Dómur

Mál nr. 546/2012

Fimmtudaginn 28. nóvember 2013

Lykilorð

Eignarréttur
Fasteign
Þjóðlenda
Afréttur
Réttaráhrif dóms
Gjafsókn

Dómsatkvæði

Fimmtudaginn 28. nóvember 2013.

Nr. 546/2012.

Sjálfseignarstofnunin Eyvindarstaðaheiði og

Sveitarfélagið Skagafjörður

(Ólafur Björnsson hrl.

Ingi Tryggvason hdl.)

gegn

íslenska ríkinu

(Indriði Þorkelsson hrl.

Vífill Harðarson hdl.)

Eignaréttur. Fasteign. Þjóðlenda. Afréttur. Réttaráhrif Dóms. Gjafsókn.

SE og SS kröfðust þess að felld yrðu úr gildi ákvæði í úrskurði óbyggðanefndar um að landsvæðin Eyvindarstaðaheiði og Hraunin væru þjóðlenda, að hluta til í afréttareign SE og SS. Var krafa þeirra á því reist að landsvæðin væru eignarland í skilningi 1. gr. laga nr. 58/1998 um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta. Hæstiréttur taldi að sakarefni í málinu væri ekki hið sama og sakarefni sem fjallað var um í dómi réttarins 10. apríl 1997 í máli nr. 67/1996 þar sem þrír tilgreindir hreppar höfðuðu gegn L og Í til réttargæslu og varðaði rétt hreppanna til bóta annars vegar fyrir fallréttindi í Blöndu fyrir Eyvindarstaðaheiði og hins vegar fyrir land á heiðinni sem L hafði fengið til umráða og afnota. Hefði dómurinn því ekki þau áhrif sem um ræddi í 1. mgr. 116. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála en á hinn bóginn hefði hann fullt sönnunargildi um þau málsatvik, sem í honum greindi, þar til það gagnstæða væri sannað, sbr. 4. mgr. sömu lagagreinar. Því næst vísaði Hæstiréttur til þess að í málinu hefði því hvorki verið haldið fram að byggð hefði nokkru sinni verið á landsvæðunum né að land þar hefði verið nýtt til annars en hefðbundinna afréttarnota. Þá hefði því ekki verið borið við að þau teldust vera hluti af jörðinni Eyvindastöðum eða öðrum jörðum. Taldi Hæstiréttur að tilteknar lýsingar í Landnámabók mæltu gegn því að stofnað hefði verið með landnámi til beins eignarréttar yfir landi sem félli innan Eyvindastaðaheiðar og Hraunanna. Af heimildum um Eyvindarstaði og afrétt jarðarinnar frá 14. og 15. öld yrði ekki annað ráðið en að jörðinni hefðu fylgt þau óbeinu eignarréttindi, sem fólust í upprekstrarrétti á tveimur takmörkuðum svæðum á heiðinni langt fyrir sunnan merki jarðarinnar. Þá taldi Hæstiréttur að af tilteknum heimildum frá 15. til 18. öld yrði ekki séð að efni væru til að álykta að greiðsla fjallatolla til Eyvindarstaða, sem viðgengist hefði öldum saman vegna upprekstrar búfjár til sumarbeitar á heiðinni, hefði verið leidd af því að heiðin hefði verið talin háð beinum eignarrétti eigenda jarðarinnar. Ekkert annað lægi fyrir í málinu sem styddi að stofnað hefði verið á lögmætan hátt til slíkra réttinda yfir heiðinni og yrði því að leggja til grundvallar að land innan merkja Eyvindastaðaheiðar hefði aldrei verið háð beinum eignarrétti. Gegndi sama máli um Hraunin. Með vísan til þessa var staðfest niðurstaða héraðsdóms um sýknu Í.

Dómur Hæstaréttar

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Eiríkur Tómasson, Ingibjörg Benediktsdóttir, Viðar Már Matthíasson og Þorgeir Örlygsson.

Áfrýjendur skutu málinu upphaflega til Hæstaréttar 11. júní 2012. Ekki varð af fyrirhugaðri þingfestingu þess 25. júlí 2012 og áfrýjuðu þeir öðru sinni 16. ágúst sama ár. Þeir krefjast þess aðallega að felld verði úr gildi ákvæði í úrskurði óbyggðanefndar 19. júní 2009 í máli nr. 5/2008 um að landsvæðin Eyvindarstaðaheiði og Hraunin séu þjóðlendur, en samkvæmt honum eru merki þess fyrrnefnda sem hér segir: „Upphafspunktur er í Syðra-Rolluhvammsgreni við Blöndu. Þaðan er línan dregin beint austur, sunnanvert við Rugludalsbungu í svokallaðan syðri Austurdal. Þaðan er línan dregin í Hanskafell þar sem það er hæst. Frá Hanskafelli er haldið í Hlóðarstein sem stendur á Fossadalsbrún að vestan og þaðan beina stefnu í botn Smjörmoksgils. Smjörmoksgili er fylgt að Fossá og Fossá síðan að punkti sem liggur beint vestur af þeim stað þar sem Aðalsmannsvatnalækur rennur úr Aðalsmannslækjarvatni. Þaðan er læknum fylgt þar til hann fellur í Svartá. Síðan er Svartá fylgt og svo Vestari-Bugakvísl til upptaka. Frá upptökum Vestari-Bugakvíslar er línan dregin á fjallið Sátu þar sem það er hæst og áfram sömu stefnu að jaðri Hofsjökuls. Þaðan er jökuljaðrinum fylgt til upptaka Blöndu. Loks er Blöndu fylgt til norðurs að Syðra-Rolluhvammsgreni.“ Merkjum landsvæðisins, sem kallast Hraunin, var lýst á eftirfarandi hátt í úrskurðinum: „Upphafspunktur er þar sem Fremri-Hraunlækur fellur í Vestari-Jökulsá. Þaðan er læknum fylgt þar til komið er að skurðpunkti við línu sem dregin er úr Goðdalakistu fram hábrúnir til fjalla milli Svartárdalanna og Goðdalalands. Frá skurðpunktinum er nefndri línu fylgt til norðurs þar til komið er á móts við Kvíslarupptök. Þaðan er línan dregin í upptök Runukvíslar. Þaðan er Runukvísl fylgt að ármótum hennar og Pollakvíslar við Hrauntungu. Frá ármótunum er Pollakvísl fylgt að upptökum. Þaðan er línan dregin til norðurs í botn Gullreitsgils og Gullreitsgili síðan fylgt til norðurs þar til það beygir til norðausturs. Þaðan er línan dregin til suðvesturs í hæsta punkt Sandhóla. Frá Sandhólum er haldið til norðurs í klettabelti sem er sunnan í Vatnafelli ... Þaðan er haldið í upptök Brunnabrekkulækjar og línan dregin þaðan beina stefnu að þeim stað þar sem Aðalsmannsvatnalækur rennur í Svartá. Síðan er Svartá fylgt og svo Vestari-Bugakvísl til upptaka. Frá upptökum Vestari-Bugakvíslar er línan dregin á fjallið Sátu þar sem það er hæst og áfram sömu stefnu að jaðri Hofsjökuls. Þaðan er jökuljaðrinum fylgt til upptaka Vestari-Jökulsár. Loks er Vestari-Jökulsá fylgt að upphafspunkti þar sem Fremri-Hraunlækur fellur í hana.“ Áfrýjendur krefjast þess einnig að viðurkennt verði að „enga þjóðlendu sé að finna innan þinglýstra landamerkja Eyvindarstaðheiðar þ.m.t. þess landsvæðis sem nefnt hefur verið Hraunin“. Til vara krefjast þeir að úrskurður óbyggðanefndar verði felldur úr gildi að því er varðar land á Eyvindarstaðaheiði norðan og vestan við línu frá Fossá vestur í Galtará, eftir Galtará vestur í Blöndulón, síðan norður yfir lónið í Blöndu, sem ráði svo að merkjum Eyvindarstaðaheiðar og Rugludals, en þaðan liggi línan „á móti aðliggjandi jörðum að norðan“ eins og nánar sé sýnt í framlögðum uppdráttum. Verði jafnframt viðurkenndur beinn eignarréttur áfrýjenda að landi innan þessara merkja. Að því frágengnu krefjast þeir að viðurkennt verði að þeir eigi einkarétt án endurgjalds til beitar, veiða og annarrar venjubundinnar hagnýtingar á öllu því landi Eyvindarstaðaheiðar, sem talið var til þjóðlendu í úrskurði óbyggðanefndar, að því marki, sem slík hagnýting hefur ekki áður verið skilin frá landinu. Til ítrustu vara krefjast áfrýjendur þess að viðurkennt verði að landsvæðið Hraunin með áðurgreindum merkjum sé í afréttareign þeirra. Loks krefjast þeir málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti án tillits til gjafsóknar, sem þeim hefur verið veitt.

Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti.

Samkvæmt ákvæðum laga nr. 58/1998 um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta tók óbyggðanefnd 29. mars 2007 til meðferðar landsvæði á vestanverðu Norðurlandi, sem náði yfir alla Eyjafjarðarsýslu og Skagafjarðarsýslu ásamt Hofsjökli og Austur-Húnavatnssýslu austan Blöndu. Að beiðni stefnda ákvað nefndin 28. desember sama ár að skipta svæðinu í tvennt og taka að svo stöddu aðeins til meðferðar syðri hluta þess. Sá hluti svæðisins var nánar afmarkaður þannig að til norðurs fylgdi hann norðurmörkum fyrrum Bólstaðarhlíðarhrepps og Seyluhrepps, Norðurá og Norðurárdal, Öxnadalsheiði og Öxnadalsá þar til hún fellur í Hörgá og síðan þeirri á til ósa í Eyjafirði. Austurmörk fylgdu Fnjóská frá ósum í sama firði til suðurs þar til hún sker sveitarfélagamörk Eyjafjarðarsveitar að austan, en þaðan var farið eftir þeim mörkum áfram til suðurs í Fjórðungakvísl. Að sunnan réðist svæðið af suðurmörkum Eyjafjarðarsveitar og suðurjaðri Hofsjökuls. Til vesturs var Blöndu fylgt sunnan frá upptökum hennar í Hofsjökli til norðurmarka fyrrum Bólstaðarhlíðarhrepps. Óbyggðanefnd bárust kröfur stefnda 14. mars 2008, sem vörðuðu allan syðri hluta svæðisins, og birti hún þær samkvæmt 2. mgr. 10. gr. laga nr. 58/1998 ásamt því að skora á þá, sem teldu þar til eignarréttinda, að lýsa kröfum sínum. Nefndinni bárust fjölmargar kröfur og athugasemdir. Hún ákvað síðan að fjalla um þennan syðri hluta svæðisins í fimm aðskildum málum og var eitt þeirra nr. 5/2008, sem náði til Húnavatnshrepps austan Blöndu og Skagafjarðar vestan Vestari-Jökulsár ásamt Hofsjökli. Það mál tók meðal annars til landsvæðanna Eyvindarstaðaheiðar og Hraunanna, sem áfrýjendur töldu háð beinum eignarrétti sínum en stefndi taldi til þjóðlendna. Í úrskurði óbyggðanefndar 19. júní 2009 var komist að þeirri niðurstöðu að bæði þessi svæði væru þjóðlendur með þeim mörkum, sem áður greinir í dómkröfum áfrýjenda, en viðurkennt var samkvæmt 5. gr. og c. lið 7. gr. laga nr. 58/1998 að Eyvindarstaðaheiði væri í afréttareign þeirra.

Áfrýjendur höfðuðu mál þetta 21. janúar 2010 og er ekki deilt um að það hafi verið gert innan þess frests, sem um ræðir í 1. mgr. 19. gr. laga nr. 58/1998. Í héraði gerðu áfrýjendur efnislega sömu kröfur og þeir gera fyrir Hæstarétti, en með hinum áfrýjaða dómi var stefndi sýknaður af þeim.

Að vestan liggja fyrrnefnd landsvæði, Eyvindarstaðaheiði og Hraunin, syðst í Húnavatnshreppi og að austan í Sveitarfélaginu Skagafirði. Af uppdráttum verður ráðið að mörk þessara sveitarfélaga séu ekki fjarri merkjum milli landsvæðanna tveggja eins og þau voru tilgreind í úrskurði óbyggðanefndar.

Um Eyvindarstaðaheiði var gert landamerkjabréf 28. september 1886, þar sem fram kom í fyrirsögn að hún lægi undir Eyvindarstaði, og var merkjum hennar lýst sem hér segir: „Að norðanverðu milli Rugludals og Eyvindarstaðaheiðar eru merki við Blöndu frá syðra Kolluhvammsgreni; þaðan beint austur, sunnanvert við Rugludalsbungu í svokallaðan syðri Austurdal; þaðan rjettsýni austur í Hanzkafell, þar sem það er hæst; þaðan í Hlóðarstein, þann er stendur á Fossadalsbrún að vestan; þaðan beina stefnu í Hólmamýrarvatn; þaðan í austur, beina stefnu í Aðalsmannsvatnalækjarós; ræður svo lækurinn til Svartár; ræður svo áin fram í Svörtutjörn; þaðan beina stefnu í suðaustur upp að Hofsjökli; ræður svo jökullinn alla leið til Blöndu upptaka, en Blanda ræður að sunnan og vestan merkjum gagnvart fyrstskrifuðu syðra Kolluhvammsgreni.“ Í úrskurði óbyggðanefndar, sem málsaðilar deila ekki um að þessu leyti, voru merki Eyvindarstaðaheiðar í meginatriðum ákveðin í samræmi við hljóðan landamerkjabréfsins. Úr vestri liggja norðurmerki þessa landsvæðis fyrst í stað um 8 km í stefnu til norðausturs frá Blöndu og snúa að landi jarðanna Rugludals, Steinár og Hóls, en þaðan fara þau í suðaustur um 13 km með landi, sem áður átti undir jarðirnar Fossa, Kóngsgarð og Stafn en lagt hefur verið undir afrétt. Að endingu liggja svo norðurmerkin um 5 km austur að Svartá, þar sem er hornmark, en handan þeirra er land, sem fylgdi áður jörðinni Stafni og einnig hefur verið lagt undir afrétt. Fyrir óbyggðanefnd krafðist stefndi þess ekki að land norðan eða austan þessara merkja yrði talið til þjóðlendu. Til austurs ná merki Eyvindarstaðaheiðar að öllu leyti að landsvæðinu Hraununum frá hornmarki í norðri við Svartá til suðsuðausturs að Hofsjökli og er sú vegalengd nærri 40 km í beinni loftlínu. Suðurmerki heiðarinnar ráðast síðan af Hofsjökli eftir jaðri hans til norðurs og vesturs á rúmlega 30 km leið til upptaka Blöndu, en samkvæmt úrskurði óbyggðanefndar telst jökullinn allur innan þjóðlendu. Frá upptökum Blöndu fara vesturmerki Eyvindarstaðaheiðar norður eftir ánni og að hluta yfir Blöndulón allt til suðurmerkja jarðarinnar Rugludals og eru þar á milli rúmlega 60 km í beinni loftlínu. Vestan við Blöndu er landsvæðið Auðkúluheiði, sem óbyggðanefnd hefur nú til meðferðar, en stefndi hefur krafist að það verði talið þjóðlenda.

