágranni stefndu kallaði eftir aðstoð lögreglu á heimili stefndu 15. júní 2015 hafði nágranninn heyrt öskur og hávaða frá íbúð stefndu. Þegar lögregla kom á staðinn hafði nágranninn tekið C inn til sín og hlúð að honum þar sem drengurinn hafði verið lokaður úti í rennandi blautum fötum og berfættur. Hafði komið upp ágreiningur á milli stefndu og drengsins þar sem hann vildi ekki hætta í tölvunni og fara í sturtu. Hafði stefnda þá þvingað drenginn í sturtu í fötunum, sem leiddi til handalögmála þeirra á milli.

Í ágúst 2015 óskaði stefnda tvisvar eftir aðstoð lögreglu á heimilið, í annað skiptið vegna þess að drengurinn hafði brjálast þegar hún reyndi að ná af honum símanum og í síðara skiptið vegna þess að hann hlýddi henni ekki. Hafði stefnda verið ósátt við það að drengurinn vildi sofa uppi í hjá henni, en ekki í sínu rúmi. Í tilkynningu lögreglu sagði að þegar lögregla kom á heimilið hefði drengurinn verið rólegur og kurteis og að svo virtist sem hann þyrfti aðeins á því að halda að talað væri við hann og að honum væri sýnd hlýja.

Tilkynning sem barst undir nafnleynd 2. september 2015 var á þá leið að mikil háreisti, öskur og grátur hefðu heyrst frá íbúð stefndu og að stefnda hefði hent syni sínum út á svalir. Kvaðst tilkynnandi hafa miklar áhyggjur af líðan barnanna og stefndu.

Í nóvember 2015 óskaði stefnda tvívegis eftir aðstoð lögreglu á heimilið. Í fyrra skiptið hafði stefnda lent í átökum við C vegna tölvunotkunar og kvaðst hafa orðið að leggjast ofan á hann. Var drengurinn með áverka eftir átök við móður sína. Í tilkynningu lögreglu kom fram að stefnda hefði sagt fyrir framan drenginn að hann væri með geðhvarfasýki og að hann væri ofbeldismaður. Hefði lögregla ítrekað þurft að biðja stefndu um að gæta orða sinna. Í síðara skiptið hafði aftur komið til átaka á milli stefndu og C vegna tölvunotkunar og hafði drengurinn ráðist á stefndu.

Í gögnum málsins kemur fram að eftir ítrekaðar uppákomur af því tagi sem lýst er hér að framan hafi stefnda ekki treyst sér til að hafa C á heimilinu lengur. Á meðferðarfundi í desember árið 2015 hafi verið ákveðið að drengurinn yrði vistaður á fósturheimili í eitt ár. Hinn 5. janúar 2016 hafi stefnda undirritað samþykki fyrir vistun drengsins utan heimilis í 12 mánuði frá þeim degi að telja. Samhliða var gerð áætlun um meðferð máls hjá barnavernd. Af hálfu stefnanda hafi stefndu verið veittur stuðningur til þess að stunda endurhæfingu hjá [...] og B útveguð vist á leikskóla svo að stefnda gæti sinnt endurhæfingu. Stefndu hafi verið falið að taka á móti tilsjón á heimili, sinna fjölskylduviðtölum og að undirgangast sálfræðimat.

Í gögnum málsins kemur fram að mikil breyting varð á líðan C og hegðun eftir að hann fluttist á fósturheimilið. Vandi tengdur óreglu vegna svefns og matar lagaðist til muna og drengnum gekk betur að fara eftir fyrirmælum og ná tökum á tölvufíkn sem háði honum á heimili stefndu. Sömuleiðis reyndist ekki vandkvæðum bundið að fá drenginn til þess að fara í bað eða að fara að sofa á kvöldin og vakna á morgnana. Lyfjagjöf var endurskoðuð og dregið var verulega úr lyfjanotkun.

B, yngri sonur stefndu, byrjaði á leikskóla 18 mánaða gamall. Samkvæmt upplýsingum frá leikskóla hans var aðbúnaði hans ábótavant og vísbendingar komu fram um óreglu á svefn- og matartíma. Var B mikið frá vegna veikinda og sömuleiðis kom stefnda í fleiri skipti með barnið veikt á leikskólann. Leikskólakennarar höfðu áhyggjur af málþroska barnsins og að hann tengdist ekki sem skyldi öðrum börnum.

Í samræmi við áætlun um meðferð máls vann D sálfræðingur sálfræðilegt mat á forsjárhæfni stefndu, sem dagsett er 30. maí 2016. Niðurstaða matsins var afgerandi um að stefnda hefði ekki nægjanlega eða nauðsynlega hæfni til að fara með forsjá barna sinna. Í matinu kom fram að stefnda byggi yfir þeim styrkleikum að vilja sækja sér aðstoð í erfiðleikum sínum og væri til samvinnu um að fá áframhaldandi þjónustu og stuðning vegna þeirra. Helstu veikleikar stefndu sem forsjáraðila felast samkvæmt matinu í því að hún hafi verulega skert innsæi í þarfir barna sinna og eigi erfitt með að setja sig í spor þeirra út frá þroska þeirra og aldri. Viðamikill og langvarandi stuðningur hafi engan árangur borið og slæmt ástand á heimili hennar hafi ekki lagast.

Í matinu komu fram alvarlegar áhyggjur af B í umsjá stefndu. Þrátt fyrir að röskun á tengslum þeirra á milli hafi ekki þótt jafn afgerandi og alvarleg og á milli stefndu og eldri drengsins, væru tengsl stefndu og B neikvæð og líkur væru fyrir því að þau þróuðust með sama hætti og hjá eldri drengnum. Niðurstaða matsins var á þá leið að þroska og velferð sona stefndu væri ógnað með því að þeir ælust upp í umsjá hennar og mælt var með því að varnaraðili hugaði að undirbúningi fósturvistunar B.

Stefnandi tilkynnti stefndu um niðurstöður forsjármatsins og að meðferð máls myndi taka mið af því. Stefnda hafi verið ósátt við matsgerðina og gert margvíslegar athugasemdir við vinnslu hennar. Sama dag hafi stefnda haft samband símleiðis við C á fósturheimilinu og upplýst hann um niðurstöðu matsins. Símtalið hafi haft mikil áhrif á C og mikil afturför hafi orðið á líðan og hegðun hans í kjölfarið. Hafði C áður lýst því yfir að honum liði vel í fóstri og að hann vildi vera þar áfram.

Fram hefur komið að fósturforeldrar C treystu sér ekki til að framlengja fóstursamninginn, sem rann út í byrjun febrúar 2017, og frá þeim tíma hefur drengurinn verið vistaður hjá föður sínum á vegum barnaverndarnefndar.

Á grundvelli áðurgreinds forsjárhæfnismats D sálfræðings kvað barnaverndarnefnd Hafnarfjarðar upp þann úrskurð 29. júlí 2016 að yngri sonur stefndu, B, skyldi tekinn af heimili móður og vistaður hjá föður sínum á vegum barnaverndar. Hefur drengurinn dvalið hjá föður sínum frá þeim tíma.

Hinn 27. september 2016 höfðaði stefnandi mál þetta á hendur stefndu þar sem þess er krafist að hún verði svipt forsjá sona sinna.

Undir rekstri málsins óskaði stefnda eftir dómkvaðningu matsmanns til að meta forsjárhæfni stefndu. Matsgerð hins dómkvadda matsmanns, G sálfræðings, lá fyrir 12. desember 2016. Niðurstaða matsgerðarinnar var á þann veg að stefnda væri fær um að fara með forsjá sona sinna. Í matsgerðinni taldi hinn dómkvaddi matsmaður að vandamál fjölskyldunnar mætti að mestu leyti rekja til hegðunarvandamála og raskana eldri drengsins og þess að stefnda hafi verið að þrotum komin vegna þeirra þegar hún leitaði sér aðstoðar.

Stefnda kveðst hafa tekið leiðbeiningum frá tilsjónaraðilum, styrkt sig líkamlega og andlega með hjálp sálfræðings og með endurhæfingu hjá [...] ásamt því að styrkja stöðu sína á vinnumarkaði með bættri menntun.

Fram kemur í gögnum málsins að stefnda var í starfsendurhæfingu hjá [...] frá 9. júlí 2015. Þá hefur stefnda lagt fram staðfestingu frá [...] í Reykjavík, dagsetta 6. desember 2016, um að hún hafi lokið námskeiðinu, [...]. Einnig hefur stefnda lagt fram tvö prófskírteini frá sama fyrirtæki, bæði dagsett 3. mars 2017, um að hún hafi annars vegar lokið [...] og hins vegar námi sem [...].

Jafnframt hefur stefnda lagt fram ráðningarsamning, dagsettan 14. júní 2017, þar sem fram kemur að hún hafi ráðið sig í fullt starf sem [...] hjá fyrirtækinu I ehf. í Reykjavík. Loks hefur stefnda lagt fram yfirlýsingu J, framkvæmdastjóra I ehf., dagsetta 25. september 2017, þar sem staðfest er að stefnda hafi starfað hjá fyrirtækinu frá 1. apríl 2017 og að hún hafi unnið við [...]. Tekið er fram að stefnda hafi sinnt störfum sínum með miklum ágætum, verið traust og áreiðanleg í öllum sínum verkefnum. Síðustu tvo mánuði hafi hún gegnt starfi [...] fyrirtækisins þar sem fyrrverandi starfsmaður hafi farið á eftirlaun. Hún hafi reynst duglegur og áreiðanlegur starfskraftur, verið reglusöm og mætt vel og þá hafi hún verið fljót að átta sig á verkefnum og verklagi fyrirtækisins.

Stefnda kom fyrir dóminn og gaf aðilaskýrslu. Þá komu fyrir dóminn sem vitni G, sálfræðingur og dómkvaddur matsmaður, D sálfræðingur, K sálfræðingur, L, fósturforeldri C, og barnsfeður stefndu, þeir F og E.

II

Stefnandi kveður það vera mat barnaverndarnefndar Hafnarfjarðar að synir stefndu hafi til langs tíma búið við alvarlega vanrækslu í umsjá sóknaraðila og að líkamlegri og andlegri heilsu þeirra sé hætta búin við óbreyttar aðstæður. Niðurstaða forsjárhæfnismats D sálfræðings sé í samræmi við mat nefndarinnar og annarra fagaðila sem til þekki, þ.e. að stefndu skorti algerlega innsæi í þarfir barnanna og að persónulegir eiginleikar hennar séu þess eðlis að þeir komi í veg fyrir að hún geti tekið ábyrgð á velferð þeirra og þroska. Þannig sé það lýsandi dæmi um vanhæfni stefndu í þessu efni að hafa upplýst C um niðurstöðu sálfræðimats þannig að drengurinn upplifi nú að hann beri ábyrgð á þeirri stöðu sem upp sé komin.

Að mati stefnanda lýsi gögn málsins mikilli vanlíðan og erfiðleikum C á heimili stefndu og endurspegli hegðunarerfiðleikar hans þá vanlíðan, sem megi rekja til félagslegs umhverfis, heimilisaðstæðna og samskipta hans við stefndu. Til stuðnings því nægi að horfa á velgengni hans á fósturheimilinu og í skólanum sem hann hafi sótt þar, en þar beri aðilum saman um að hann hafi náð framförum á öllum sviðum.

Stefnandi taki undir niðurstöðu D sálfræðings um að málefni B muni þróast með sama hætti og málefni C hafi gert og því sé mikilvægt að gripið verði í taumana áður en það gerist með hagsmuni hans í huga. Ástæða sé til þess að hafa áhyggjur af innsæisleysi stefndu, tengslaröskun og skapsveiflum. Að mati stefnanda sýni gögn málsins að óæskileg samskipti stefndu við syni hennar séu ekki til hagsbóta fyrir þá og því sé staða þeirra, sérstaklega C, með þeim hætti sem hún er í dag.

Stefnandi kveðst byggja kröfu sína um forsjársviptingu á því að ákvæði a- og d-liðar 1. mgr. 29. gr. barnaverndarlaga nr. 80/2002 séu uppfyllt í máli þessu. Það sé mat stefnanda með hliðsjón af gögnum málsins og forsögu, að fullvíst sé að líkamlegri og andlegri heilsu drengjanna sé hætta búin fari stefnda með forsjá þeirra.

Þá telji stefnandi að gögn málsins sýni, svo ekki verði um villst, að daglegri umönnum, uppeldi og samskiptum stefndu og drengjanna sé alvarlega ábótavant með hliðsjón af aldri þeirra og þroska. Stefnda sé óhæf til að fara með forsjá drengjanna og veita þeim það öryggi, skjól og umhyggju sem ætlast er til að foreldri veiti börnum sínum og ætla verði að þeim sé nauðsynlegt til að ná að þroskast og dafna með eðlilegum hætti. Ítrekað hafi verið reynt að aðstoða stefndu á víðtækan hátt og afskipti stefnanda hafi staðið yfir samfellt í tæp tvö ár.

Þá telji stefnandi að stuðningsaðgerðir séu fullreyndar í því skyni að bæta forsjárhæfni stefndu og brýna nauðsyn beri til að skapa drengjunum til frambúðar það öryggi og þá umönnun sem þeir eigi rétt á að búa við lögum samkvæmt. Geti þau stuðningsúrræði sem stefnandi hefur yfir að ráða ekki megnað að skapa drengjunum þau uppeldisskilyrði sem þeir eigi skýlausan rétt til hjá stefndu. Að mati stefnanda hafi vægustu ráðstöfunum ávallt verið beitt til að ná þeim markmiðum sem að hafi verið stefnt og sé krafa stefnanda sett fram samkvæmt fortakslausu ákvæði 1. mgr. 4. gr. barnaverndarlaga nr. 80/2002. Meðalhófsreglu hafi verið gætt í hvívetna við meðferð málsins og ekki hafi verið gripið til viðurhlutameiri úrræða en nauðsyn hafi verið á.

Það séu frumréttindi barna að búa við stöðugleika í uppvexti og þroskavænleg skilyrði. Það sé almenn skylda foreldra, sem lögfest sé í 2. mgr. 1. gr. barnaverndarlaga nr. 80/2002, að sýna börnum virðingu og umhyggju, auk þess sem óheimilt sé með öllu að beita börn ofbeldi eða annarri vanvirðandi háttsemi. Forsjárréttur foreldra takmarkist af þeim mannréttindum barna að njóta forsvaranlegra uppeldisskilyrða. Þegar hagsmunir foreldris og barns vegist á séu hagsmunir barnsins, þ.e. hvað því sé fyrir bestu, þyngri á vogarskálunum. Þessi regla sé grundvallarregla í íslenskum barnarétti og komi einnig fram í þeim alþjóðlegu sáttmálum sem Ísland sé aðili að. Hinu opinbera sé og skylt að veita börnum vernd, svo sem fyrir sé mælt í stjórnarskrá lýðveldisins Íslands nr. 33/1994, barnaverndarlögum nr. 80/2002 og samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins, sbr. lög nr. 19/2013. Þá eigi reglan sér einnig stoð í 2. mgr. 8. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994, og í Alþjóðasamningi um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi, sbr. lög nr. 10/1979.

Um lagarök að öðru leyti kveðst stefnandi vísa til barnaverndarlaga nr. 80/2002, samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins, sbr. lög nr. 18/1992 og lög um meðferð einkamála nr. 91/1991.