Eins og áður greinir gera áfrýjendur varakröfu um að úrskurður óbyggðanefndar verði að hluta felldur úr gildi þannig að nánar tilgreint svæði innan merkja Eyvindarstaðaheiðar, svo sem þeim var lýst hér að framan, verði ekki talið til þjóðlendu. Þetta svæði er nyrst og vestast á heiðinni, þar sem merki hennar liggja að Blöndu og Blöndulóni að vestan, jörðunum Rugludal, Steiná og Hóli að norðan og að austan landi úr jörðunum Fossum, Kóngsgarði og Stafni, sem lagt hefur verið til afréttar. Í varakröfu áfrýjenda felst að mörk þjóðlendu á heiðinni fari að þessu leyti ekki eftir landamerkjabréfinu frá 28. september 1886, heldur verði norðvesturhluti heiðarinnar skilinn frá eftir línu, sem dregin er úr vestri frá þeim stað, þar sem Galtará rennur í Blöndulón, og fylgir ánni austur til upptaka hennar, en þaðan liggur línan í beina stefnu norðaustur að hornmarki lands, sem áður átti undir Stafn en lagt hefur verið til afréttar. Svæðið, sem áfrýjendur leitast við að fá skilið undan þjóðlendu með varakröfu sinni, myndar eins konar ferhyrning, sem frá norðri til suðurs er á bilinu 11 til 13 km að lengd, en frá vestri til austurs 6 til 8 km að breidd.

Um Hraunin hefur ekki verið gert landamerkjabréf, en aðilana greinir ekki á um afmörkun þessa landsvæðis eins og hún kom fram í úrskurði óbyggðanefndar og getið var í dómkröfum áfrýjenda. Samkvæmt því ná norðurmerki þessa svæðis vestan frá Svartá, þar sem þau taka við af merkjum Eyvindarstaðaheiðar, á óreglulegri leið um 11 km í beinni loftlínu til austurs, en þaðan fara þau til suðurs um 6 km. Eftir það fylgja norðurmerkin Pollakvísl um 5 km í norðaustur og Runukvísl um 6 km í suðaustur, en fara síðan nærri 4 km eftir beinum línum, fyrst í austur og svo suðaustur, þar til komið er að Fremri-Hraunlæk, sem fylgt er um 2 km að austurmerkjum Hraunanna í Vestari-Jökulsá. Úr vestri talið ná þessi norðurmerki landsvæðisins að jörðunum Mælifelli, Gilhaga, Írafelli, sem á sumum uppdráttum virðist nefnt Ýrarfell, Ölduhrygg, Fremri-Svartárdal og Goðdölum. Til austurs ráðast merkin af Vestari-Jökulsá á um 25 km leið frá Fremri-Hraunlæk suður til upptaka hennar í Hofsjökli. Austan við ána er landsvæði, sem nefnt hefur verið vesturhluti Hofsafréttar og er þjóðlenda samkvæmt dómi Hæstaréttar 27. september 2012 í máli nr. 350/2011. Að sunnan fara merki Hraunanna eftir norðurjaðri Hofsjökuls um 10 km í vestur þar til komið er að fyrrnefndum suðausturmerkjum Eyvindarstaðaheiðar, en jökullinn er sem áður segir þjóðlenda samkvæmt úrskurði óbyggðanefndar. Loks eru svo vesturmerki Hraunanna þau sömu og austurmerki Eyvindarstaðaheiðar og hefur þeim þegar verið lýst.

Í úrskurði óbyggðanefndar var þess getið að landsvæðin, sem mál þetta tekur til, væru oft í einu lagi nefnd Eyvindarstaðaheiði. Í úrskurðinum var staðháttum á þessum svæðum lýst þannig að um sé að ræða mjög víðfeðma hásléttu, sem liggi í meira en 500 m hæð. Eyvindarstaðaheiði sé stundum talin skiptast í Útheiði, sem sé nyrst, þá taki við Ásgeirstungur eða Álfgeirstungur, því næst Guðlaugstungur og syðst séu Svörtutungur. Útheiði sé að mestu uppblásin, en tungurnar þrjár séu á hinn bóginn eitt samfelldasta gróðursvæðið á heiðinni. Syðsti hluti hennar frá Blöndu í vestri til Ströngukvíslar í austri sé að mestu ógróin hraun og sandar. Sama máli gegni að öllu leyti um Hraunin, sem einkennist af löngum urðarhryggjum með dældum og drögum á milli, en helst sé gróður í lægðum, þar sem vatn sé að finna.

III

Í bréfi 3. apríl 1380 lýstu sjö nafngreindir menn því yfir að þeir hafi verið viðstaddir þegar „besse branzson ok gilz finnzson keẏptu logligha hiuskaparkaupe medal barna sinna þordar oc jarngerdar. gaf fyrrnefndr besse þorde sẏne sinum heiman jord a eyuindarstodum fyrir niutighe hundratha med þeim jardar spott er fylkt hafde adr bollastodum. aullum skoghe j blondugili med vmmerkium er breckur heita firir ofan þuergeil oc afʀiett er heita gudlaugstungur oc aunnur afriett j milli kuisla“. Í málinu liggur einnig fyrir uppskrift, sem Erlendur nokkur Runólfsson kvaðst hafa gert 19. mars 1810 af vitnisburði í „Eirni mikid gamalli og Rotinni Copiu bók ... med miklum Spássiumm, og lærdri hönd, þerrar Tydar manna sem Bokina Skrifad hafa.“ Í vitnisburðinum, sem mun hafa verið gerður á Skarði í Langadal á árinu 1401, hafi þrír nafngreindir menn lýst yfir að þeir hafi lesið bréf með ósködduðum innsiglum góðra manna „Med So ordnu Datumm og articulis, Anno Domini Nomini 1380, ad Ejvindastödumm i Bløndudal, ad Eiga afriett, er GudlögsTúngur heita, og adra afriett, alla a mille kvysla og so heim ad Rugludal, sem Vötn drege á, Blöndu, Blöndugil firer austann med öllumm Skógi, selför á Skynanda, og Reit firer handann Blöndu.“ Í báðum þessum heimildum var að auki að finna lýsingu á merkjum Eyvindarstaða gagnvart öðrum jörðum, en merkin lágu hvorki þá né liggja þau nú að þeim landsvæðum, sem mál þetta varðar.

Í málinu eru nokkrar heimildir frá árunum 1461 til 1498, ýmist um kaup á Eyvindarstöðum, arftöku á jörðinni, bænahús eða kirkju á henni, en í þeim er ekkert að finna um merki jarðarinnar eða afrétt, sem tilheyri henni eða fylgi. Á hinn bóginn gekk dómur 2. október 1464 í máli Egils Grímssonar á hendur Magnúsi Jónssyni um „lambarextvr a eyuindarstodum“, en þar bar sá fyrrnefndi sakir á þann síðarnefnda fyrir að hafa „ecke reked lambfe sitt aa eyvindarstada heidar edr toll gollded epter gavmlvm vana.“ Í dóminum sagði meðal annars eftirfarandi: „fyrnefndr egell let lesa þar transkriptarbref af vrskvrde einars gilssonar lavgmanz nordan ok vestan aa jslande ... suo latanda ad fyrr nefndr einar hafde vrskvrdat alla bęndr j mille gavngvskarzar j skagafirde firir vestan votnn ok laxar aa skagastrond firir nordan blavndv þa sem eige tiu lavmb ędr fleire frialslega j heimild ad reka sinn lambfenad vm svmar j eyvindarstada afrett enn lvka at havsti eitt lamb af rextre eyvindarstadamonnum er af fialle kemr suo framt sem þeir vilia fordazt þa sektt sem vid ligr ad rivfa lavgmanz urskurd og því dęmdvm vęr optnefndan magnvs skylldvgan at lvka fyrnefndan fialltoll opt nefndvm egle ok alla bęndr adra j fyrr savgdv takmarke at frialsv reka ok lvka optt nefndan toll til eyvindarstada“. Aftur gekk dómur 16. febrúar 1538 um sakir, sem Jón Halldórsson bar á Þorlák Þórisson fyrir að hafa „ekki rekit lambfie sitt aa eyuindarstadar heidar. eda toll golldit epter gaumlum vana“, en í dóminum sagði meðal annars að lesinn hafi verið upp úrskurður Einars lögmanns Gilssonar um að skylda „alla bæṅdr j millum gavnguskarsar j skagafirde fyrir vestan votṅ. og laxar a skagastrond fyrir nordan blondu. þa sem eiga x. lomb edr fleiri. frialslega mega og skyllduga at reka sinn lambfienad vmm sumar aa eyvindarstadar heidar enn luka ath hausti eitt lamb af rekstri eẏuindarstadamonnum. og þui dæmdu vær þollak skẏlldugan. og alla adra þa sem byggia edr bua j þessu tackmarke skẏllduga epter logmannzins vrskvrde at reka sitt lammbfie a eẏuindastada heidar. og luka ath hausti eit lamb. þeir sem ætti x fleira. at frafærum joni halldorssyni eda þeim. sem logradannde væri eẏuindastada. somvleidis þeir sem heima geyma edr annars stadar reka. skulu bæde suara tolli og suo gongu epter logum. Єnn ef þeir reka sem færri eigu enn .x. svari huorcki tolli ne gaungu. Єnn þeir sem ei hafa tollinn golldit edr halldit vppi þessvm rekstri epter logum ad forfallalausv svari kongdominvm sem þeir hafi rofit logmannz vrskurd.“ Á héraðsþingi, sem háð var á Bólstaðarhlíð 6. maí 1686, voru framangreindir tveir dómar lesnir upp og því síðan lýst að Jón Þorleifsson, ábúandi á Eyvindarstöðum, hafi óskað „gödra räda og vrlausnar, huorninn haga Skilldi og uidhondla þä lambarekstra, sem framannskrifudd doms vtskrifft ummgietur, ad skilldu lambaRekstrar, vera skilldu a Eivinda Stada heÿdi“. Af þessu tilefni var boðið að „allir buendur J adurnefnds Skriffs, tilnefndu platse, tilhlÿdelegumm Rekstrumm uppehalldi, góngum suare ef ey annars sechtunum er uid liggia mæta vilia“.

Í skrá Sigurðar prests Jónssonar frá 25. desember 1550 um eignir Hóladómkirkju og Hólastóls í föstu og lausu eptir Jón biskup Arason frá fallinn kom fram að Eyvindarstaðir, taldir 80 hundruð að dýrleika, hafi verið meðal jarða, sem biskupinn hafi fengið Hóladómkirkju í stað annarra, sem hann hafi selt undan henni. Það sama kom fram í skýrslum og reikningum frá 1. september 1552 um umsýslu biskupsins með eignir Hólastóls.

Í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns frá 1708 sagði meðal annar í kafla um Eyvindarstaði: „Eigandinn biskupsstóllinn Hólar í Hjaltadal. ... Afrjett engin nema Eyvindastaðaheiði, sem liggur fram frá Ugludalslandi fyri austan Blöndu. Hjer hefur áður afrjettur verið, vide Selland ut supra. Skóg á jörðin í nefndri afrjett við Blöndugil, hefur áður verið nægur til kolgjörðar en er nú gjöreyddur, nema hvað fauska og fornviði má saman tína þar sem skógurinn hefur áður verið. ... Hrísrif bjarglegt til eldiviðar á Blöndugili, en brúkast sjaldan sökum vegalengdar og torfærna, sem á leiðinni eru. Fuglveiði hefur áður verið á Eyvindastaðaheiði, sjerdeilis af álftum, hefur ei brúkast í margt ár; því aflögð að ekki þótti aflast. Grasatekja næg á sömu heiði og brúkast árlega, og brúkast þessi grasatekja bæði að norðan og sunnan í leyfisleysi, og þiggur ábúandi hjer öngvan toll fyri, og so hefur verið um lángan aldur. Selstöðu á jörðin sem brúkast hefur í gamallri tíð á Eyvindastaðaheiði, sem ekki hefur brúkast í manna minni sökum óbærilegrar vegalengdar.“ Í kafla um Stafn kom eftirfarandi fram: „Afrjett á jörðin fyri vestan Svartá að Fossá, sem kallast Háutungur, og tekur bóndinn afrjettartoll af hvörjum sem þangað rekur, eitt lamb af hvörjum tuttugu og ei meiri þó fleiri sjeu lömbin, en ef færri eru er eftir samkomulagi, oftast tveggja álna virði til tíu, sjeu færri þá gelst ei fyri.“ Í kafla um Selland sagði meðal annars: „Afrjett engin og gengur geldfje og lömb í heimalöndum. Áður hefur upprekstur verið, bæði frá þessari jörðu og öðrum í sveitinni, á Eyvindastaðaheiði, en í margt ár hefur þessi upprekstur smásaman aflagst og nú öldungis í næstu tvö ár. Afrjettartollur var meðan uppreksturinn varaði, eitt lamb af hvörjum tuttugu, og so þótt fleiri væri, til bóndans á Eyvindastöðum. Ekki þykir mönnum líklegt, að þessi afrjettur muni hjeðan í frá brúkast úr nálægum sveitum fyri grasleysi, því afrjettarlandið er mikinn part uppblásið í holt og sanda.“ Í köflum um Rugludal, sem væri „almennilega kallaður Ugludalur“, Bollastaði og Brandsstaði var vísað um afréttarnot til kaflans um Selland, en um Brandsstaði var því bætt við að frá þeirri jörð og öðrum í Svartárdal hafi verið notaður upprekstur á Stafnsheiði og greiddur fyrir afréttartollur til bóndans á Stafni, sem væri eitt lamb af hverjum tuttugu og „þótt einn maður eigi fleiri þá gelst ei framar.“ Um jörðina Brún var vísað til þess, sem sagði um Brandsstaði, en um Fossa sagði eftirfarandi: „Afrjett er hjer alt um kríng, sem brúkast nú almennilega úr sveitinni, en ábúandi tekur þó öngvan afrjettartoll.“ Um Kóngsgarð var vísað til þess, sem sagði um Fossa.