III

Stefnda kveðst byggja sýknukröfu sína á því að stefnandi hafi ekki sýnt fram á að skilyrði a- og d-liðar 1. mgr. 29. gr. barnaverndarlaga nr. 80/2002 séu uppfyllt í máli þessu. Þvert á móti sýni niðurstaða matsgerðar hins dómkvadda matsmanns að stefnda sé hæf til að fara með forsjá sona sinna. Í matsgerðinni komi fram að stefnda glími ekki við nein geðræn vandamál og að hún sé reglusöm og eðlilega greind. Þá komi einnig fram í matsgerðinni að stefnda sýni drengjunum ástríki í orðum og athöfnum og tengist þeim nánum böndum. Einnig segir að drengirnir upplifi mikla væntumþykju frá stefndu, hún sé þeim góð, sýni þeim áhuga og skilning og þeir geti alltaf treyst henni. Hinn dómkvaddi matsmaður árétti í mati sínu að innsæi sé einn af hornsteinum góðrar forsjárhæfni og álíti matsmaður stefndu búa yfir nægilegu innsæi til að geta mætt þörfum C og B, auk þess sem hún sé aðaltilfinningagjafi þeirra. Þá segi ennfremur í matsgerðinni að stefnda glími ekki við geðræn vandkvæði, hún sé tilfinningalega stöðug og takist á við daglegt líf án óþarfa áhyggna. Matsmaður bendi einnig á að stefnda sé jákvæð og bjartsýn, með skýr markmið og viðhorf, en þessir persónueiginleikar auki þrautseigju hennar og aðlögunarhæfni. Auk þess bendi matsmaður á að ekkert í þeim prófum, sem lögð hafi verið fyrir stefndu, bendi til þess að hana skorti innsæi eða að hún sé sjálfhverf.

Stefnda kveðst því telja ljóst að daglegri umönnun, uppeldi eða samskiptum stefnanda og sona hennar sé ekki stórlega ábótavant, sbr. áðurgreindan a-lið 29. gr. Þaðan af síður kveðst stefnda geta fallist á að líkamlegri eða andlegri heilsu sona hennar, sbr. d-lið sömu greinar, sé hætta búin sökum vanhæfni stefndu, enda sé staðfest í matsgerð hins dómkvadda matsmanns að hún sé hæf til að fara með forsjá sona sinna.

Með vísan til alls framangreinds kveðst stefnda telja að skilyrði a- og d-liðar 1. mgr. 29. gr. barnaverndarlaga nr. 80/2002 séu ekki uppfyllt og því krefjist hún sýknu af kröfum stefnanda.

Stefnda kveðst einnig byggja sýknukröfu sína á 2. mgr. 29. gr. barnaverndarlaga nr. 80/2002, en þar segi að kröfu um sviptingu forsjár skuli aðeins gera ef aðrar og vægari aðgerðir hafa verið reyndar án viðunandi árangurs. Samkvæmt þessari grein sé ekki nóg að vægari aðgerðir hafi verið reyndar, heldur sé það gert að skilyrði að þessar aðgerðir hafi ekki skilað viðunandi árangri.

Stefnda kveðst hafa nýtt sér margvísleg úrræði sem hafa skilað góðum árangri. Hún kveðst sjálf hafa haft frumkvæði að því að sækja endurhæfingarnámskeið á vegum [...] með góðum árangri, en einn liður í þeirri endurhæfingu sé að stefnda hafi bætt við sig menntun og unnið samhliða í starfi tengdu því námi, auk þess sem hún hafi fengið sálrænan stuðning og henni hafi verið kennt að setja mörk og virða mörk annarra í samskiptum. Kveðst stefnda hafa tekið miklum framförum í kjölfar þessa úrræðis.

Stefnda kveðst hafa samþykkt að sæta óboðuðu og boðuðu eftirliti á meðan á umgengni hennar við drengina stóð í júlí og ágúst 2016. Umsagnir eftirlitsaðila barnaverndar, í kjölfar eftirlitsheimsókna þeirra, séu allar á sama veg, þ.e. að undantekningarlaust hafi heimilið verið snyrtilegt og fínt, drengirnir kátir og í jafnvægi og samskipti móður og barna ánægjuleg.

Stefnda kveðst telja að umsagnir eftirlitsaðila í óboðuðu eftirliti á vegum barnaverndar sem vísað hafi verið til, sem og umsagnir frá meðferðaraðilum [...] og sálfræðingi, feli í sér staðfestingu á því að aðgerðir og úrræði sem stefnda hafi tekið þátt í hafi skilað viðunandi árangri í þeirri viðleitni að bæta fjölskylduaðstæður stefndu og sona hennar. Í því sambandi kveðst stefnda benda á að heimilisaðstæður, eins og þeim sé lýst í því forsjárhæfnimati sem fram hafi farið í apríl 2016 og sem stefnandi byggi málatilbúnað sinn á, séu ekki í neinu samræmi við lýsingu á heimilisaðstæðum í skýrslum eftirlitsaðila frá barnavernd við óboðað eftirlit í júlí og ágúst.

Samkvæmt því sem hér hafi verið rakið kveðst stefnda telja ljóst að krafa um forsjársviptingu geti ekki náð fram að ganga þar sem viðunandi árangur hafi náðst með þeim úrræðum sem stefnda hafi sjálf haft frumkvæði að að sækja og sinna, sbr. 2. mgr. 29. gr. barnaverndarlaga nr. 80/2002.

Verði ekki fallist á þessi sjónarmið kveðst stefnda telja ljóst að stefnandi hafi ekki kynnt sér nægjanlega vel hvort og þá hver árangur stefndu af þeim úrræðum sem reynd hafi verið hafi orðið. Stefnda telji því ljóst að málið hafi ekki verið nægjanlega upplýst af hálfu stefnanda líkt og 1. mgr. 41. gr. barnaverndarlaga nr. 80/2002 og 10. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993 kveði á um. Þar af leiðandi geti forsjársvipting ekki náð fram að ganga.

Stefnda bendir á að stefnandi byggi kröfu sína um forsjársviptingu á niðurstöðum forsjárhæfnismats sem stefnandi hafi aflað einhliða. Í því mati segi að líkamlegri og andlegri heilsu sona stefndu sé hætta búin þar sem stefndu skorti algerlega innsæi í þarfir þeirra og að persónulegir eiginleikar hennar séu þess eðlis að þeir komi í veg fyrir að hún geti tekið ábyrgð á velferð þeirra og þroska. Þessu kveðst stefnda mótmæla og benda á að þessi niðurstaða sé í algjöru ósamræmi við niðurstöðu í matsgerð hins dómkvadda matsmanns, þar sem fram komi að stefnda sé hæf til að fara með forsjá sona sinna og búi yfir nægjanlegu innsæi til að geta mætt þörfum sona sinna.

Stefnda kveðst benda á þá þversögn sem felist í niðurstöðu þess mats sem stefnandi byggi mál sitt á, þ.e. að annars vegar skorti stefndu nægjanlegt innsæi í þarfir barna sinna og eigi erfitt með að setja sig í spor þeirra út frá þroska þeirra og aldri, en hins vegar á sama tíma sé hún þeim styrkleika gædd að vilja sækja sér aðstoð vegna fjölskylduerfiðleika sinna og hafi verið til samvinnu um að fá áframhaldandi þjónustu og stuðning vegna þeirra. Kveðst stefnda einnig benda á að hún hafi haft frumkvæði að því að leita til stefnanda eftir aðstoð vegna þeirra vandamála sem hún og eldri sonur hennar hafi glímt við. Enn fremur kveðst stefnda benda á að hún hafi sýnt gott innsæi og góða eftirfylgni þegar þurft hafi að styðja við þroska yngri drengsins, B, hjá sjúkraþjálfara, en á þetta hafi hinn dómkvaddi matsmaður bent í matsgerð sinni.

Ljóst sé að forsjárhæfnismat D, sem stefnandi hafi aflað einhliða, sé í verulegu ósamræmi við niðurstöður hins dómkvadda matsmanns. Auk þess sé niðurstaða forsjárhæfnismatsins ekki í samræmi við eftirlitsskýrslur barnaverndar vegna óboðaðs eftirlits með heimilisaðstæðum hjá stefndu, skýrslur meðferðaraðila [...] og skýrslu sálfræðings stefndu. Stefnda kveðst telja að við úrlausn þessa máls skuli leggja niðurstöðu hins dómkvadda matsmanns til grundvallar, en ekki það mat sem stefnandi hafi aflað einhliða og lagt fram í máli þessu, sbr. meginreglu réttarfars um sönnunargildi matsgerða, enda sé matsgerð hins dómkvadda matsmanns í betra samræmi við önnur gögn málsins.

Stefnda kveðst mótmæla forsjárhæfnimati D þar sem það sé haldið slíkum ágöllum að ekki verði á því byggt, samanber það sem fyrr hafi verið rakið, auk þess sem þess hafi verið aflað einhliða af stefnanda. Ekki hafi verið haft samband við þann sálfræðing sem haft hafi stefndu til meðferðar, K. Þá hafi ekki verið haft samband við nokkurn frá [...], sem stefnda hafi sótt eða þá nokkurn annan sem þekkti stefndu persónulega. Forsjárhæfnimat D hafi að mestu leyti verið unnið úr viðtölum við starfsmenn stefnanda, auk þess sem matsmaður hafi framkvæmt einfalt geðgreiningarviðtal á stefndu. Þó sé alveg ljóst að niðurstaða matsmanns um vanhæfni stefndu til að fara með forsjá sona sinna byggist ekki á umræddu greiningarviðtali heldur á viðtölum við starfsmenn stefnanda, sem ekki hafi nægjanlega færni eða menntun til þess að taka faglega afstöðu til sálfræðilegra hugtaka, eins og skorts á innsæi, sjálfhverfu og tengslaleysis. Á hinn bóginn byggist matsgerð hins dómkvadda matsmanns meðal annars á fjórum ítarlegum persónuleikaprófum sem lögð hafi verið fyrir stefndu og niðurstaða þess mats hafi verið ótvíræð, þ.e. að stefnda sé hæf til þess að fara með forsjá sona sinna.

Stefnda kveðst telja að stefnanda hafi mátt vera það ljóst þegar matsgerð hins dómkvadda matsmanns lá fyrir að ekki væri tilefni til þess að halda forsjársviptingarkröfu stefnanda til streitu fyrir dómi. Stefnda kveðst telja að stefnandi hafi höfðað mál þetta sýnilega að þarflausu eða án neins tilefnis af hendi stefndu. Þessi háttsemi stefnanda sé verulega ámælisverð og ekki í samræmi við meginreglur barnaverndarstarfs, sbr. 4. gr. barnaverndarlaga nr. 80/2002 og meðalhófsreglu 12. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993 sem og óskráða meginreglu stjórnsýsluréttarins um meðalhóf.

Stefnda kveðst telja sig hæfa til að fara með forsjá barna sinna og að öll gögn og upplýsingar sem stefnandi hafi lagt fram til stuðnings kröfum sínum um forsjársviptingu séu úrelt og til þess fallin að varpa rýrð á hæfni hennar og aðbúnað drengjanna. Það sé óumdeilt í málinu að stefnda sé reglusöm, neyti ekki vímuefna og hafi ekki gerst sek um vanrækslu eða ofbeldi í garð barna sinna. Þá kveðst stefnda telja að ekki hafi verið sýnt fram á með hliðsjón af matsgerð hins dómkvadda matsmanns að hún sé vanhæf til að fara með forsjá barnanna. Þvert á móti komi fram í matsgerðinni að stefnda hafi á tímabili ekki getað framfylgt forsjárskyldum sínum gagnvart eldri drengnum þar sem hún hafi verið þrotin að kröftum, en hún hafi þá haft frumkvæði að því að leita að viðeigandi úrræðum fyrir son sinn. Það sem gert hafi útslagið hafi verið gríðarlega mikill hegðunarvandi eldri drengsins á þeim tíma, sem hvorki foreldrar, skólayfirvöld né tilsjónaraðilar á heimilinu hafi ráðið við. Stefnda hafi verið nýkomin úr erfiðri sambúð, með ungt barn sem hafi oft verið veikt á umræddu tímabili. Þá hafi stefnda að mestu ein borið ábyrgð á báðum drengjunum með sáralítilli aðstoð frá feðrum þeirra. Í dag sé staðan önnur, en breytt lyfjagjöf eldri drengsins hafi skilað góðum árangri og hann sé nú í betra andlegu jafnvægi. Þá megi ráða af gögnum málsins að starfsendurhæfing stefndu hafi skilað góðum árangri, bæði líkamlega og andlega.

Stefnda kveðst telja ljóst að í kjölfar ákvörðunar hennar um að leita aðstoðar fyrir sig og drengi sína hafi henni tekist með góðri hjálp að breyta til batnaðar þeim erfiðu aðstæðum sem þau hafi verið komin í. Þessi ákvörðun og sú vinna sem stefnda hafi innt af hendi beri vott um ást hennar og umhyggju fyrir hag drengja sinna og enn fremur vott um nauðsynlegt innsæi í þarfir drengjanna og aðstæður þeirra.

Að lokum kveðst stefnda taka fram að hún beri hagsmuni drengjanna sinna fyrir brjósti í hvívetna. Hún sé reglusöm, dugleg og njóti góðs stuðnings fjölskyldu sinnar. Aðstæður hennar hafi farið batnandi síðastliðna mánuði og þurfi vart annað en að skoða niðurstöðu hins dómkvadda matsmanns frá desember 2016 til að sjá breytingu til batnaðar. Þá beri skýrslur eftirlitsaðila barnaverndar og meðferðaraðila [...] augljós merki þess að stefnda hafi náð fyrri kröftum eftir erfitt tímabil. Aðila sem sé í framför í foreldrahlutverkinu eigi ekki að svipta forsjá barna sinna.

Stefnda kveður málskostnaðarkröfuna byggjast á 60. gr. barnaverndarlaga nr. 80/2002, en stefndu hafi verið veitt gjafsókn í málinu með bréfi innanríkisráðuneytisins 5. október 2016. Málskostnaðarkrafan sé einnig byggð á a-lið 1. mgr. 131. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991, sem heimili að dæma aðila til að greiða gagnaðila málskostnað óháð úrslitum máls, ef hann hefur höfðað mál að þarflausu eða án neins tilefnis af hendi gagnaðila.

Að öðru leyti kveðst stefnda vísa til barnaverndarlaga nr. 80/2002, einkum 4. gr., 2. mgr. 29. gr., 1. mgr. 41. gr. og 60. gr. Þá vísi stefnda til stjórnsýslulaga nr. 37/1993, einkum 10. og 12. gr., auk óskráðrar meginreglu stjórnsýsluréttarins um meðalhóf.

IV

Í máli þessu krefst stefnandi þess að stefnda verði svipt forsjá tveggja barna sinna, þeirra C, sem verður 14 ára í [...] næstkomandi, og B, sem varð þriggja ára í [...] síðastliðnum. Byggir stefnandi kröfu sína á mati D sálfræðings, sem fenginn var af hálfu stefnanda til að leggja mat á forsjárhæfni stefndu, og gögnum frá fagaðilum sem komið hafa að málefnum stefndu og barna hennar í gegnum tíðina. Kveður stefnandi þessi gögn vera í samræmi við mat stefnanda um að stefndu skorti innsæi í þarfir barnanna og að persónulegir eiginleikar hennar séu þess eðlis að þeir komi í veg fyrir að hún geti tekið ábyrgð á velferð þeirra og þroska. Af gögnum málsins sé ljóst að synir stefndu hafi til langs tíma búið við alvarlega vanrækslu í umsjá stefndu og að líkamlegri og andlegri heilsu þeirra sé stefnt í hættu fari stefnda áfram með forsjá þeirra.