Á manntalsþingi 29. apríl 1739 var lesin upp lögfesta frá 20. sama mánaðar „fyrer Eyvindastodum og hennar afriett“, en ekki liggur fyrir hvers efnis lögfestan var. Þá var á manntalsþingi 23. apríl 1763 lesinn upp samningur frá 21. sama mánaðar milli ábúanda á Eyvindarstöðum og bóndans á Stafni „umm afriettartoll og Rekstur a Eyvindastada og Stafns hejdar“, en um efni hans liggur að öðru leyti ekkert fyrir í málinu. Lögfesta var gerð 14. júní 1773 fyrir Eyvindarstaðaheiði, sem lesin var á manntalsþingi 28. maí 1774. Merkjum heiðarinnar var þar lýst sem hér segir: „First ad Nordann verdu i Sydre Endann ä Rugludals büngu þadann Hanska fell. Þadan i þann Hlöda Stein sem stendur a Fossa dals brün. Beinleides þadann i Hoolma myrar votn, og þadan til Austurs i Adalsmanns vatna Lækiaroos, Rædur so Lækurenn til Svartár og so framm Svartä i Svórtu Tiórn, Þadann beinleides stefnu til Jókuls, rædur so Jökull til Blóndu upptaka. Rædur So Blanda til FirrGreindrar Ruglu dals bungu.“ Þá var eftirfarandi tekið fram: „Hier med til bijdst ecke einasta Helldur tilseigest ollum sem Fiar rekstur lamba bruka effter Lógum, ad reka syn lómb ä Eivindarstada Heidi effter gamalli veniu og giordum dömum þar um til forna“. Aftur var gerð lögfesta 11. maí 1776 fyrir Eyvindarstaðaheiði, sem var lesin á fjórum manntalsþingum á tímabilinu frá 13. maí til 22. júní 1776, og var merkjum hennar lýst þar á sama hátt og í lögfestunni, sem getið var hér næst á undan. Þá sagði þar einnig: „Hier med tilbýdst ei alleinasta, heldur alvarlega tilseigest, öllum sem Upprekstur Lamba brúka effter Lögumm, ad Reka sín Lömb á Eivindarstada Heide, effter gammallre Veniu og giördumm Dómumm til forna, er til skyllda alla ábuendur i Millum, Blöndu og Heradsvatna fra Laxaa á Skagaströnd ad Vestann, enn Gaunguskardsá ad austann, sin Lömb á Eivindarstadarheidi ad reka, samt Veniulegumm Fiallskilumm uppe ad hallda.“ Enn var á manntalsþingi 31. maí 1790 lesið upp bréf bónda á Eyvindarstöðum, þar sem hann bað með vísan til gamalla skilríkja og dóma, sem varðveittir væru „í Stifttkistunne á Hólumm“ og lesnir höfðu verið upp á manntalsþingum, alla búandi menn frá Gönguskarðsá að austan til Blöndu út að Laxá að vestan, sem ættu 10 lömb í fráfærum eða fleiri, „að Reka sin lömb árlega á Eivindarstada Heide, so sem Lög afrett, hvad umm nockur Undannferenn ár vissra og líka vel mier óliósra orsaka Vegna forsómast og undanndreigest hefur; ... á nu yferstandande Sumre og eftter dags þeckia og Rækia Skylldu sina, á því, ad reka sín lömb á nefnda Eivindarstada Heide, So sem Lög afrett, samt audsyna þau Skil er vor gömlu Landslög Sier hvöriumm þeim á hendur seigia, er Skylldu Upprekstur á Lög afrett eiga; enn Eg tilbyd mig og lofa hier med ad standa i þeim Skilumm sem einumm afrettar bónda ber, epter sem Eg hefe frekast Efne og kraftta til, bæde i þvi ad hreinsa afrettenn, sem og láta Fiár Rettena vera i Forsvaranlegu Stande“. Í áritun sýslumanns um lestur þessa skjals á manntalsþinginu kom fram að þar hafi lofað „flester af næstverande þingsóknar mönnum ad fullnægja sinne hier ad framann anfærdre Skyldu, i ad Reka á afrettenn og syna öll Fjallskil, enn hiner fáu, sem vegna Fjarlægdar og annarar óhægdar treistast ej til ad Reka, lofa ad betala Fjalla Tolla eda syna afrettar bóndanum adra eins þægd.“

Ásmundur nokkur Jónsson ritaði konungi bréf 10. júlí 1797, þar sem hann óskaði eftir að eiga makaskipti á jörð sinni Þorleifsstöðum ásamt tveimur tilgreindum hjáleigum og Eyvindarstöðum í eigu Hólabiskupsstóls. Í rökstuðningi fyrir þessu erindi var þess getið að Ásmundi myndi sem sauðfjárbónda henta vel að eignast síðastnefnda jörð „som har en vidtlöftig bete-mark“. Í umsögn Hólabiskups um þetta erindi 21. september 1797 var meðal annars vísað til þess að „der er qvægdrivt til Fiælds til saakaldet Eyvindestader Heede, som burdte komme Holum Bispestoels Oeconomie til Jndtægt Dog særdeeles Biskopen, saa som ombudet er ham udlagt i hans Lön.“ Í umsögn amtmanns 24. október sama ár var vikið sérstaklega að síðastgreindu atriði í umsögn biskupsins og sagt að það væri „vel fuldkommen rigtigt, at Jorden Eÿvindestader som en Fieldgaard, besidder en vidtlóvtig Strækning, eller saakaldet beeteland til Fields. Men dette har Bispestolen aldrig fórt, eller kan komme til at fóre sig til nogen nÿtte; dens brug og Benyttelse tilkommer desuden, og er inclusive med Gaarden, bortlejet til dens Opsidder, eller Leilænding, som fuldkommen er berettiget, til at bruge og benÿtte Gaardens beeteland, til græsning for sine Faar og kreaturer.“ Með bréfi 17. maí 1799 heimilaði konungur þessi makaskipti.

Í gögnum vegna jarðamats á árinu 1804 sagði meðal annars eftirfarandi um Eyvindarstaði: „Svanefangst og Svanefiære, sem her erholdes med liden umage i Gaardens Afreet, anslaaes mod Fordeelen af en Koe. Leilighed, som her haves til at samle Fieldgræs eller islandsk Mose ansettes mod Fordeel af en Koe. For Afret betales Opsidderen omtrent 10rd.“

Eftir gögnum málsins var á manntalsþingi 22. júní 1807 „upplesinn dóms afskrift fyrir Eivindarstadaheidi, hvöre þingsmenn segiast protestera ad gyldi edr geti gylldt nú“, en ekkert kemur fram um hvaða dómur þetta hafi verið. Deila virðist hafa staðið á þessum tíma um afnot heiðarinnar, því samkvæmt skjali, sem bar fyrirsögnina: „Samningur og Dómur milli Stafns og Eyvindarstaða“, kom upp ágreiningur 16. september 1813 við Stafnsrétt milli bænda á þessum jörðum um „tolla fyrir upprekstur á Eyvindarstaðaheiði“. Þeir hafi lagt ágreininginn í gerð sex manna, sem hafi komist að svofelldri niðurstöðu 20. ágúst 1814: „Að hvörnin sem upprekstri er hagað á heiðarnar þó eitt ár sé rekið flest allt fé á Eyvindarstaðaheiði enn hið annað á Stafnsland, skulu Tollarnir af báðum heiðunum skiptast í jafna tvo hluti, og taka sinn helmíng hvör Eyvindarstaðabóndi og Stafnsbóndi, en í sjálfræði skal þeim vera, hvört þeir telja menn í sundur, og taka hjá sínumm flokki hvör, eður þeir safna öllu í eitt og skipta svo í tvo hluti; en svo skal skiptum haga: að sitt ár skipti hvör, en hinn skal kjósa sem ekki skiptir, eður ef þeir vilja leggja á hluti, er þeim eins rétt.“ Þeir, sem áttu hér í deilu, rituðu undir svofellda yfirlýsingu neðan við þessa niðurstöðu: „Ofanskrifuðum gjörningi erum við vel samþykkir sem hlutaðeigendur“.

Í gögnum vegna jarðamats frá 1849 mun eftirfarandi hafa komið fram varðandi Eyvindarstaði: „Jörðin á svonefnda „Eyvindarstaðaheiði“, stórt afréttaland fyrir fleiri sveita upprekstur, fyrir fjallatolla, en á móti skyldu að hreinsa heiðarlandið fyrir refagrenjum.“

Á fundi, sem hreppstjórar Bólstaðarhlíðarhrepps, Lýtingsstaðahrepps og Seyluhrepps héldu 19. febrúar 1853, var gerð svofelld samþykkt: „Þareð Bóndin Mr. Ólafur Tómasson á Eyvindarstöðum hefur géfið þeim Hreppum sem eiga eptir hefð, venju og dómum upprekstur á Eyvindarstaðaheiði, kost á að kaupa þettað afréttarland; og géfið út skilmála fyrir sölunni, fyrst þann 26^ta December næstl. og síðan aðra þeim fyrri ólíka; þá höfum við undirskrifaðir Hreppstjórar ... (ásamt fleiri mönnum) athugað þessa skilmála, og afleiðingar af þannig löguðu kaupi, og fundið kaupið uppá þennan máta miður aðgeingilegt, það var heldur aldrej okkar meiníng að ábatast á kaupi þessu, heldur einúngis að góð regla feingist og stjórn, á allri brúkun heiðarinnar, Enn vér gétum heldur ekki dulist við, að eigna okkur og öllum þeim sem heiðina meiga með frjálsu brúka, þann rétt, að krefjast af hennar núverandi umsjónarmanni: 1. að hann skuldbindi sig og alla sína eptirkomendur ætíð til að fjártollur sá sem er og verið hefur og með dómum er ákveðinn verði aldrej hækkaður yfir höfuð. 2. að öllum sem leift verður á næstkomandi vori að reka geldpeníng sinn á Eyvindarstaða heiði sé ætíð héðan af frjálst, að brúka hana eptir þörfum sem afréttarland. 3. að hann haldi góðri stjórn og reglu í rekstri og brúkun heiðarlandsins, svo misbrúkun og hrossa rekstur óviðkomandi manna leifislaust, eða án samþykkis þeirra sem landið eiga að brúka, sé að öllu leiti fyrirbygður. 4. að heiðin sé vandlega hreinsuð af refum í grenjum, svo eingin hafi orðsök til að kvarta um hirðuleisi í því tilliti; ella sæti hann tiltali, og hreinsun verði gjörð uppá hans kostnað, eptir ráðstöfun Hreppstjóranna í áðurnefndum hreppum. 5. að hann fyrir sanngjarna borgun fái þessa Hreppstjóra til að afstýra eptir mögulegleikum allri óreglu í brúkun heiðar landsins, svo þeir geti orðið samtaka í að koma á góðri reglu og stjórn í þessu tilliti. Enn sökum þess að vér ætlumst til að nákvæmlega verði geingið eptir uppfyllíngu þessara skilmála, og reglur samdar um rekstur og brúkun landsins til að afstýra sem verður skaðlegum ágángi afréttarpeníngs á einstaka manna jarðarlöndum, viljum við eiga góðan hlut að því, að fjallatollar greiðist umsjónarmanninum tregðulaust, þó með því skilyrði, að þeir fái frýun frá venjulegum fjallatolli, sem liða megnan átroðning af afréttarpeníngi bæði að norðan og vestan, og skal það með skinsamra manna áliti ákveðið, hvörjar jarðir ætti að vera þessu gjaldi undan þeignar. Falli svo að umsjónarmaðurin eða hans afkomendur kunni að selja þettað afréttarland, sem þó alldrej má seljast útúr takmörkum þeirra manna hvörra lögafrétt heiðin er, þá skal það skilyrði ætíð fylgja sölunni að sá nýi umsjónarmaður eða umsjónarmenn séu í ytrasta máta skildugir til að uppfylla áðurgreinda skilmála. Að síðustu óskum vér að umsjónarmaðurin heiðarinar samþikki nú þegar þettað vort skilmálabréf með sinni undirskrift og innsigli, svo að allir hlutaðeigendur géti haft það til óhultleika réttindum sínum, og leiðarvísis til að efla hlutaðeigenda óhulta gagn; en fáist það ekki geimum við okkur rétt til að leita réttinda okkar og sveitarfélaga okkar með lögum og dómi.“ Bóndinn á Eyvindarstöðum ritaði 20. febrúar 1853 undir svofellda yfirlýsingu, sem var færð á skjal með þessari samþykkt: „Framann og ofann skrifaða skilmálakröfu lofa eg fullkomliga að uppfilla“. Á fundi, sem hreppstjórar sömu hreppa áttu með bændum á Eyvindarstöðum og Stafni 23. apríl 1853, var ítrekað að áðurgreindir skilmálar frá 19. febrúar sama ár væru í fullu gildi, ákveðið var hvaða jarðir ættu að verða undanþegnar fjallatollum vegna ágangs afréttarfjár í löndum þeirra og samið var um hvernig bændur á jörðunum tveimur stæðu að innheimtu fjallatolla.

Á manntalsþingi 27. júní 1860 var lesið upp skjal frá 26. maí sama ár um „forboð bændanna á Eyvindarstöðum ... um að reka hross eður fara til grasa á Eyvindarstaða heiði, að undanskildum þeim, er þangað reka fénað sinn, eður hafa leyfi til“. Þá var samþykkt á manntalsþingi 15. maí 1861 að „þeir sem eiga lönd að Eyvindarstaðaheiði frá Ölduhrygg út að Mælifelli skuli ganga og hreinsa heimafjöllin á haustum í félagi og fara allir framfyrir, en við Gilhagasel skuli bætast við þá 8 menn úr Tungusveitinni og Goðdalasókn utan til, en Goðdalafjall, Goðdaladalur og Runa skuli gangast frá Svartárdölum, Ánastöðum, Tunguhálsi og Goðdölum.“ Á manntalsþingi 30. maí 1862 var lesið upp „samþykktarskjal viðvíkjandi upprekstri fénaðar og hrossa á Eyvindarstaðaheiði og Stafnsafrétt, samt byggingu á réttum þar.“ Þá er þess að geta að á manntalsþingi 30. maí 1874 var þinglesið skjal frá 27. sama mánaðar „frá afrjettarbóndanum Bjarna Ólafssyni á Stafni ... er skýrir frá að svo framarlega sem þeir Skagfirðíngar er reka fjenað sinn til Eyvindastaða heiðar skilji hann eptir fyrir austan Svartá á Stafnsgili og utar á gilinu að vestan en í svokölluðum Sveig, þá finni hann sig orsakaðan til að kæra þá hina sömu fyrir hlutaðeigandi yfirvaldi.“

Í úrskurði óbyggðanefndar var greint frá því að á tímabilinu frá 12. apríl 1883 til 25. apríl 1890 hafi verið gerð landamerkjabréf fyrir jarðirnar Rugludal, Steiná, Hól, Fossa, Kóngsgarð, Stafn, Mælifell, Gilhaga, Írafell, Ölduhrygg, Fremri-Svartárdal og Goðdali, sem öll voru þinglesin á sama árabili, en þessar jarðir eiga sem áður segir merki að norðanverðri Eyvindarstaðaheiði og Hraununum. Landamerkjabréfin fyrir Steiná, Hól, Fossa og Kóngsgarð munu hafa verið árituð um samþykki af hálfu Eyvindarstaðaheiðar, en hin bréfin ekki árituð á þennan hátt vegna lands sunnan jarðanna. Áðurnefnt landamerkjabréf fyrir Eyvindarstaðaheiði 28. september 1886 var á hinn bóginn áritað um samþykki vegna jarðanna Rugludals, Fossa og Stafns.

Á fundi, sem hreppsnefnd Lýtingsstaðahrepps átti 27. mars 1897 með fulltrúum Bólstaðarhlíðarhrepps og Seyluhrepps, var kynntur samningur frá 1. febrúar sama ár um kaup Hannesar Péturssonar á Eyvindarstaðaheiði af Kristjáni Gíslasyni ásamt því að Hannes hafi boðið hreppunum að ganga inn í kaupin. Færi svo að viðunandi samningar tækjust um kaupin var samþykkt að hrepparnir stæðu saman að þeim „til hlutfallslegrar notkunar og gjalda og tekna sem og að kaupverðinu sé jafnað nyður meðal hreppanna“. Einnig var ákveðið hvaða aðferðum yrði beitt til að finna hlutfall hvers hrepps af kaupverði heiðarinnar, svo og að fela nefnd þriggja manna að móta reglur um þessar aðferðir og semja jafnframt frumvarp til reglugerðar um „notkun heiðarlandsins, umsjón, skyldur og réttindi hvers sveitarfélags“. Ekki varð af slíkum kaupum að sinni, en eigandi Stafns gaf á hinn bóginn út afsal 13. október 1897 til Lýtingsstaðahrepps fyrir jörðinni Kóngsgarði ásamt Háutungum og Stafnseyrum með réttarstæði, sem alls teldist þriðjungur af jörðinni Stafni. Á fundi fulltrúa Lýtingsstaðahrepps, Bólstaðarhlíðarhrepps og Seyluhrepps 5. maí 1898 mun sá fyrstnefndi hafa boðið þessar eignir fram til félagseignar í Upprekstrarfélagi Eyvindarstaðaheiðar fyrir 2.000 krónur og Hannes Pétursson jafnframt gefið félaginu kost á að kaupa heiðina á 2.100 krónur. Á öðrum fundi 6. ágúst sama ár ítrekaði Lýtingsstaðahreppur framangreint boð sitt og einnig Hannes, sem lýsti sig þó reiðubúinn til að lækka kaupverð Eyvindarstaðaheiðar í 2.006 krónur. Ákveðið var að ganga að þessum boðum og myndi Bólstaðarhlíðarhreppur bera 1.106 krónur vegna kaupanna, Seyluhreppur 975 krónur, en Lýtingsstaðahreppur 1.925 krónur. Kaupsamningur var gerður á þessum fundi um eignirnar, sem hér um ræðir, en honum var ekki þinglýst fyrr en 14. október 1988. Þá héldu fulltrúar sömu hreppa fund 1. júlí 1899 til að koma sér saman um afnot landsins, sem fyrrgreindur samningur var gerður um, og var þar ályktað meðal annars um eftirfarandi: „Afréttin skal heita „Stafns- og Eyvindarstaða-afrétt,“ eins og hún hefur verið nefnd til þessa, og telst til hennar allt landið milli Blöndu og Jökulsár vestan fram til öræfa og að heimalöndum ásamt með tungunni milli Svartár í Svartárdal og Fossár, réttarstæðið, réttareyrinni og Vökuhvamminum og yfir höfuð þeim ítökum í Stafnslandi, sem kaupsamningur milli eigenda Stafns og hreppsnefndar í Lýtingsstaðahreppi getur um. ... Á afréttin eiga heimilaðan upprekstur fyrir fénað sinn og fría grasatekju, allir fjáreigendur, er telja fram fénað sinn, sem lögheimili eiga á eftirgreindu svæði ... Sæki einhver, auk hinna umgetnu manna, um upprekstrarleyfi á afréttina, getur hann samið um það og fengið leyfi til þess hjá einhverri af hlutaðeigandi hreppsnefndum, en leyfið gildir þó aðeins um eins árs tíma, nema allar hreppsnefndirnar samþykki að það standi lengur. Þeir, sem slíkt leyfi fá skulu greiða í hagatoll fyrir skepnur.“

Samkvæmt gögnum málsins var reglugerð fyrir Upprekstrarfélag Eyvindarstaðaafréttar samþykkt á fundi fulltrúa Bólstaðarhlíðarhrepps, Lýtingsstaðahrepps og Seyluhrepps 6. júní 1916 og síðan á fundum sýslunefnda Skagafjarðarsýslu 5. mars 1917 og Austur-Húnavatnssýslu 24. sama mánaðar. Í reglugerðinni var meðal annars kveðið á um að afrétturinn væri sameign hreppanna þriggja og ætti Bólstaðarhlíðarhreppur þar ⁵/₁₇, Lýtingsstaðahreppur ⁸/₁₇ og Seyluhreppur ⁴/₁₇. Tekið var fram að til „afréttarinnar telst alt land milli Blöndu og Jökulsár vestari frá heimalöndum fram til öræfa, ennfremur Kongsgarðsland og Háutungur, Vökuhvammur og Réttareyri í Stafnslandi. Réttinni til viðhalds er afréttarfélaginu heimil grjótupptekt í Stafnslandi án endurgjalds.“ Fyrir ágang af afréttarpeningi og átroðning við réttina átti bóndi á Stafni að fá ókeypis upprekstur á afréttinn. Fram kom að upprekstur ættu allar jarðir á tilteknum svæðum í hreppunum þremur. Þá sagði að hreppsnefndirnar hefðu yfirráð yfir afréttinum og „framkvæmdavald í öllum afréttarmálum“.

Stjórnarráðið sendi beiðni 29. desember 1919 til allra sýslumanna um að láta í té skýrslu um svæði „sem talin eru almenningar svo og um afrjettarlönd, sem ekki sannanlega hafa tilheyrt eða nú tilheyra nokkru lögbýli.“ Í svari sýslumanns Skagafjarðarsýslu 14. febrúar 1920 sagði að samkvæmt upplýsingum, sem hann hafi aflað, væru „ekki aðrir almenningar hjer eða afrjettarlönd af þeim, er um er spurt, en hin svonefndu Nýjabæjaröræfi austur undir Hofsjökli.“ Í svari sýslumanns Húnavatnssýslu 28. apríl sama ár sagði að „af hinum umspurðu svæðum“ væri svonefndur almenningur á Skagaheiði, en samkvæmt umsögnum, sem aflað hafi verið frá hreppstjórum, væru ekki önnur slík svæði. Í bréfi hreppstjóra Bólstaðarhlíðarhrepps, sem fylgdi bréfi sýslumanns, sagði að „afrjettin Eyvindarstaðaheiði, sem nú er notuð til upprekstrar afrjettarpeningi Bólstaðarhlíðarhrepps, svo og sveitanna Lýtingsstaðahreppi og hálfum Seiluhreppi í Skagafirði, var áður fyrir hjer um bil 30 árum síðan einstakramanna eign og tilheyrði þá jörðinni Eyvindarstöðum hjer í hreppi, eins og nafn hennar bendir til, en síðan nýnefndar sveitir sameinuðu sig um kaup á henni, er hún þeirra eign, eptir þeim hlutföllum er hver sveit fyrir sig, lagði fram mikið fje til kaupanna og tilheyrir því ekki lengur neinu sjerstöku lögbýli.“

Í málinu liggur fyrir óundirritað skjal, sem var dagsett 20. ágúst 1985 og bar fyrirsögnina: „Landamerkjaskrá fyrir Eyvindarstaðaheiði“, en það mun hafa verið meðal gagna við embætti sýslumannsins á Blönduósi. Í skjalinu var merkjum heiðarinnar lýst sem hér segir: „Að norðan: Frá syðra Kolluhvammsgreni við Blöndu ræður bein lína austur, sunnanvert við Rugludalsbungu í svokallaðan syðri Austurdal. Úr syðri Austurdal ræður bein lína austur í Hanskafell þar sem það er hæst. Þaðan ræður sjónhending í Hlóðarstein sem stendur á Fossárdalsbrún að vestan. Ráða svo hæstu brúnir Fossárdals að vestan fram í efri enda Smjörmálsgils (Smjörmoksgils). Síðan ræður Smjörmálsgil í Fossá. Fossá ræður svo fram í Arnarhól. Úr Arnarhóli liggja merkin austur á Þingmannaháls, en hann skiptir svo merkjum eftir því sem vatn fellur meðan hann endist. Að austan: Úr enda Þingmannaháls ræður svo sjónhending suður á Hraungarð og eftir honum suður á Hraungarðshaus. Þaðan ræður sjónhending sem framhald af Hraungarðinum í suður að Ströngukvísl. Síðan ræður austasta kvísl Ströngukvíslar að upptökum. Að sunnan: Frá upptökum austustu kvíslar Ströngukvíslar ræður Hofsjökull að syðstu kvísl Blöndu við upptök. Að vestan: Frá upptökum syðstu kvíslar Blöndu ræður Blanda alla leið að áðurnefndu syðra Kolluhvammsgreni.“ Neðan við þessa lýsingu var síðan tekið fram að „eigendur Eyvindarstaðaheiðar“ væru samþykkir henni.

Dóms- og kirkjumálaráðuneytið staðfesti 8. desember 2005 skipulagsskrá fyrir áfrýjandann Sjálfseignarstofnunina Eyvindarstaðaheiði. Samkvæmt 1. gr. skipulagsskrárinnar var Bólstaðarhlíðarhreppur stofnandi sjálfseignarstofnunarinnar og var þess getið að hann legði henni til eignar jarðirnar Rugludal og Selhaga ásamt eignarhluta sínum í Eyvindarstaðaheiði, sem væri ⁵/₁₇ hlutar hennar.

Fasteignin Eyvindarstaðaheiði er samkvæmt gögnum málsins þinglýst eign áfrýjenda, en Sveitarfélagið Skagafjörður er nú komið í stað Lýtingsstaðahrepps og Seyluhrepps.

Hæstiréttur felldi 10. apríl 1997 dóm í máli nr. 67/1996, sem Bólstaðarhlíðarhreppur, Lýtingsstaðahreppur og Seyluhreppur höfðuðu 5. október 1994 gegn Landsvirkjun og stefnda í máli þessu, íslenska ríkinu, til réttargæslu. Sveitarfélögin þrjú, sem voru áfrýjendur fyrir Hæstarétti, kröfðust þess að viðurkenndur yrði réttur þeirra til bóta annars vegar fyrir „fallréttindi (virkjunarréttindi) í Blöndu fyrir Eyvindarstaðaheiði, að fjárhæð 20.148.000 krónur“ og hins vegar fyrir land á heiðinni, sem Landsvirkjun hafi fengið til ótímabundinna umráða og afnota vegna Blönduvirkjunar á grundvelli nánar tiltekins samnings við áfrýjendurna. Fyrir Hæstarétti krafðist Landsvirkjun að staðfestur yrði héraðsdómur um sýknu hennar af kröfum áfrýjendanna, en íslenska ríkið, sem lét málið til sín taka, studdi þar „kröfugerð og sjónarmið stefnda Landsvirkjunar í málinu.“ Í dómi Hæstaréttar sagði meðal annars eftirfarandi: „Heimildir benda til þess, að Eyvindarstaðaheiði hafi nær einvörðungu verið notuð til beitar á fyrri tíð. Þegar heiðarinnar er getið í skriflegum heimildum, er það í tengslum við upprekstur og afréttarnot. ... Þegar litið er til alls þess, sem rakið er hér að framan og í héraðsdómi um Eyvindarstaðaheiði og nýtingu hennar, verður ekki talið, að sönnur hafi verið leiddar að því, að heiðin hafi nokkurn tíma verið undirorpin fullkomnum eignarrétti einstaklinga eða kirkjunnar, hvorki fyrir nám né með löggerningum eða öðrum hætti. Ekki er leitt í ljós, að landamerkjabréfi fyrir Eyvindarstaðaheiði, þinglýstu 20. maí 1889, hafi fremur verið ætlað að ákveða mörk milli eignarlanda en landa í afréttareign. Yfirlýsingar í kaupsamningum og afsölum á síðustu öld nægja ekki einar sér til að dæma áfrýjendum eignarrétt að þessu afréttarlandi. Tiltækar heimildir benda hins vegar til þess, að um afréttareign eigenda heimalands Eyvindarstaða hafi verið að ræða í þeim skilningi, að aðrir hafi átt þar rétt til upprekstrar og ef til vill annarra nota, en gegn gjaldi til Eyvindarstaðamanna. Þá eru staðhættir og víðátta heiðalandsins þannig, að líkur mæla gegn óskoruðum eignarráðum jarðeigenda. Í kaupsamningi Hannesar Péturssonar við áfrýjendur 6. ágúst 1898 gat ekki falist víðtækari eignarréttur þeim til handa en sannanlega var á hendi seljanda. Með hliðsjón af því og notkun afréttarlandsins hafa áfrýjendur ekki heldur unnið eignarhefð á Eyvindarstaðaheiði.“ Á þessum grunni, svo og með vísan til 2. gr., sbr. 1. og 49. gr. vatnalaga nr. 15/1923 og forsendna héraðsdóms í málinu var niðurstaða hans staðfest.

Bólstaðarhlíðarhreppur, Lýtingsstaðahreppur og Seyluhreppur áttu aðild að framangreindu dómsmáli á grundvelli eignarréttinda yfir Eyvindarstaðaheiði, sem þeir töldu sig njóta. Fyrstnefndi hreppurinn stofnaði sem áður segir áfrýjandann Sjálfseignarstofnunina Eyvindarstaðaheiði og framseldi til hans ætlaðan eignarhlut sinn í heiðinni með skipulagsskránni, sem var staðfest 8. desember 2005. Þá varð áfrýjandinn Sveitarfélagið Skagafjörður til á árinu 1998 við sameiningu eldri sveitarfélaga, þar á meðal síðarnefndu hreppanna tveggja. Áfrýjendur eru þannig komnir í stað hreppanna, sem voru aðilar að fyrra málinu. Gagnaðili þeirra var á hinn bóginn Landsvirkjun, en stefndi í þessu máli, íslenska ríkið, átti þar aðeins hlut að máli á grundvelli 1. mgr. 21. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála og var af þeim sökum ekki aðili að því í skilningi 1. mgr. 116. gr. sömu laga. Þótt hrepparnir þrír hafi reist áðurnefndar dómkröfur sínar í fyrra málinu á þeim grunni að þeir nytu beins eignarréttar yfir Eyvindarstaðaheiði sneru þær að viðurkenningu réttar hreppanna til bóta úr hendi Landsvirkjunar. Dómkröfur í þessu máli snúa á hinn bóginn að því hvort hnekkt verði úrskurði óbyggðanefndar um að Eyvindarstaðaheiði og Hraunin séu þjóðlenda og eftir atvikum ákvörðun um hvers konar réttindi áfrýjendur kunni að njóta að þessum landsvæðum. Í skilningi einkamálaréttarfars er sakarefnið í þessu máli þannig ekki það sama og í fyrra dómsmálinu. Dómur Hæstaréttar í máli nr. 67/1996 hefur því ekki þau áhrif hér, sem um ræðir í 1. mgr. 116. gr. laga nr. 91/1991, en hann hefur á hinn bóginn fullt sönnunargildi um þau málsatvik, sem í honum greinir, þar til það gagnstæða er sannað, sbr. 4. mgr. sömu lagagreinar.