Stefnda byggir sýknukröfu sína á matsgerð G sálfræðings, sem var dómkvödd sem matsmaður í málinu, en niðurstaða matsgerðarinnar sé sú að stefnda búi yfir nægilegu innsæi til að geta mætt þörfum sona sinna, auk þess sem hún sé aðaltilfinningagjafi þeirra. Fram komi í matsgerðinni að stefnda glími ekki við geðræn vandkvæði, sé tilfinningalega stöðug og takist á við daglegt líf án óþarfa áhyggna. Þá bendi matsmaður á að hún sé jákvæð og bjartsýn og með skýr markmið og viðhorf. Ekkert í þeim prófum sem lögð hafi verið fyrir stefndu bendi til þess að hana skorti innsæi eða að hún sé sjálfhverf. Með hliðsjón af framgreindu hafi stefnandi ekki sýnt fram á að skilyrði a- og d-liðar 1. mgr. 29. gr. barnaverndarlaga nr. 80/2002 séu uppfyllt í málinu.

Þá byggir stefnda sýknukröfu sína á því að gögn málsins sýni að viðunandi árangur hafi náðst í málefnum hennar og barnanna með öðrum og vægari úrræðum sem stefnda hafi sjálf haft frumkvæði að að sækja og sinna, sbr. 2. mgr. 29. gr. laga nr. 80/2002.

Stefnda viðurkennir að hún hafi á tímabili ekki getað sinnt forsjárskyldum sínum gagnvart eldri drengnum vegna gríðarlegs hegðunarvanda hans. Um hafi verið að ræða tímabundin vandræði, vítahring sem nú hafi verið höggvið á, og hafi henni tekist með góðri hjálp að breyta til batnaðar þeim erfiðu aðstæðum sem hún og eldri drengurinn voru komin í.

Í niðurstöðukafla matsgerðar hins dómkvadda matsmanns kemur fram í kafla um forsjárhæfni móður að á tímabili hafi stefnda ekki getað framfylgt forsjárskyldum sínum gagnvart eldri drengnum þar sem hún hafi verið þrotin að kröftum. Í fyrsta lagi hafi það verið vegna gríðarlegs hegðunarvanda drengins, sem hvorki foreldrar, skólayfirvöld né tilsjón á heimili hafi ráðið við. Þá hafi móðir verið nýkomin úr erfiðri sambúð með ungt barn sem oft hafi verið veikt og þá virtist sem lítil stoð hafi verið í feðrum beggja drengjanna. Í niðurstöðukaflanum segir einnig að stefnda hafi sýnt þrautseigju við umönnun eldri drengsins. Í ljósi þess flókna og og margvíslega vanda sem drengurinn hafi glímt við sé skiljanlegt að þrek móður hafi þorrið og hún gripið til örþrifaráða eins og fram komi í gögnum málsins. Einnig kemur fram að aðskilnaður móður og drengsins virtist hafa haft jákvæði áhrif og rofið neikvætt munstur sem komið hafi verið á samskipti þeirra. Þau hafi bæði náð betra jafnvægi og fullvissu um að vilja búa saman.

Fram kemur í gögnum málsins að vandamál tengd vanlíðan og hegðun eldri sonar stefnanda komu fram talsvert áður en afskipti stefnanda af málefnum fjölskyldunnar hófust. Í læknabréfi H geðlæknis til stefnanda 14. nóvember 2014 kemur fram að C hafi verið skjólstæðingur hennar lengi. Hann sé með [...] og alvarlegan hegðunarvanda sem verði síst minni með árunum. Í vottorðinu segir að eftir því sem drengurinn verði eldri verði hegðunarvandinn alvarlegri og nú sé svo komið að foreldrar séu úrræðalausir varðandi það hvernig þau taki á vanda hans.

Í greinargerð M, umsjónarkennara C, dagsettri 27. janúar 2016, kemur fram að drengurinn hafi átt erfitt uppdráttar í skólanum frá upphafi skólagöngu og hafi það ástand farið versnandi. Í greinargerðinni segir að umhirðu heima sé ábótavant og að drengurinn mæti oft með óboðlegan mat og sé illa hirtur. Hann fari sjaldan í bað og sé því illa lyktandi og í rifnum fötum. Einnig segir að drengurinn fái ekki heimanám þar sem því sé ekki sinnt. Hann komi oft seint í skólann og hafi misst talsvert úr skóla vegna veikinda og leyfa. Samskipti við heimili drengsins séu lítil, en þar sé ekkert gert til að hjálpa honum við hlutina.

Samkvæmt vottorði N, sálfræðings á Heilsugæslunni [...], frá 13. október 2016 var hún með C í sálfræðiviðtölum á tímabilinu maí 2014 til ágúst 2015, en þangað hafi honum verið vísað af lækni vegna hegðunarvanda hans, þ. á m. vegna vanda sem tengdist því að drengurinn átti það til að missa hægðir í buxur. Í vottorðinu kemur fram að móðir drengsins hafi verið boðuð í viðtöl án drengsins til að vinna með hagnýta atferlisgreiningu vegna áðurnefnds vandamáls, en til að ná árangri með slíkri aðferð sé samvinna við foreldra afar mikilvæg. Móðir hafi hins vegar ekki fylgt eftir þeirri heimavinnu sem sálfræðingurinn lagði til milli viðtala. Þá kemur fram í vottorðinu að sálfræðingurinn hafi haft áhyggjur af uppeldisaðferðum móður, en í viðtali við drenginn hafi m.a. komið fram að móðir læsti drenginn inni í herbergi. Einnig hafi komið fram upplýsingar frá drengnum um samtöl hans við móður sem hafi á þeim tíma haft áhrif á líðan hans.

Í vottorði O, félagsráðgjafa og verkefnisstjóra PMTO og SMT, frá 31. ágúst 2016 segir að stefnda hafi sótt PMTO/PTC-hópmeðferð hjá henni, og sálfræðingunum P og Q haustið 2014. Alls hafi verið um að ræða 14 skipti, tvær klukkustundir í senn með heimavinnu og handleiðslu á milli tíma. Stefnda hafi mætt í 10 skipti af 14 og tekið þátt í hópnum, en átt erfitt með að yfirfæra þau foreldraverkfæri sem unnið hafi verið með hverju sinni yfir á heimili sitt. Á sama tíma hafi hún fengið úrræðið „fjölskyldustuðninginn heim“ á vegum Fjölskylduþjónustunnar. Með þeim hætti hafi verið reynt að auka líkur á því að árangur næðist og að móðir fengi enn frekari stuðning til að innleiða PMTO-verkfærin á heimili sínu og mæta þannig þörfum drengsins enn frekar. Þrátt fyrir aukastuðning hafi hún ekki virst geta nýtt sér verkfærin sem skyldi. Í lok vottorðsins segir að stundum hafi stefnda átt erfitt með að taka þátt í hópnum þar sem hún hafði ekki náð tökum á verkfærum PMTO heima og því hafi hún ekki verið á sama stað í ferlinu og hinir foreldrarnir.