Í málinu hefur því ekki verið haldið fram að byggð hafi nokkru sinni verið á landsvæðunum, sem nefnd eru Eyvindarstaðaheiði og Hraunin, eða að land þar hafi verið nýtt til annars en hefðbundinna afréttarnota. Því hefur heldur ekki verið borið við að þessi landsvæði hafi að einhverju leyti eða öllu talist vera hluti af jörðinni Eyvindarstöðum eða öðrum jörðum, en að því verður að gæta að milli bæjarhúsa á Eyvindarstöðum og nyrstu marka heiðarinnar eru um 15 km og liggja þar á milli lönd fleiri jarða en einnar.

Samkvæmt Landnámabók nam Eyvindur sörkvir Blöndudal. Þar var ekki getið um bústað hans, en talið hefur verið að landnámsjörð hans hafi verið Eyvindarstaðir. Þorkell vingnir Skíðason var sagður hafa numið Vatnsskarð allt og Svartárdal í Húnaþingi, Álfgeir land Álfgeirsvalla upp til Mælifellsár, en Hrosskell allan Svartárdal í Skagafirði, Ýrarfellslönd og ofan til Gilhaga og mun hann hafa búið á Ýrarfelli. Þorviður á að hafa numið land upp frá Mælifellsá til Giljár, sem mun vera talin sú sama og nú er nefnd Gljúfurá, en Eiríkur Hróaldsson frá henni um Goðdali alla ofan til Norðurár og mun hann hafa búið á Hofi. Vékell hinn hamrammi var sagður hafa numið land ofan frá Giljá til Mælifellsár og búið á Mælifelli. Í Landnámabók kom ekkert fram um hversu langt til suðurs þessi landnámssvæði eiga að hafa náð, en eins og áður greinir liggja norðurmerki Hraunanna meðal annars að landi jarðanna Mælifells, Gilhaga, Írafells og Goðdala. Þessi lýsing mælir þannig ekki út af fyrir sig gegn því að land innan svæðanna, sem málið varðar, kunni að hafa verið numið. Til þess verður á hinn bóginn að líta að í Landnámabók var jafnframt greint frá því að fyrrnefndur Hrosskell hafi sent þræl sinn Roðrek upp eftir „Mælifellsdal í landaleitan suðr á fjǫll.“ Þrællinn hafi komið til gils, sem „verðr suðr frá Mælifelli ok nú heitir Roðreksgil“, og sett þar niður staf, sem menn „kǫlluðu Landkǫnnuð, ok eptir þat snýr hann aptr.“ Vékell hinn hamrammi hafi spurt til þessarar ferðar Roðreks og farið „litlu síðar suðr á fjǫll í landaleitan.“ Hann hafi komið „til hauga þeira, er nú heita Vékelshaugar; hann skaut milli hauganna ok hvarf þaðan aptr.“ Þegar Eiríkur Hróaldsson hafi haft spurnir af þessu hafi hann sent „þræl sinn suðr á fjǫll, er hét Rǫnguðr; fór hann enn í landaleitan.“ Sá hafi komið „suðr til Blǫndukvísla“ og farið þaðan upp með á vestur á hraunið „milli Reykjavalla ok Kjalar“, þar sem hann hafi komið að fótsporum, sem hafi legið að sunnan. Þar hafi hann hlaðið vörðu, en snúið síðan aftur og fengið frelsi fyrir þessa för. Af þessum lýsingum í Landnámabók verður ekki annað séð en að þessar þrjár ferðir hafi verið farnar til að kanna áður óþekkt lönd, sem hafi verið utan marka landnámsjarða á svæðinu. Gilið, sem samkvæmt framansögðu dró heiti sitt af þrælnum Roðreki, var sagt vera suður af Mælifelli og er það þannig þó nokkuð norðan við merki Hraunanna til þeirrar áttar. Vékelshaugar eru um 3 km fyrir austan Blöndu og um 12 km fyrir sunnan norðurmerki Eyvindarstaðaheiðar gagnvart landi, sem áður átti undir jörðina Stafn. Blöndukvíslar eru rúmlega 30 km sunnar og jafnframt innan merkja Eyvindarstaðaheiðar, en Reykjavellir, sem munu vera Hveravellir, eru fyrir vestan þær og handan Blöndu. Af Landnámabók, sem er talin hafa verið rituð á fyrri hluta 12. aldar, verður ekkert ráðið um að landið, sem þessar ferðir voru farnar á, hafi að einhverju leyti verið numið síðar eða lagt undir eldri landnámssvæði. Mælir þetta gegn því að stofnað hafi verið með landnámi til beins eignarréttar yfir landi, sem fellur innan marka Eyvindarstaðaheiðar og Hraunanna.

Í bréfi 3. apríl 1380 um kaupmála Þórðar Bessasonar og Járngerðar Gilsdóttur kom sem fyrr segir fram að Bessi Brandsson hafi gefið syni sínum Eyvindarstaði og var þess getið að jörðinni hafi fylgt „jardar spott“, sem áður hafi átt undir Bollastaði, allur skógur í Blöndugili og tveir afréttir, annar með heitinu Guðlaugstungur og hinn „j milli kuisla“. Svipaða lýsingu var að finna í áðurnefndu eftirriti af vitnisburði, sem mun hafa verið gefinn á Skarði á árinu 1401. Í báðum þessum heimildum var merkjum Eyvindarstaða lýst sérstaklega og er því ljóst að önnur áðurnefnd svæði, sem þar var getið, hafi verið utan við land jarðarinnar en talist fylgja henni. Bollastaðir eru næsta jörð sunnan Eyvindarstaða, en Blöndugil, þar sem skógur átti að vera, liggur með Blöndu á svæðinu, þar sem suðurmerki jarðarinnar Rugludals ná að Eyvindarstaðaheiði. Guðlaugstungur eru á Eyvindarstaðaheiði um 35 km fyrir sunnan merki hennar við Rugludal. Af gögnum málsins verður ekkert ráðið um hverjar kvíslarnar hafi verið, sem annar afréttur Eyvindarstaða á að hafa legið á milli eftir þessum heimildum, en hafi verið átt við Blöndukvíslar hefur hann verið meira en 15 km fyrir sunnan Guðlaugstungur. Um þessar heimildir verður að gæta að því að hvergi var þar rætt um að Eyvindarstaðir hafi átt Eyvindarstaðaheiði eða að hún hafi öll fylgt jörðinni, heldur var þvert á móti aðeins rætt um afnotarétt jarðarinnar að tveimur afmörkuðum og fremur litlum afréttarsvæðum á þeirri miklu víðáttu, sem heiðin er. Ekkert var þar heldur minnst á að jörðin hefði tekjur af fjallatollum vegna upprekstrar annarra á þessa tvo afrétti, hvað þá heiðina alla. Verður því ekki annað ráðið af þessum heimildum en að Eyvindarstöðum hafi aðeins fylgt þau óbeinu eignarréttindi, sem fólust í upprekstrarrétti á tveimur takmörkuðum svæðum á heiðinni langt fyrir sunnan merki jarðarinnar, og hafi jörðin ekki notið annarra réttinda yfir landi á heiðinni.

Eins og áður greinir gengu dómar á árunum 1464 og 1538 í málum, sem vörðuðu skyldu bænda á svæðinu vestan frá Laxá á Skagaströnd austur til Gönguskarðsár í Skagafirði til að reka fé sitt til sumarbeitar á Eyvindarstaðaheiði og greiða „eyvindarstadamonnum“ lambatoll eftir nánar tilgreindum reglum. Í dómunum var um þessa skyldu vísað til úrskurðar Einars lögmanns Gilssonar, sem ekkert frekar liggur fyrir um í málinu. Sá maður mun hafa verið lögmaður norðan og vestan árin 1367 og 1368. Um uppruna þessarar skyldu verður ekkert annað séð í gögnum málsins, en hún var sem áður greinir meðal annars ítrekuð á héraðsþingi 1686, í lögfestum 1773 og 1776 og í bréfi, sem var lesið upp á manntalsþingi 1790. Hún virðist og hafa lagt grunn að því að eigendur Eyvindarstaða hafi á síðari stigum kallað til beins eignarréttar yfir Eyvindarstaðaheiði. Hennar var sem fyrr segir í engu getið í heimildunum frá 1380 og 1401, þar sem rætt var um afrétti Eyvindarstaða á Guðlaugstungum og milli kvísla á Eyvindarstaðaheiði, en þær eru sýnilega yngri en úrskurður lögmannsins, sem gegndi störfum 1367 til 1368. Í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns frá 1708 var fjallað um upprekstur annarra jarða á Eyvindarstaðaheiði, sem hafi þó lítið eða ekkert verið nýttur síðustu árin, og skyldu bænda til að greiða til Eyvindarstaða afréttartoll vegna þessa. Rætt var þar um heiðina sem afrétt Eyvindarstaða, sem lægi fram frá landi Rugludals austan Blöndu, og getið um önnur hlunnindi, sem Eyvindarstaðir hafi haft af heiðinni vegna skógar, hrísrifs, fuglaveiða og grasatekju, svo og selstöðu, sem hafi ekki verið nýtt um langan aldur. Þegar þessar heimildir eru virtar í heild verður ekki séð að efni geti verið til að álykta að greiðsla fjallatolla til Eyvindarstaða, sem virðist hafa viðgengist öldum saman vegna upprekstrar búfjár til sumarbeitar á Eyvindarstaðaheiði, hafi verið leidd af því að heiðin hafi réttilega getað talist háð beinum eignarrétti eiganda jarðarinnar. Ekkert annað liggur fyrir í málinu, sem styður að stofnað hafi verið á lögmætan hátt til slíkra réttinda yfir heiðinni, og verður því eins og í fyrrnefndum dómi Hæstaréttar 10. apríl 1997 að leggja til grundvallar að land innan merkja Eyvindarstaðaheiðar hafi aldrei verið háð beinum eignarrétti. Orkar ekki tvímælis að sama máli gegni um Hraunin. Samkvæmt því verður staðfest niðurstaða héraðsdóms um sýknu stefnda af aðalkröfu áfrýjenda, svo og af fyrstu varakröfu þeirra.

Með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður staðfest niðurstaða hans um aðrar varakröfur áfrýjenda.

Ákvæði héraðsdóms um málskostnað og gjafsóknarkostnað verða látin standa óröskuð. Rétt er að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður, en um gjafsóknarkostnað áfrýjenda hér fyrir dómi fer samkvæmt því sem í dómsorði segir.

Dómsorð:

Héraðsdómur skal vera óraskaður.

Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður.

Allur gjafsóknarkostnaður áfrýjenda, Sjálfseignarstofnunarinnar Eyvindarstaðaheiðar og Sveitarfélagsins Skagafjarðar, fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningsþóknun lögmanns þeirra, 1.000.000 krónur.

Dómur Héraðsdóms Norðurlands vestra 12. mars 2012.

Mál þetta, sem tekið var til dóms 13. febrúar sl., var höfðað af Sjálfseignarstofnun Eyvindarstaðaheiðar og Sveitarfélaginu Skagafirði gegn íslenska ríkinu með stefnu áritaðri um birtingu 21. janúar 2010. Dómari og sakflytjendur fóru á vettvang 12. október 2011.

Dómkröfur

Stefnandi krefst þess aðallega að felldur verði úr gildi úrskurður óbyggðanefndar frá 19. júní 2009 í máli nr. 5/2008, Húnavatnshreppur austan Blöndu og Skagafjörður vestan Vestari-Jökulsár ásamt Hofsjökli, þess efnis að landsvæðið Eyvindarstaðaheiði sé þjóðlenda, þ.e. eftirtalin úrskurðarorð: „Það er því niðurstaða óbyggðanefndar að landsvæði það sem nefnt er Eyvindarstaðaheiði, svo sem það er afmarkað hér á eftir, teljist til þjóðlendu í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr. laga nr. 58/1998.

Upphafspunktur er í Syðra-Rolluhvammsgreni við Blöndu. Þaðan er lína dregin beint austur, sunnanvert við Rugludalsbungu í svokallaðan syðri Austurdal. Þaðan er línan dregin i Hanzkafell þar sem það er hæst. Frá Hanzkafelli er haldið í Hlóðarstein sem stendur á Fossadalsbrún að vestan og þaðan beina stefnu í botn Smjörmoksgils. Smjörmoksgili er fylgt að Fossá og Fossá síðan að punkti sem liggur beint vestur af þeim stað þar sem Aðalsmannsvatnalækur rennur úr Aðalsmannslækjarvatni. Þaðan er læknum fylgt þar til hann fellur í Svartá. Síðan er Svartá fylgt og Vestari-Bugakvísl til upptaka. Frá upptökum Vestari-Bugakvíslar er lína dregin á fjallið Sátu þar sem það er hæst og áfram sömu stefnu að jaðri Hofsjökuls. Þaðan er jökuljaðrinum fylgt til upptaka Blöndu. Loks er Blöndu fylgt til norðurs að Syðra-Rolluhvammsgreni.“

Þá krefjast stefnendur þess að felld verði úr gildi niðurstaða óbyggðanefndar í sama úrskurði þess efnis að landsvæðið Hraunin sé þjóðlenda, þ.e. eftirtalin úrskurðarorð:

„Það er því niðurstaða óbyggðanefndar að umrætt landsvæði það sem afmarkað er hér á eftir, teljist til þjóðlendu í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr. laga nr. 58/1998:

Upphafspunktur er þar sem Fremri-Hraunlækur fellur í Vestari-Jökulsá. Þaðan er læknum fylgt þar til komið er að skurðpunkti við línu sem dregin er úr Goðdalakistu fram á hábrúnir til fjalla milli Svartárdalanna og Goðdalalands. Frá skurðpunktinum er nefndri línu fylgt til norðurs þar til komið er á móts við Kvíslarupptök. Þaðan er línan dregin í upptök Runukvíslar. Þaðan er Runukvísl fylgt að ármótum hennar og Pollakvíslar við Hrauntungu. Frá ármótum er Pollakvísl fylgt að upptökum. Þaðan er línan dregin til norðurs í botn Gullreitsgils og Gullreitsgili síðan fylgt til norðurs þar til það beygir til norðausturs. Þaðan er línan dregin til suðvesturs í hæsta punkt Sandhóla. Frá Sandhólum er haldið til norðurs í klettabelti sem er sunnan í Vatnafelli [...]. Þaðan er haldið í upptök Brunnabrekkulækjar og línan dregin þaðan beina stefnu að þeim stað þar sem Aðalmannvatnalækur rennur í Svartá. Síðan er Svartá fylgt og svo Vestari-Bugakvísl til upptaka. Frá upptökum Vestari-Bugakvíslar er línan dregin á fjallið Sátu þar sem það er hæst og áfram sömu stefnu að jaðri Hofsjökuls. Þaðan er jökuljaðrinum fylgt til upptaka Vestari-Jökulsár. Loks er Vestari-Jökulsá fylgt að upphafspunkti þar sem Fremri-Hraunlækur fellur í hana.“

Til vara krefjast stefnendur þess að þjóðlendukröfu ríkisins verði hafnað varðandi landsvæði það sem stefnendur telja hluta af heimalandi jarðarinnar Eyvindarstaða og þar með viðurkenndur fullkominn eignarréttur að landsvæðinu sem afmarkast af línu þannig að lína, sem mörkuð er í varakröfu, miðist við línu sem dregin er úr Fossá merkt I í Galtará merkt II og niður hana í Blöndulón merkt III þaðan eftir miðlínu í sveitarmerki milli Eyvindarstaðaheiðar og Auðkúluheiðar merkt IV en númer þessi er að finna á dskj. nr. 4.

Verði ekki fallist á aðal- eða varakröfu stefnenda krefjast þeir þess að viðurkennt verði að þeir eigi einkarétt til beitar, veiða, dýraveiða, hagnýtingar vatnsréttinda og nýtingar á auðlindum í jörðu, án endurgjalds, á öllu því svæði Eyvindarstaðaheiðar sem úrskurðað var þjóðlenda, líka á svokölluðum Hraunum.

Til þrautavara krefjast stefnendur þess að viðurkennt verði að það landsvæði sem tilheyrir Eyvindarstaðaheiði og kallað hefur verið Hraunin, sbr. afmörkun í aðalkröfu, verði dæmt í afréttareign þeirra, sbr. 5. gr. þjóðlendulaga nr. 58/1998. Loks krefjast stefnendur málskostnaðar úr hendi stefnda eins og málið væri ekki gjafsóknarmál.

Stefndi krefst sýknu af öllum kröfum stefnenda og málskostnaðar.

Málavextir

Samkvæmt ákvæðum laga nr. 58/1998 um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta tók óbyggðanefnd 29. mars 2007 til meðferðar landsvæði á vestanverðu Norðurlandi. Að þessu sinni var til meðferðar hjá nefndinni Eyjafjarðarsýsla, Skagafjarðarsýsla og Austur-Húnavatnssýsla austan Blöndu auk Hofsjökuls. Í bréfi óbyggðanefndar til fjármálaráðherra, dagsettu 3. október 2007, var vísað til nýgenginna dóma og úrskurða og þeirri fyrirspurn komið á framfæri hvort kröfugerð ríkisins mundi að meira eða minna leyti byggja á sambærilegum málsgrundvelli og í tilvikum Esju og Smjörfjalla. Væri svo taldi nefndin óhjákvæmilegt að fresta umfjöllun um viðkomandi hluta af svæðinu þar til afstaða dómstóla lægi fyrir. Í kjölfarið var þess farið á leit af hálfu fjármálaráðherra að svæðinu yrði skipt þannig að einungis syðri hluti svæðisins yrði til meðferðar nú. Óbyggðanefnd féllst á þessa beiðni fjármálaráðherra með bréfi dagsettu 28. desember 2007. Landsvæði það sem til umfjöllunar er eftir þessa breytingu er nefnt vestanvert Norðurland, syðri hluti (7A). Nyrðri hluti hins upphaflega svæðis nefnist nú vestanvert Norðurland, nyrðri hluti (7B).

Landsvæðið vestanvert Norðurland, syðri hluti (7A), afmarkast svo: Norðurmörk fylgja norðurmörkum fyrrum Bólstaðarhlíðarhrepps og Seyluhrepps, Norðurá og Norðurárdal, Öxnadalsheiði og Öxnadalsá þar til hún fellur í Hörgá og Hörgá til ósa. Austurmörk miðast við Fnjóská frá ósum þar til hún sker sveitarfélagsmörk Eyjafjarðarsveitar að austan. Þeim mörkum er fylgt til suðurs í Fjórðungakvísl. Suðurmörk fylgja suðurmörkum Eyjafjarðarsveitar og suðurjaðri Hofsjökuls, þar sem jafnframt eru norðurmörk svæða 1 og 3 hjá óbyggðanefnd. Vesturmörk miðast við Blöndu, frá norðurmörkum fyrrum Bólstaðarhlíðarhrepps til upptaka í Blöndujökli í Hofsjökli.

Óbyggðanefnd bárust kröfur stefnda 14. mars 2008, sem vörðuðu allt svæði 7A, og birti hún þær samkvæmt 2. mgr. 10. gr. laga nr. 58/1998, ásamt því að skora á þá sem teldu þar til eignarréttinda að lýsa kröfum sínum. Í apríl 2008 barst óbyggðanefnd leiðrétting stefnda á þeirri afmörkun umfjöllunarsvæðis sem fram kom í kröfulýsingunni frá 14. mars en þjóðlendukröfusvæðið stóð óbreytt. Tilkynning um hina leiðréttu afmörkun var birt 30. apríl 2008. Jafnframt var skorað á þá sem teldu til eignarréttinda á því landsvæði sem félli innan kröfusvæðis ríkisins að lýsa kröfum sínum fyrir óbyggðanefnd í síðasta lagi 30. júní 2008. Fjölmargar kröfur og athugasemdir bárust nefndinni. Óbyggðanefnd ákvað að fjalla um svæðið í fimm aðskildum málum. Eitt þeirra, nr. 5/2005, tekur til Húnavatnshrepps austan Blöndu og Skagafjarðar vestan Vestari-Jökulsár ásamt Hofsjökli. Stefnendur gera tilkall til þessa svæðis að Hofsjökli undanskildum.

Í úrskurði óbyggðanefndar frá 19. júní 2009 eru heimildir um hið umþrætta svæði, Eyvindarstaðaheiði og Hraunin, raktar ítarlega. Nefndin komst að þeirri niðurstöðu að á Eyvindarstaðaheiði væri að finna landsvæði sem teldist þjóðlenda með þeim mörkum sem áður eru rakin í dómkröfum stefnenda, en viðurkennt var á hinn bóginn að þetta landsvæði væri afréttareign Húnavatnshrepps og Sveitarfélagsins Skagafjarðar samkvæmt 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr. laga nr. 58/1998. Landsvæði það sem kallað er Hraunin var hins vegar undanskilið hvað þetta varðar og telst alfarið þjóðlenda.

Ekki er um það deilt að stefnendur höfðuðu mál þetta innan þess frests sem um ræðir í 1. mgr. 19. gr. laga nr. 58/1998.

III

Málsástæður og lagarök stefnenda

Stefnendur halda því fram að landsvæði það sem um er þrætt í máli þessu sé háð beinum eignarrétti þeirra og sá réttur njóti verndar 72. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944, sbr. 10. gr. stjórnskipunarlaga nr. 97/1995 og 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við mannréttindasáttmála Evrópu sem lögfestur var hér á landi með lögum nr. 62/1994. Mál þetta snúist um það hvort landsvæðið sé eign eða háð eignarrétti stefnenda sem þá sé varinn af tilvitnuðum ákvæðum.

Stefnendur byggja aðalkröfu sína á því að allt landsvæði það sem afmarkað er í aðalkröfu þeirra hafi verið numið í öndverðu og eignarréttur sá er þá stofnaðist hafi ekki fallið niður síðan. Stefnendur halda því fram að krafa þeirra sé studd þinglýstu landamerkjabréfi og öðrum eignarheimildum fornum og nýjum, svo sem landamerkjabréfum aðliggjandi jarða, jarðamötum, fasteignamötum o.fl. Landamerkjabréf fyrir Eyvindarstaðaheiði hafi verið gert 28. september 1886 og þinglesið 20. maí 1889 og fært án athugasemda í landamerkjabók en undir bréfið sé ritað af hálfu aðliggjandi jarða.

Í Landnámu sé landnámi í Skagafirði m.a. lýst svo: „Ingimundr lézk þat eigi ætlat hafa, en þó sendi hann þá Finna tvá í hamförum til Íslands eptir hlut sínum. Þat var Freyr ok görr af silfri. Finnar kómu aptr og höfðu fundit hlutinn ok nát eigi; vísuðu þeir Ingimundi til í dal einum milli holta tveggja ok sögðu Ingimundi allt landsleg, hvé háttat var þar er hann skyldi byggja.

Eptir þat byrjar Ingimundr för sína til Íslands ok með honum Jörundr háls mágr hans ok Eyvindr sörkvir og Ásmundr ok Hvati, vinir hans, ok þrælar hans, Friðmundr, Böðvarr, Þórir refskegg, Úlfkell. Þeir tóku Grímsáarós fyrir sunnan land ok váru allir um vetrinn á Hvanneyri með Grími fóstbróður Ingimundar. En um várit fóru þeir norðr um heiðar; þeir kómu í fjörð þann, er þeir fundu hrúta tvá; þat kölluðu þeir Hrútafjörð; síðan fóru þeir norðr um heruð og gáfu víða örnefni. Hann var um vetr í Víðidal í Ingimundarholti. Þeir sáu þaðan fjöll snælaus í landuðr ok fór þann veg um várit; þar kenndi Ingimundr lönd þau, er honum var vísat. Þórdís, dóttir hans, var alin í Þórdísarholti. Ingimundur nam Vatnsdal allan upp frá Helgavatni ok Urðarvartni fyrir austan. Hann bjó at Hofi ok fann hlut sinn, þá er hann gróf fyrir öndvegissúlum sínum.“ Í Landnámu er að finna svofellda lýsingu á landnámi í Húnavatnshreppi: „En er þetta spurði Eiríkr í Goðdölum, sendi hann þræl sinn suður á fjöll, er hét Rögnuðr; fór hann enn í landaleitan. Hann kom suðr til Blöndukvísla ok fór þá upp með á þeiri, er fellr fyrir vestan Hvinverjadal og vestr á hraunit milli Reykjavalla ok Kjalar og kom þar á mann spor ok skilði, at þau lágu sunnan at. Hann hlóð þar vörðu þá, er nú heitir Rangaðarvarða. Þaðan fór hann aptr, ok gaf Eiríkr honum frelsi fyrir ferð sína, ok þaðan af tókusk ferðir um fjallit milli Sunnlendinga fjórðungs ok Norðlendinga.“ Stefnendur vísa síðan til þess að frekari lýsingar á landnámi í Skagafirði og Húnavatnshreppi sé að finna í úrskurði óbyggðanefndar í máli nr. 5/2008. Stefnendur vísa til þess, máli sínu til stuðnings, að Landnáma hafi oft verið túlkuð þannig að hún styðji við beinan eignarrétt, sbr. t.d. dóma Hæstaréttar Íslands, 1960:726 og 1994:2228. Þá hafi óbyggðanefnd komist að sömu niðurstöðu í almennum niðurstöðum sínum svo og í fyrri úrskurðum.

Stefnendur byggja kröfu sína um eignarrétt að svæðinu á því að jörð með þinglýstum landamerkjum sé eignarland og að sá sem haldi öðru fram beri sönnunarbyrði fyrir því. Þá halda þeir því fram að land Eyvindarstaðaheiðar hafi frá landnámi verið undirorpið beinum eignarrétti en landnámsheimildir í Skagafirði og Húnavatnshreppi fari ekki í bága við landamerkjabréf heiðarinnar. Stefnendur vísa til þess að landamerkjabréf fyrir Eyvindarstaðaheiði hafi verið þinglesið án athugasemda og fært í landamerkjabók 20. maí 1889. Samkvæmt bréfinu liggi heiðin undir Eyvindarstöðum. Þetta leiði til þess að úrskurður óbyggðanefndar sé rangur og brjóti í bága við 72. gr. stjórnarskrárinnar og 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við mannréttindasáttmála Evrópu.

Stefnendur vísa einnig til þess að við setningu landamerkjalaga nr. 5/1882 og síðan laga nr. 41/1919 hafi það verið ætlun löggjafans að framkvæmdavaldið hefði frumkvæði að því að gengið yrði frá landamerkjum jarðeigna, þau skráð og leyst úr ágreiningi sem uppi hafi verið. Þessi tilgangur laganna bendi til þess að landsvæðið sé háð beinum eignarrétti en landamerkjabréfið sé byggt á eldri heimildum eins og rakið er í úrskurði óbyggðanefndar. Því fari eldri heimildir ekki gegn landamerkjabréfi jarðarinnar. Í þessu sambandi vísa stefnendur til dóms Hæstaréttar Íslands í máli nr. 48/2004 en þar hafi verið talið að máli skipti hvort land teldist til upphaflegs landnáms og hvort farið hafi verið með landið sem eignarland samkvæmt elstu heimildum, sbr. einnig dóm réttarins í máli nr. 47/2007. Stefnendur byggja einnig á því að land sem lagt er til afréttar teljist eignarland og vísa í því efni til dóms sem birtist á bls. 1137 í dómasafni Hæstaréttar Íslands fyrir árið 1971.

Stefnendur reisa kröfur sínar enn fremur á því að þeir hafi farið með ráðstöfun á öllum réttindum sem fylgdu eign þeirra auk þess sem þeir hafi nýtt eignina til beitar en varðandi nánari lýsingu á notkun afréttarinnar vísa þeir til úrskurðar óbyggðanefndar á bls. 12-14. Stefnendur segjast byggja á því að þeir hafi greitt skatta og skyldur af eign sinni og eignarréttur þeirra hafi alla tíð verið virtur af öðrum sem m.a. hafi komið fram í því að þeir hafi getað bannað öðrum afnot af eign sinni. Auk þessa byggi eignarhald þeirra á viðskiptavenju.