Í vottorði R, sérfræðilæknis á göngudeild geðsviðs vegna [...]-teymis, dagsettu 8. júní 2016, kemur fram að stefnda og barnsfaðir hennar, E, hafi verið í viðtölum hjá S frá [...] til [...] 2014 á meðgöngu yngri drengs stefndu, en einnig hafi stefnda verið í lyfjameðferð og eftirliti hjá áðurgreindum lækni. Í vottorðinu kemur fram að stefnda hafi aðeins mætt í þriðjung skipulagðra viðtala og mætt stopult í lyfjaeftirlit. Hún hafi síðan hætt lyfjatöku án samráðs við lækninn. Um líðan stefndu segir í vottorðinu að stefnda hafi glímt við töluverðar sveiflur í líðan og óstöðugt geðslag. Hún hafi takmarkað innsæi gagnvart eigin líðan og annarra. Á sjálfsmatskvörðum hafi hún hins vegar mælst með góða líðan. Öll þunglyndis-, kvíða- og streitupróf hafi verið innan marka. Það sé hins vegar klínískt mat læknisins að líðan stefndu sé mun verri en sjálfsmatskvarðar gefi til kynna og að góð útkoma á prófum skýrist af því að stefnda hafi takmarkað innsæi í eigin líðan.

Í vottorði S, félagsráðgjafa og fjölskyldumeðferðarfræðings, dagsettu 8. júní 2016, segir um áðurgreinda viðtalsmeðferð að stefnda hafi átt mjög erfitt með að setja sig í spor annarra og haft lítið innsæi í ástand drengsins og hvaða áhrif hinir miklu árekstrar á heimilinu hefðu á líðan allra. Lýsir S yfir áhyggjum sínum af aðstæðum yngri sonar stefndu, en mikil hætta sé á því að sagan endurtaki sig hvað hann varði, sérstaklega þegar hann verði meira krefjandi fyrir móður sína með auknum þroska og aldri. Stefnda sé með takmarkað innsæi í þarfir annarra og eigi mjög erfitt með að stjórna skapi sínu, en um sé að ræða persónuleikaþætti sem séu ekki heppilegir fyrir lítið barn.

Í vottorði T sérfræðilæknis og U, sálfræðings á göngudeild barna- og unglingadeildar Landspítalans, dagsettu 12. september 2016, segir að móðir hafi verið dugleg að sækja hjálp fyrir C, en hún hafi átt í erfiðleikum með að sjá sinn þátt í erfiðleikum drengsins. Móðir upplifi líkamlegan sársauka vegna þess hversu miklar kröfur C geri til hennar. Þá séu vísbendingar um veikleika í tengslamyndun móður og C.

Það er sammerkt umsögnum framangreindra fagaðila, sem allir hafa komið að málefnum stefndu og barna hennar á liðnum árum, að stefnda hafi takmarkað innsæi í eigin líðan og annarra, þ. á m. barna sinna. Hún eigi erfitt með að setja sig í spor annarra og stjórna skapi sínu og eigi í erfiðleikum með að sjá sinn þátt í erfiðleikum eldri drengsins. Þá setji hún börnin ekki í forgang og hafi ekki innsýn í þarfir þeirra. Einnig kemur skýrlega fram í gögnum málsins að stefnda hafi ekki getað tileinkað sér þær aðferðir og þau ráð sem henni hafi verið veitt við heimilishald og uppeldi barnanna.

Hvað yngri drenginn varðar kemur fram í gögnum málsins að hann varð iðulega vitni að ágreiningi og líkamlegum átökum móður sinnar og bróður á heimilinu, sem lauk nokkrum sinnum með afskiptum lögreglu. Þá kemur fram í matsgerð D sálfræðings frá 30. maí 2016 að samkvæmt upplýsingum frá leikskóla drengsins, [...], hafi hann oft verið rauður á bleyjusvæði og hafi starfsmenn haft grun um að hann væri enn með næturbleyjuna þegar stefnda komi með hann á leikskólann á morgnana. Þá hafi aðbúnaður drengsins ekki verið nógu góður, en hann hafi verið í of stórum fötum og skóm, sem hafi hamlað hreyfiþroska hans. Jafnframt hafi stefnda sent drenginn veikan í leikskólann í nokkra daga og í kjölfarið hafi hann orðið mjög veikur, en þrátt fyrir það hafi stefnda komið með drenginn í leikskólann. Þá hafi starfsmenn leikskólans velt fyrir sér svefnmynstri drengsins, en hann hafi sofið allt upp í þrjár klukkustundir á daginn, en þrátt fyrir það hafi móðir tjáð þeim að hann sofnaði aftur þegar hann kæmi heim. Þá hafi hún nefnt að þau færu bæði að sofa um miðnætti.

Loks er haft eftir starfsfólki leikskólans að B tengdist ekki öðrum börnum, en hann héldi sig til hlés og væri einrænn. Sömuleiðis virkaði hann hálf tómur og dofinn. Málþroski væri slakur miðað við aldur. Þá væru áhyggjur að aukast af drengnum því að hann næði ekki að fylgja hinum krökkunum.

Í ljósi framangreindra gagna getur dómurinn ekki tekið undir með hinum dómkvadda matsmanni að vanræksla stefnanda við uppeldi og umönnun á börnunum hafi verið tímabundin vegna gríðarlegs álags sem hlotist hafi af hegðunarvanda eldri drengsins og erfiðum sambúðarslitum við barnsföður yngri drengsins, en ráða má af gögnum málsins að þau hafi átt sér stað í byrjun árs 2015. Þykja gögnin þvert á móti benda til þess að úrræðaleysi og vanræksla stefndu við uppeldi drengjanna, að undanskilinni sjúkraþjálfun yngri drengsins, hafi verið viðvarandi og til langs tíma að því er eldri drenginn varðar.

Samkvæmt því sem fram hefur komið í málinu hefur stefnda réttlætt vanrækslu sína og átök við eldri drenginn með því að benda á hegðunarvanda hans og erfiðleika honum tengda, en hefur ekki séð sinn þátt í erfiðleikum hans. Hefur stefnda þannig gert barnið ábyrgt fyrir vanlíðan sinni og erfiðleikum fjölskyldunnar. Þessi viðhorf stefndu komu ekki einungis fram þegar eldri drengurinn bjó hjá henni, heldur einnig eftir að hann var kominn í fóstur. Í því sambandi má nefna það atvik er stefnda hringdi í drenginn í miklu tilfinningauppnámi á meðan hann var í fósturvistuninni og tjáði honum að barnavernd ætlaði að taka þá bræður af henni, en símtalið hafði mjög neikvæð áhrif á drenginn og í kjölfarið varð alger viðsnúningur á líðan hans og hegðun á fósturheimilinu, sem og frammistöðu hans í skóla, en áður hafði drengurinn á tiltölulega skömmum tíma sýnt miklar framfarir á öllum sviðum.

Samkvæmt framlögðum gögnum snerti vanræksla stefndu alla grunnþætti í umönnun og uppeldi barnanna, þ.e. hvað varðar matar-, svefn- og þrifavenjur, en einnig að því er varðaði aðstoð við heimanám, að setja eldri drengnum mörk og halda uppi aga. Samkvæmt gögnum málsins hafa einnig komið fram vísbendingar um veikleika í tengslamyndun móður og eldri drengsins og að hann hafi verið tilfinningalega sveltur. Þá kemur fram í matsgerð D að tengsl stefndu og yngri drengsins virðist vera neikvæð að mörgu leyti, en hún sýni honum litla umhyggju og hann sé óöruggur og kvíðinn á heimili þegar móðir er ekki nálæg, en þó ekki á leikskólanum. Þá er ljóst af gögnum málsins að stefnda fékk mikla ráðgjöf og kennslu frá fagaðilum, sem og mikla aðstoð við heimilishald og uppeldi barnanna í langan tíma án þess að hún virðist hafa getað tileinkað sér þær aðferðir og ráð sem henni voru gefin.

Samkvæmt framangreindu telur dómurinn að í mati hins dómkvadda matsmanns hafi ekki verið litið til þeirrar miklu og langvarandi vanrækslu sem átt hafði sér stað við uppeldi og umönnun barna stefndu og hversu viðamikillar og margvíslegrar aðstoðar og kennslu stefnda naut á vegum stefnanda án þess að þau úrræði hafi skilað árangri.