Stefnendur vísa, máli sínu til stuðnings, einnig til þess að venjuréttur og hefðarreglur leiði til þeirrar niðurstöðu að hið umþrætta landsvæði sé háð eignarrétti þeirra í skilningi nefndrar 72. gr. stjórnarskrárinnar og 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við mannréttindasáttmála Evrópu en fullur hefðartími sé liðinn frá því að stefnendur tóku að nytja landið en öll afnot þess og nytjar hafi verið háð leyfi landeigenda og enginn annar hafi notað landið á nokkurn hátt. Stefnendur benda á að sjónarmið óbyggðanefndar í þá veru að flokka hefð með lögum sem frumstofnun eignarréttar hafi ekki verið breytt af Hæstarétti Íslands. Stefnendur telja að úr því að unnt sé að hefða land, sem eignarrétti er háð, hljóti að vera unnt að vinna hefð á landi sem ekki sé háð eignarrétti annarra. Í þessu sambandi vísa stefnendur til dóms Hæstaréttar Íslands sem birtist á bls. 2792 í dómasafni réttarins fyrir árið 1997 en þar hafi eignarhefð verið viðurkennd enda þótt not hefðanda, sem jafnframt studdi rétt sinn við kaupsamning, hefðu verið sambærileg afréttarnotum, þ.e. beit og eftir atvikum önnur þrengri nýting. Í dómi, sem finna má á bls. 27 í dómasafni Hæstaréttar Íslands fyrir árið 1939, hafi rétturinn talið að eignarhefð hefði komist á enda þótt eignarheimild væri sögð glötuð og ekki annar grundvöllur fyrir hendi en takmörkuð not. Stefnendur vísa einnig til dóms Mannréttindadómstóls Evrópu í máli Helgu klaustranna gegn Grikklandi og telja að þar sé að finna athyglisverð sjónarmið varðandi afstöðu dómstólsins til sönnunar á eignarhaldi. Mannréttindadómstóllinn hafi bent á að klaustrin, sem voru hluti af grísku kirkjunni og stofnuð löngu fyrir myndun gríska ríkisins, hefðu í aldanna rás eignast miklar eignir, þar með talið landsvæði það sem um var deilt. Dómurinn hafi talið óumdeilanlegt að afsöl, sem aflað var á tímum keisaraveldanna Býsanska og Ottóman-veldisins, hefðu glatast eða eyðilagst. Með tilliti til landtöku í svo langan tíma, meira að segja án löglegs eignarhalds, yrði að telja að því tímabili, sem væri skilyrði fyrir því að hefð yrði haldið upp á ríkið eða gegn þriðja aðila, hefði án efa verið lokið. Stefnendur vísa til þess að 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við mannréttindasáttmála Evrópu sé hluti af íslenskum rétti og því beri dómstólum hér á landi að taka mið af þeim sjónarmiðum sem lögð eru til grundvallar af Mannréttindadómstóli Evrópu við mat á því hvort um sé að ræða eign sem njóti verndar 1. gr. samningsviðauka nr. 1. við nefndan sáttmála. Auk þessa vísa stefnendur til þess að fræðimenn hafi talið að eignarhefð sé unnt að vinna á landi hvort sem um sé að ræða afrétt eða almenning ef skilyrðum hefðar sé á annað borð fullnægt. Stefnendur telja að venjuréttur og hefð falli saman í þessu máli sem leiði til þess að þeir eigi öll þau réttindi sem fylgja Eyvindarstaðaheiði, enda hafi þeir og fyrri eigendur heiðarinnar nýtt sér þau réttindi öldum saman.

Stefnendur halda því fram að við mat á því hvort umrætt landsvæði sé eign eða eignarréttindi í skilningi 72. gr. stjórnarskrárinnar og 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við mannréttindasáttmála Evrópu vísi stefnendur til þeirra sjónarmiða sem lögð hafa verið til grundvalla af Mannréttindadómstólnum. Hafa verði í huga að Mannréttindadómstóllinn hafi túlkað hugtakið eign í skilningi nefndrar 1. gr. samningsviðaukans á þá leið að það hafi sjálfstæða merkingu. Skortur á vernd að landsrétti ráði hins vegar ekki alltaf úrslitum um það hvort um sé að ræða eign í skilningi 1. gr. og þannig geti verið um að ræða eign í skilningi nefndrar 1. gr. þó að dómstólar viðkomandi ríkis hafi ekki talið svo vera samkvæmt landsrétti þess ríkis.

Stefnendur reisa kröfu sína enn fremur á sjónarmiðum sem fram hafa komið hjá Mannréttindadómstóli Evrópu um lögmætar væntingar. Dómstóllinn hafi komist að þeirri niðurstöðu að væntingar einstaklinga og lögaðila til að njóta eigna sinna séu verndaðar af 1. gr. samningsviðauka nr. 1. við mannréttindasáttmála Evrópu ef þær eru byggðar á sanngjörnu og réttlætanlegu trausti á réttargerningi (legal act), sem tengdur er við eignarréttindi og hefur áreiðanlegan lagagrundvöll.

Stefnendur halda því fram að ef ekki verði fallist á að eignarheimildir þær sem þeir byggja eignarrétt sinn á teljist fullnægjandi sé verið að mismuna eigendum jarða með því að gera aðrar kröfur til þeirra um sönnun en annarra landeigenda hér á landi. Slík íþyngjandi sönnunarbyrði jafngildi bótalausri sviptingu eignarréttar.

Stefnendur gera í greinargerð sinni nokkrar athugasemdir við úrskurð óbyggðanefndar. Þeir telja tilgang laga nr. 58/1998 fyrst og fremst vera þann að gera ríkið þinglýstan eiganda þeirra landsvæða sem enginn hefur skjöl fyrir að hann eigi en svo hátti til um hluta afrétta og jökla á miðhálendi Íslands. Það sé í verkahring óbyggðanefndar að finna hver þessi svæði séu. Land Eyvindarstaðaheiðar sé hins vegar ekki eigendalaust. Í 1. gr. laga 58/1998 komi fram að þjóðlendur séu utan eignarlanda en eignarland sé skilgreint sem landsvæði sem háð er einkaeignarrétti þannig að eigandinn fer með öll venjuleg eignarráð þess. Stefnendur byggja á því að svo hátti til með allt það land sem þeir hafi þinglýsta eignarheimild fyrir. Hér hafi stefndi sönnunarbyrði fyrir því að þjóðlendu sé að finna innan þinglýstra landamerkja Eyvindarstaðaheiðar.

Stefnendur telja óumdeilt að hið umdeilda landsvæði sé innan upphaflegs landnáms og því verði stefndi að sýna fram á að beinn eignarréttur að landinu hafi fallið niður. Þetta sé eðlilegt að teknu tilliti til þess að stefnendur hafi lagt fram þinglýst landamerkjabréf auk annarra gagna sem sýna fram á að innan hins umþrætta landsvæðis hafi eignarréttur stefnenda verið virtur af öllum. Sönnunarbyrðin, sem óbyggðanefnd leggi á stefnendur, sé óhófleg en þess sé krafist að stefnendur sanni framsal eignarréttar á landinu allt frá landnámi. Slíkt standist ekki eignarréttarákvæði stjórnarskrárinnar eða mannréttindasáttmála Evrópu.

Í almennum forsendum úrskurðarins hafi óbyggðanefnd fjallað um hefð og þýðingu hefðar við úrlausn þjóðlendumála og niðurstaðan sé sú að hefð sé eitt dæmi um frumstofnun eignarréttar. Nefndin segi jafnframt að við mat á því hvort tekist hafi að fullna eignarhefð yfir landsvæði skipti máli hvort svæðið er innan eða utan landamerkja jarðar og þá skipti gildistaka hefðarlaga frá 1905 máli og styrki eignartilkall í slíkum tilvikum. Skilyrði fyrir því að eignarhefð hafi verið unnin á landsvæði utan landamerkja jarðar séu hins vegar talin þröng. Í þessu tilfelli sé Eyvindarstaðaheiði innan þinglesinna landamerkja og það land háð einkanýtingarrétti stefnenda.

Stefnendur halda því fram að óbyggðanefnd byggi niðurstöðu sína fyrst og fremst á því að dómur hafi áður verið kveðinn upp af Hæstarétti Íslands um eignarréttarlega stöðu Eyvindarstaðaheiðar, mál nr. 67/1996, auk þess sem til þess sé vísað að ekkert hafi komið fram um að stofnast hafi til beins eignarréttar yfir heiðinni. Stefnendur benda í þessu sambandi á að þegar nefndur dómur var kveðinn upp hafi ekki verið búið að setja lög um þjóðlendur og þau lög og tilgangur þeirra hafi því ekki komið til skoðunar. Aðstaðan í dag sé því önnur en hún var þegar dómurinn gekk og af þeim sökum verði ekki alfarið byggt á þeim dómi. Í því máli hafi verið tekist á um bótarétt sveitarfélaga úr hendi Landsvirkjunar vegna fallréttinda. Svæðið, sem dómurinn tók til, hafi verið afmarkað með öðrum hætti en það landsvæði sem nú er deilt um en austurhluti heiðarinnar hafi ekki verið til skoðunar þá auk þess sem nú liggi fyrir önnur og fleiri gögn. Stefnendur hafna því að niðurstaða þessa máls ráðist af dómi Hæstaréttar frá árinu 1997. Í þessu sambandi benda stefnendur á að reynt hafi á sambærilega stöðu í nokkrum málum er varða úrskurð óbyggðanefndar um mörk eignarlanda og þjóðlendna og nefna sérstaklega mál nefndarinnar nr. 2/2005. Þar hafi óbyggðanefnd talið sig óbundna af dómi Hæstaréttar Íslands í máli nr. 171/1998 og talið skipta máli að dómstólar hefðu ekki tekið óyggjandi afstöðu til þess að einkarétti hvernig mörk jarðar gagnvart öðrum landsvæðum skyldu afmörkuð. Einnig hafi nefndin talið að ný gögn í málinu hefðu þýðingu fyrir úrskurð um eignarréttarlega stöðu jarðarinnar. Stefnendur telja að þessi rökstuðningur og það að jafnræðis beri að gæta leiði til þess að ekki sé unnt að reisa niðurstöðu um eignarréttarlega stöðu svæðis þess sem um er deilt í máli þessu á dómi Hæstaréttar Íslands í máli nr. 67/1996.

Stefnendur telja óumdeilt að til beins eignarréttar hafi stofnast og fjölmörg skjöl liggi frammi í málinu sem staðfesti það. Engar athugasemdir hafi verið gerðar af eigendum nærliggjandi jarða sem eindregið bendi til þess að eignarhald á Eyvindarstaðaheiði hafi verið óumdeilt. Í þessu sambandi benda stefnendur á stofnun Sjálfseignarstofnunarinnar Eyvindastaðaheiðar sem starfi skv. lögum nr. 19/1988. Skipulagsskrá stofnunarinnar hafi verið staðfest í dóms- og kirkjumálaráðuneyti 8. desember 2005, en eignarhlutur sveitarfélagsins hafi verið lagður inn í stofnunina. Stefnendur telja að óbyggðanefnd hafi ranglega metið sönnunargögn málsins og lagt óhóflega sönnunarbyrði á stefnendur og þannig brotið jafnræðisreglu stjórnarskrárinnar. Því beri að ógilda úrskurð nefndarinnar.

Stefnendur halda því fram að eignarréttur að fasteign teljist sannaður með framvísun þinglesinnar eignarheimildar. Frá þeirri reglu verði ekki vikið nema að sá sem vefengir réttmæti eignarheimildarinnar sýni fram á betri rétt sinn eða annarra eða að eignarheimildin sé haldin slíkum göllum að hún verði ekki lögð til grundvallar dómi í máli um eignarréttinn. Stefnendur byggja mál sitt einnig á því að Hæstiréttur Íslands hafi orðað þá reglu að mannréttindi, sem verndar njóta, verði ekki skert nema að fyrir því sé skýr regla í settum lögum og að slík regla samræmist ákvæðum stjórnarskrár. Slíkt ákvæði sé ekki í þjóðlendulögum, enda hafi ekkert komið fram, við meðferð frumvarps til þjóðlendulaga á Alþingi, sem bendir til þess að stefnt hafi verið að því að svipta landeigendur eignarrétti sínum. Telja þeir að úrskurður óbyggðanefndar, sem um er deilt í máli þessu, brjóti verndaðan eignarrétt þeirra.

Varðandi varakröfur sínar vísa stefnendur til sömu málsástæðna og lagaraka og þeir gera varðandi aðalkröfu svo og framlagðra gagna, hliðsjónarrita og til aðilaskýrslna fyrir nefndinni. Sérstaklega er vísað til greinargerðar Smára Borgþórssonar f.h. sveitarfélagsins Skagafjarðar og Sigursteins Bjarnasonar f.h. Sjálfseignarstofnunarinnar Eyvindarstaðaheiðar.

Stefnendur halda því fram að fyrir liggi að sel frá Eyvindarstöðum hafi verið á syðri bakka Galtarár, við gamla vaðið. Á því er byggt að sel þetta sé í eignarlandi Eyvindarstaða en aðrir, sem hagsmuna eiga að gæta á svæðinu, hefðu ekki liðið að bóndinn á Eyvindarstöðum byggði sel svo langt frá byggð nema það væri í hans landi. Auk þess liggi fyrir að sel hafi ekki mátt reisa í afréttum. Stefnendur vísa til þess að lengi tíðkaðist að fé og hrossum frá fremstu bæjum í Svartárdal og Blöndudal hafi verið sleppt aftur á heiðina eftir göngur. Féð hafi farið fram undir Galtará en því hafi verið smalað í byrjun vetrar eða seinna eftir tíðarfari. Hross hafi verið tekin mun seinna og dæmi séu til um að þau hafi gengið í Kurbrandsmýrum og Refárflóa allan veturinn. Þessi notkun hafi verið við lýði allt þar til afréttargirðing var reist á milli heiðar og heimalanda laust eftir 1970.

Stefnendur reisa varakröfu sína einkum á því að land innan girðingarinnar, þ.e. norðan Galtarár, sé fremur heimaland Eyvindarstaða en afréttarland og eigi að teljast með jörðum í sveitinni en ekki til afréttarinnar. Það sé í samræmi við þá niðurstöðu að það land Stafns og Kóngsgarðs, sem lagt var til afréttar og liggur samsíða umræddu landi Eyvindarstaða að austan, er viðurkennt eignarland. Landið, sem varakrafan nær til, sé sambærilegt landi nefndra jarða að landgæðum og þá hafi það verið nýtt með sambærilegum hætti. Landið, sem varakrafan tekur til, svæðið norðan Galtarár, hafi öll einkenni heimalanda. Í því sambandi benda stefnendur á gróðurfar og nýtingu en óheimilt sé skv. lögum um afréttarmál og fjallskil að sleppa fé í afréttarlönd eftir fjallskil. Landið falli því frekar í flokk með jörðum en að það teljist hluti af afréttarlandi Eyvindarstaðaheiðar. Landið líkist t.d. Tunguheiði í Biskupstungum en í dómi varðandi þá heiði réðst niðurstaðan af því að landfræðilega tilheyrði landsvæðið frekar jörðum í Biskupstungum en afréttinum. Einnig benda stefnendur í þessu sambandi á dóma Hæstaréttar Íslands varðandi afréttarlönd í Mýrdal en rétturinn hafi komist að þeirri niðurstöðu að landfræðilega væri eðlilegt að landnám hefði verið samfellt í Mýrdal og því væru ekki rök til þess að land, sem lægi samsíða því landi, hefði aðra stöðu að eignarrétti. Í máli þessu séu engin rök til þess að heimaland Eyvindarstaða hafi aðra eignarréttarlega stöðu en heimaland Kóngsgarðs og Stafns en þau lönd liggi samsíða þessu landi, enda eru landfræðilegar aðstæður og notkun sambærileg.