Þá þykir umfjöllun hins dómkvadda matsmanns um persónulega eiginleika stefndu ekki samrýmast öðrum framlögðum gögnum, t.d. áðurgreindu vottorði R geðlæknis þar sem fram kemur að þrátt fyrir að á sjálfsmatskvörðum hafi stefnda mælst með góða líðan og öll þunglyndis- kvíða- og streitupróf hafi verið innan marka hafi það verið klínískt mat læknisins að líðan stefndu væri mun verri en sjálfsmatskvarðar gæfu til kynna. Góð útkoma á prófum skýrðist af því að stefnda hefði takmarkað innsæi í eigin líðan. Er þetta í samræmi við framburð D sálfræðings fyrir dóminum, en þar kom fram að mat á persónuleikavanda fólks væri byggt á skoðun og mati á hegðun viðkomandi og því sem fram kæmi í klínískum viðtölum, en ekki væri endilega litið til þess sem fram kæmi á sjálfsmatskvörðum þar sem þeir gætu hæglega gefið villandi svörun.

Þá tiltekur hinn dómkvaddi matsmaður í matsgerð sinni að stefnda sé tilfinningalega stöðug og takist á við daglegt líf án óþarfa áhyggna. Enn fremur að hún sé jákvæð og bjartsýn. Þykir þetta vera í hróplegu ósamræmi við önnur gögn málsins, sem og framburð stefndu sjálfrar, en í skýrslu hennar fyrir dóminum kom fram að hún er á þunglyndislyfinu fluoxetine. Í gögnum málsins kemur og fram að stefnda hefur um nokkurt skeið tekið þunglyndislyf.

Með hliðsjón af þeim ágöllum sem þykja vera á matsgerð hins dómkvadda matsmanns og raktir hafa verið hér að framan þykir matsgerðin hafa takmarkað vægi við mat á forsjárhæfni stefndu, , sbr. 1. mgr. 44. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála.

Í málinu hefur verið lagt fram vottorð K sálfræðings, en [...], vísaði stefndu til hennar í sálfræðiviðtöl með beiðni um að unnið yrði með streitueinkenni, eflingu jákvæðrar/félagslegrar virkni og markasetningu. Í vottorðinu segir að stefnda hafi komið í 10 viðtöl á tímabilinu 10. febrúar til 11. maí 2016 og aftur 8. júlí til 11. ágúst 2016. Í vottorðinu segir að í viðtölunum hafi ekki annað komið fram en að stefndu væri umhugað um að leggja sig fram í foreldrahlutverkinu. Hún hafi rætt vanmátt sinn gagnvart tölvufíkn sonar síns og ýmsum uppsöfnuðum vanda á heimilinu, sem hún hafi tekist á við með aðstoð tilsjónarkonu frá barnavernd eftir að drengurinn var vistaður tímabundið utan heimilis. K kom fyrir dóminn og staðfesti framangreint vottorð sitt. Ljóst er að umsögn K byggist að mestu leyti á viðtölum við stefndu sjálfa og viðhorfum hennar til málsins, en ekki á sjálfstæðri könnun á málsatvikum. Þykir því ekki unnt að leggja umsögn K til grundvallar við mat á forsjárhæfni stefndu.

Eins og fram hefur komið gerði D sálfræðingur sálfræðilegt mat á forsjárhæfni stefndu og við mat sitt leit hann m.a. til umsagna þeirra fagaðila sem komið hafa að málefnum stefndu í gegnum tíðina, þess mikla stuðnings sem stefnda hefur notið í langan tíma og þeirra miklu breytinga sem urðu á líðan og hegðun C eftir að honum var komið í fóstur. Var það niðurstaða hans að vegna innsæisleysis stefndu í þarfir barnanna og vanda sem sé að rekja til persónuleika hennar sé þroska og velferð beggja drengjanna ógnað með því að þeir alist upp í umsjá hennar. Er þetta mat á persónuleikavanda stefndu í samræmi við mat áðurgreindra fagaðila sem komið hafa að málefnum stefndu og barna hennar í gegnum tíðina. Fram kom í skýrslu D fyrir dóminum að þegar rætt væri um persónuleikavanda væri átt við langvarandi vanda, sem hamlaði fólki í daglegu lífi, og erfitt væri að hafa áhrif á eða breyta.

Eins og áður hefur komið fram treystu fósturforeldrar C sér ekki til að framlengja samning um vistun hans í byrjun þessa árs vegna þeirra breytinga sem urðu á hegðun og líðan drengsins eftir áðurgreint símtal frá móður hans. Hefur drengurinn dvalið á heimili föður síns og fjölskyldu hans í [...] frá byrjun febrúar síðastliðins og gengið í [...]skóla.

Í málinu hefur verið lagt fram svokallað útskriftarbréf barna- og unglingageðdeildar Landspítalans vegna C, dagsett 28. apríl 2017. Þar segir að staða drengsins sé góð með tilliti til andlegrar líðunar og hegðunar. Hann hafi þroskast mikið og sé glaðlyndur, orkumikill drengur. Ekki sé lengur talin þörf á aðkomu deildarinnar og teljist meðferð af hálfu deildarinnar lokið.

Þá hefur verið lagt fram vottorð [...]skóla, dagsett 3. nóvember 2017. Þar segir að staða C í námi sé ekki góð. Hann eigi í erfiðleikum með lestur og að það hafi áhrif á annað nám. Heimavinnu sé ábótavant og vanti hann gjarnan námsgögn. Hann eigi erfitt með að einbeita sér, tali mikið og trufli gjarnan kennslustundir. Mæting í skólann sé góð og almenn umhirða í lagi. Samskipti við forsjáraðila hafi verið ágæt. Faðir C hafi komið í foreldraviðtal og hafi skólinn átt samskipti bæði við móður og föður varðandi hegðun, námsskipulag, utanumhald um námið og þegar hann komi ekki með bækur í skólann. Þessi samskipti hafi ekki skilað árangri að því leyti að C sé gjarnan bókalaus og án heimavinnu.

Þá segir í vottorðinu að C sé ekki félagslega sterkur. Hann eigi fáa vini, en sé þó í einhverjum samskiptum við nokkra stráka í skólanum. Tilfinningalega virtist honum líða illa. Hann eigi erfitt með að halda utan um það sem hann er að gera og það pirri hann. Það sé stuttur í honum þráðurinn og hann sé viðkvæmur fyrir gagnrýni.

Dómarar ræddu við C mánudaginn 6. nóvember síðastliðinn og gáfu honum kost á að tjá sig um málið, sbr. fyrirmæli í 2. mgr. 55. gr. barnverndarlaga nr. 80/2002. Í viðtalinu lýsti drengurinn einlægum vilja til að búa á heimili móður sinnar í [...] og ganga í [...]skóla, sem hann gekk í áður en hann var vistaður utan heimilis. Þá sagðist hann hafa hug á að taka aftur upp íþróttaiðkun í sínu gamla hverfi flytti hann aftur til móður sinnar, en hann kvaðst vera hættur að mæta á æfingar hjá [...] í [...]. Hann sagðist sakna móður sinnar og vina í [...] og helst vilja að hann og B bróðir hans byggju báðir hjá móður sinni. Hann sagði að það gengi sæmilega á heimili föður og stjúpmóður, en lýsti þó uppákomum varðandi heimanám og ásökunum um að hann stæði sig ekki í skólanum. Einnig greindi hann frá ákveðinni togstreitu á milli föður og stjúpmóður vegna veru hans á heimilinu. Hann lét nokkuð vel af sér í [...]skóla og kvaðst eiga þar vini.

Fram hefur komið að á meðan synir stefndu voru vistaðir utan heimilis hefur stefnda byggt sig upp, lokið námi og er komin með fasta vinnu. Þá hefur að mestu tekist að greiða úr óreiðu á heimili hennar.

Í ljósi þess hversu stálpaður C er orðinn og mótaður tilfinningalega, en hann verður 14 ára í [...], og með hliðsjón af eindregnum vilja hans til að flytja aftur til móður sinnar og í sitt gamla umhverfi í [...] þykir hagsmunum hans best borgið með því að lúta þeim vilja hans. Er þá sérstaklega horft til þess að sterkar vísbendingar hafi komið fram um að drengnum líði illa tilfinningalega.

Með vísan til framangreindra breytinga á högum stefndu og þess sem að framan greinir um líðan drengsins telur dómurinn rétt að láta á það reyna að drengurinn lúti forsjá og umönnun móður sinar. Ljóst er að uppeldi drengsins er mjög krefjandi þar sem hann er illa staddur bæði náms- og félagslega, en einnig tilfinningalega. Telur dómurinn að stefnda kunni með miklum stuðningi, sbr. úrræði í 24. gr. barnaverndarlaga, að geta tekið ábyrgð á uppeldi hans og umönnun, en sýnt þykir að drengurinn þarfnast mikils aga og utanumhalds, hvort heldur er heima fyrir, í skólanum eða í íþrótta- og tómstundastarfi. Með hliðsjón af framangreindu verður ekki hjá því komist að sýkna stefndu af þeirri kröfu stefnanda að hún verði svipt forsjá sonar síns C.

Hvað varðar yngri drenginn, B, benda gögn málsins eindregið til þess að mikil og jákvæð breyting hafi orðið á líðan hans og þroska eftir að hann var vistaður hjá föður sínum. Í samantekt V, starfsmanns stefnanda, um fund hennar með starfsfólki á leikskóla B og föður hans hinn 8. september 2016 kemur fram að starfsfólk leikskólans hafi lýst því að á drengnum hefði orðið jákvæð breyting eftir að hann var vistaður hjá föður, en hann væri ekki eins flatur tilfinningalega og hann var áður.

Þá kemur fram í vottorði X, tilsjónarkonu á heimili föður B og áður á heimili móður, dagsettu 9. september 2016, að B virtist rólegri eftir að hann var vistaður hjá föður og virtist una sér betur í leik og við það sem hann hefði fyrir stafni þá stundina. Drengurinn væri alltaf kátur og glaður og sækti mikið í föður sinn. Faðirinn virtist sinna honum vel og gæfi sér tíma til þess og sýndi honum þolinmæði. Heimilið væri hreint og snyrtilegt og B væri alltaf hreinn og vel til hafður. Samstarf við föður hefði verið til fyrirmyndar og hann hefði þegið aðstoð og leiðsögn.

Loks hefur verið lagt fram vottorð frá leikskóla B, [...], dagsett 26. október 2017. Þar segir að B mæti á hverjum degi glaður og ánægður og virtist líða mjög vel. Hann væri að eflast félagslega og tengjast ákveðnum drengjum á deildinni. B væri orðinn mun opnari í samskiptum en áður, og tæki betur eftir því sem gerðist í umhverfinu og tæki einnig þátt í því sem þar ætti sér stað. Þar væri um miklar framfarir að ræða. Frábært væri hversu góðar framfarir væru í þroska B og honum færi óðum fram. Óskað hafi verið eftir aðstoð frá talmeinafræðingi, en drengurinn væri óskýr í tali, en hefði þó tekið hægum framförum. Í leikskólanum væri lögð áhersla á að vinna með málþroska hans, auka orðaforða og styrkja félagsþroskann. Hann væri með vinnumöppu, fengi einstaklingsþjálfun og faðir vinni verkefni með honum heima. Faðir hans taki virkan þátt, biðji um leiðsögn, ráð og verkefni heim. Einnig hafi komið fram hjá föður að hann lesi fyrir drenginn á kvöldin og að þeir syngi mikið saman. Öll samvinna við föður hafi verið til fyrirmyndar og síðastliðið skólaár hafi hann og starfsmenn fundað reglulega saman og verði því haldið áfram. Loks segir í vottorðinu að allur aðbúnaður hjá drengnum sé í lagi. Hann sé með þann fatnað sem hann þurfi á að halda og sé hreinn til fara. Hann hafi nokkrum sinnum verið lasinn, en hann fái af og til ljótan hósta og noti þá púst. Faðir hans hafi gefið honum góðan tíma til að jafna sig og sinni heilsufari hans vel.

Samkvæmt gögnum málsins sýndi stefnda vanrækslu við umönnun sonar síns B og mætti ekki tilfinningalegum og líkamlegum þörfum hans. Ljóst þykir að drengurinn þarf á miklum stöðugleika og sértækum úrræðum að halda í framtíðinni. Í ljósi þess og af því sem að framan er rakið um persónulega eiginleika stefndu og í ljósi fyrri reynslu þykir sýnt að hún sé ekki fær um að sinna krefjandi forsjárskyldum gagnvart yngri syni sínum og bera ábyrgð á velferð hans og þroska samhliða því að veita eldri drengnum gríðarlegt aðhald og aðstoð á flestum sviðum.

Brýna nauðsyn þykir bera til þess að skapa yngri syni stefndu til frambúðar það öryggi og þá umönnun sem hann þarf á að halda og á rétt á lögum samkvæmt, sbr. 1. og 2. gr. barnaverndarlaga nr. 80/2002. Eins og áður greinir er drengurinn nú vistaður hjá föður sínum þar sem honum líður vel og hefur tekið miklum framförum í þroska. Hefur faðir hans lýst því yfir að hann sé reiðubúinn til að taka ábyrgð á uppeldi sonar síns. Samkvæmt gögnum málsins hefur hann lagt sig fram við umönnun hans og sinnt drengnum af natni og þolinmæði.

Ekki er ástæða til að draga í efa að bræðurnir tengjast tilfinningaböndum, en þó verður að hafa í huga að á þeim er 10 ára aldursmunur og munu þeir því eiga takmarkaða samleið á næstu árum.

Af gögnum málsins er ljóst að önnur og vægari úrræði barnaverndarlaga höfðu verið reynd allt frá því að stefnandi hóf afskipti af málefnum stefndu og barna hennar á árinu 2014 án þess að þau hefðu skilað viðunandi árangri á meðan börnin voru í umsjón stefndu, sbr. 2. mgr. 29. gr. barnaverndarlaga.

Samkvæmt því sem að framan er rakið og með hagsmuni barnsins B að leiðarljósi verður að fallast á það með stefnanda að uppfyllt séu skilyrði a- og d-liðar 29. gr. barnaverndarlaga til að svipta stefndu forsjá yngri drengsins. Verða dómkröfur stefnanda því teknar til greina að því er hann varðar.

Rétt þykir að málskostnaður falli niður.

Stefndu var veitt gjafsókn til að taka til varna í málinu með bréfi innanríkisráðuneytisins, dagsettu 5. október 2016.

Allur gjafsóknarkostnaður stefndu greiðist úr ríkissjóði, þ.m.t. þóknun lögmanns hennar, Páls Bergþórssonar hdl., sem þykir hæfilega ákveðin 750.000 krónur að meðtöldum virðisaukaskatti.

Ragnheiður Bragadóttir héraðsdómari kveður upp dóminn ásamt meðdómsmönnunum Guðfinnu Eydal sálfræðingi og Helga Viborg sálfræðingi.

Við uppkvaðningu dómsins var gætt ákvæða 1. mgr. 115. gr. laga nr. 91/1991.

Dómsorð:

Stefnda, A, er svipt forsjá sonar síns B, kt. [...], en sýknuð af kröfum stefnanda, Hafnarfjarðarkaupstaðar, um að hún verði svipt forsjá sonar síns C, kt. [...].

Málskostnaður fellur niður.

Allur gjafsóknarkostnaður stefndu greiðist úr ríkissjóði, þ.m.t. þóknun lögmanns hennar, Páls Bergþórssonar hdl., 750.000 krónur.