Stefnendur byggja á því að það sé í samræmi við almennar niðurstöður óbyggðanefndar að landsvæði, sem talið hefur verið jörð skv. elstu heimildum, sé eignarland og því sé eðlilegt að telja land það, sem varakrafan tekur til, sem heimaland Eyvindarstaða.

Aðra varakröfu styðja stefnendur með sömu rökum og áður eru rakin. Þeir halda því einnig fram að engin rök standi til þess að svokölluð Hraun séu hrein þjóðlenda. Svæðið hafi verið nýtt til beitar af eigendum Eyvindarstaða um ómunatíð.

Hvað lagarök varðar vísa stefnendur til stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944, með síðari breytingum. Sérstaklega til 72. gr. um friðhelgi eignarréttar og jafnræðisreglu 65. gr. Til meginreglna stjórnsýsluréttar um málsmeðferð, laga um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlenda þjóðlendna og afrétta nr. 58/1998. Þeir vísa einnig til laga um hefð nr. 46/1905, laga um afréttarmál og fjallskil nr. 6/1986. Til laga um mannréttindasáttmála Evrópu nr. 62/1994, sáttmálann sjálfan og viðauka, einkum 1. gr. samningsviðauka nr. 1. Þá vísa þeir til stjórnsýslulaga nr. 37/1993, til laga nr. 57/1998 um rannsóknir og nýtingu á auðlindum í jörðu. Einnig er byggt á meginreglum eignarréttar um venjurétt og óslitin not, svo og almennum reglum samninga- og kröfuréttar, einnig vísa þeir til almennra reglna um ítaksrétt og stofnun ítaka, almennra reglna um venjurétt, meginreglna um traustfang og traustnám svo og almennra reglna um tómlæti. Loks vísa þeir til þinglýsingalaga, einkum IV. kafla. Varðandi varnarþing er vísað til 3. mgr. 42. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála og þá er krafa um málskostnað úr hendi stefnda reist á XXI. kafla laga nr. 91/1991.

Stefndi reisir kröfur sínar aðallega á því að landsvæðið, sem um er deilt í málinu, sé utan eignarlanda og teljist því þjóðlenda. Heimildir bendi ótvírætt til þess að svæðið hafi aldrei verið undirorpið beinum eignarrétti og nýting þess hafi ekki verið með þeim hætti. Stefndi telur að stefnendur verði að sanna tilvist beins eignarréttar að svæðinu eða einstökum hlutum þess.

Stefndi heldur því fram að óbyggðanefnd hafi byggt úrskurð sinn á umfangsmikilli upplýsingaöflun og rannsóknum. Niðurstaða nefndarinnar sé reist á kerfisbundinni rannsókn nefndarinnar á fjölda gagna sem fram komu við gagnaöflun nefndarinnar og þeim göngum sem aðilar málsins lögðu fram auk þess sem byggt sé á skýrslum sem gefnar voru fyrir nefndinni. Stefndi gerir niðurstöður nefndarinnar að sínum til stuðnings kröfu um sýknu.

Stefndi heldur því fram að Eyvindarstaðaheiði og Hraunin séu utan eignarlanda. Allmargar heimildir séu til um Eyvindarstaðaheiði sem rekja megi aftur til 14. aldar. Af þeim megi m.a. ráða að heiðin hafi á öldum áður verið í eigu Eyvindarstaða, sbr. kaupbréf frá 3. apríl 1380 en með því bréfi hafi Bessi Brandsson gefið Þórði syni sínum jörðina, 90 hundruð að dýrleika auk tilgreindra afréttarsvæða. Hins vegar séu heimildir um Hraunin færri og óljósari.

Um afmörkun Eyvindarstaðaheiðar vísar stefndi einkum til landamerkjabréfs fyrir heiðina frá 28. september 1886 en ekki hafi verið ágreiningur um afmörkun hennar. Við mat á landamerkjabréfum beri að gæta að því að slík bréf fela fyrst og fremst í sér sönnun um mörk milli eigna, en í því felist á engan hátt að allt land innan merkja beri að skoða sem eignarland. Þótt slíku bréfi sé þinglýst þá takmarkist gildi þinglýsingar af því að ekki sé unnt að þinglýsa meiri rétti en viðkomandi eigi. Með því að gera landamerkjabréf hafi menn ekki getað aukið við rétt sinn. Þá skipti almennt máli hvort um sé að ræða jörð í eignarréttarlegum skilningi eða annað landsvæði. Þekkt sé að landamerkjabréf hafi verið gerð fyrir önnur svæði en jarðir, svo sem afréttarsvæði sem ekki tilheyri ákveðinni jörð. Landamerkjabréf fyrir jörð feli hins vegar í sér ríkari sönnun fyrir því að um eignarland sé að ræða en engu að síður verði að meta gildi hvers bréfs fyrir sig. Stefndi telur að í máli þessu bendi yfirskrift umrædds landamerkjabréfs og orðalag þess eindregið til þess að þar sé ekki verið að lýsa mörkum eignarlands (jarðar) heldur lýsi bréfið afréttarsvæði utan eignarlands.

Stefndi vísar máli sínu til stuðnings í dóm Hæstaréttar Íslands í málinu nr. 67/1996 en sá dómur taki til þess landsvæðis sem afmarkað er í landamerkjabréfi fyrir Eyvindarstaðaheiði frá árinu 1889. Í því máli hafi þrír hreppar krafist viðurkenningar á rétti þeirra til fébóta fyrir fallréttindi í Blöndu vegna Eyvindarstaðaheiðar, auk bóta fyrir land heiðarinnar, sem Landsvirkjun hafði fengið til ótímabundinna umráða í þágu Blönduvirkjunar á grundvelli samnings sem gerður var við hreppana í mars 1982. Hrepparnir hafi haldið því fram að Eyvindarstaðaheiði væri fullkomin eign þeirra samkvæmt afsali frá Hannesi Péturssyni á Skíðastöðum en Hannes hafði eignast heiðina samkvæmt afsali frá Kristjáni Gíslasyni á árinu 1897.

Í niðurstöðum héraðsdóms í málinu sé vísað til þeirrar grundvallarreglu eignarréttar að sá sem telur til eignarréttinda yfir landi verði að færa fram heimildir sem sanni rétt hans og að sá sem afsalar landi geti ekki veitt viðtakanda sínum betri eða víðtækari rétt en hann sjálfur átti. Héraðsdómur taldi að orðalag kaupsamnings og afsals skæri ekki að fullu úr um það hvort verið var að afsala fullkomnum eignarrétti eða afréttareign en dómurinn hafi talið að efni og orðalag kaupsamninga og afsala, sem um ræðir í málinu, skeri ekki að fullu úr um það hvort afsalað hafi verið fullkomnu eignarlandi eða einungis afréttareign, þó að hið síðara sé líklegra. Síðan sé þess getið í dóminum að not Eyvindarstaðaheiðar og lega leiði ekki til þeirrar ályktunar að heimalandið hafi áður verið háð beinum eignarrétti þeirra sem höfðu umráð þess. Þá telur dómurinn að takmörkuð not hreppanna að heiðinni feli eigi í sér eignarhald sem leitt geti til stofnunar eignarréttinda fyrir hefð. Niðurstaða dómsins hafi því verið sú að stefnendur málsins hafi ekki getað fært fram sönnun þess að Eyvindarstaðaheiði hafi verið eignarland þeirra. Í dómi Hæstaréttar Íslands í sama máli sé tekið fram að Eyvindur sörkvir hafi numið Blöndudal og talið að hann hafi búið að Eyvindarstöðum en ekkert sé minnst á Eyvindarstaðaheiði. Af heimildum, sem vísað sé til í málinu, sé ekki ljóst hvort jörðin hafi ævinlega verið í einkaeign eða komist undir yfirráð kirkjunnar á einhverju skeiði. Heimildir bendi til þess að Eyvindarstaðaheiði hafi nær einvörðungu verið notuð til beitar frá fyrri tíð. Þegar heiðarinnar er getið í skriflegum heimildum er það í tengslum við upprekstur og afréttarnot. Rétturinn komist að þeirri niðurstöðu að sönnur hafi ekki verið leiddar að því að heiðin hafi nokkurn tíma verið undirorpin fullkomnum eignarrétti einstaklinga eða kirkjunnar, hvorki fyrir nám né með löggerningum eða öðrum hætti. Ekki sé í ljós leitt að landamerkjabréfi fyrir Eyvindarstaðaheiði hafi fremur verið ætlað að ákveða mörk milli eignarlanda en landa í afréttareign. Þá sé tekið fram í dóminum að yfirlýsingar í kaupsamningum og afsölum á síðustu öld nægi ekki einar og sér til að dæma hreppunum eignarrétt að þessu afréttarlandi. Tiltækar heimildir bendi hins vegar til þess að um afréttareign eigenda heimalands Eyvindarstaða hafi verið að ræða í þeim skilningi að aðrir hafi átt þar rétt til upprekstrar, og ef til vill annarra nota, en gegn gjaldi til Eyvindarstaðamanna. Þá sé víðátta heimalandsins þannig að líkur mæla gegn óskoruðum eignarráðum jarðeigenda. Stefndi bendir einnig á að í dómi Hæstaréttar sé tekið fram að í kaupsamningi Hannesar Péturssonar við hreppana frá 6. ágúst 1898 hafi ekki getað falist víðtækari eignarréttur þeim til handa en sannanlega var á hendi seljanda. Með hliðsjón af því og notkun afréttarlandsins hafi hrepparnir ekki heldur unnið eignarhefð á Eyvindarstaðaheiði.

Stefndi heldur því fram að í dómi Hæstaréttar Íslands felist res judicata áhrif um eignarréttarlega stöðu svæðisins svo sem því er lýst í fyrrgreindu landamerkjabréfi. Dómurinn sé því bindandi fyrir þá sem áttu aðild að málinu og aðra þá sem leiða rétt sinn frá þeim eða koma í þeirra stað. Dómsúrlausn liggi því fyrir um eignarréttarlega stöðu svæðisins sem dómstólar hafi ekki heimild til að hnekkja eða breyta, sbr. einkum 116. gr. laga nr. 91/1991.

Landsvæði það sem kallað er Hraun er ekki innan marka landamerkja Eyvindarstaðaheiðar. Ekki er ágreiningur um afmörkun svæðisins sem markist af Vestari-Jökulsá að austan og til suðurs af jaðri Hofsjökuls. Stefndi heldur því fram að þær heimildir, sem til séu um svæðið, bendi ekki til þess að Hraunin hafi nokkru sinni verið nýtt að staðaldri sem sumarbeitiland fyrir búfé eða með öðrum hætti. Ekkert bendi til þess að búfénaður hafi verið rekinn á Hraunin eða að menn hafi stuðlað að því að búfé sækti þangað. Í þessu sambandi bendir stefndi á að ekkert sé getið um Hraunin í fjallskilareglugerðum Skagafjarðar- og Húnavatnssýslna. Það fáa fé sem í Hraunin sótti hafi komið af nærliggjandi landsvæðum, einkum meðan ógirt var á milli Eyvindarstaðaheiðar og Hraunanna en girðing hafi verið reist þar á milli seint á 20. öld í þeim tilgangi að koma í veg fyrir að fé leitaði af Eyvindarstaðaheiði yfir á Hraunin, sem bendir til þess að ætlunin hafi verið að nýta Hraunin ekki sem beitiland. Engar heimildir bendi til þess að Hraunin hafi áður fyrr tilheyrt einstökum jörðum. Landamerkjabréf fyrir Eyvindarstaðaheiði bendi eindregið til þess að enginn hafi talið sig eiga réttindi á Hraununum.

Stefndi vísar til þess að í Landnámu sé því ekki lýst hversu langt inn til lands landnám náði á þessu svæði. Ólíklegt verði að telja að land á umþrættu svæði hafi verið numið í öndverðu, einkum með hliðsjón af staðháttum, gróðurfari, víðáttu og því hversu hálent svæðið er en um sé að ræða öræfalandsvæði, langt frá byggðum bólum. Dómafordæmi leiði til þess að álíta verður ósannað að heiðarlönd eða öræfasvæði hafi verið numin í öndverðu. Af dómum Hæstaréttar Íslands megi ráða að þegar deilt sé um upphaflegt nám lands verði aðeins stuðst við glöggar landfræðilegar heimildir en heimildaskortur leiði til þess að það teljist ósannað að svæði sem þetta hafi verið numin í öndverðu. Í þessu tilfelli bendi heimildir ekki til annars en að svæðið hafi eingöngu verið nýtt með afar takmörkuðum hætti auk þess sem svæðið sé umlukið eigendalausum svæðum á allar hliðar nema til norðurs. Annað verði ekki ráðið en að réttur til hins umdeilda svæðis hafi upphaflega orðið til á þann veg að svæðið hafi verið tekið til sumarbeitar fyrir búpening og ef til vill til annarrar takmarkaðrar notkunar.

Stefndi heldur því fram að ef svæðið hafi verið numið í öndverðu hafi það ekki verið numið til eignar heldur takmarkaðra nota. Frá upphafi byggðar á Íslandi hafi menn ekki eingöngu helgað sér ákveðin svæði til beinnar eignar heldur einnig ítök, afrétti og öll önnur réttindi sem áhrif gátu haft á afkomu þeirra. Meðan landsvæði gáfu eitthvað af sér voru hagsmunir til þess að halda við merkjum réttindanna, hvers eðlis sem þau voru. Í þessu efni vísar stefnandi til dóma Hæstaréttar Íslands í málum nr. 67/2006 og 27/2007. Verði talið að svæðið hafi að hluta eða öllu leyti verið innan landnáms byggir stefndi á því að allar líkur séu til þess að slíkt eignarhald hafi fallið niður en svæðið hafi verið tekið til takmarkaðra nota, svo sem afréttarnota. Stefndi heldur því fram að ekkert liggi fyrir um að beinn eignarréttur hafi haldist í gegnum aldirnar hafi til slíks réttar stofnast í öndverðu.

Stefndi byggir einnig á því að staðhættir og fjarlægð frá byggð bendi til þess að svæðið hafi ekki verið numið. Svæðið sé mjög víðfeðm háslétta sem liggi í yfir 500 metra hæð. Svæðið sé allt sunnan byggðar og nái suður til Hofsjökuls. Eyvindarstaðaheiði hafi alla tíð verið skipt í þrjá meginhluta, Útheiði, Ásgeirstungur (öðru nafni Álfgeirstungur) og Guðlaugstungur. Þá séu Svörtutungur sunnan og vestan við Guðlaugstungur. Útheiðin sé á norðvestanverðu svæðinu umhverfis Öfuguggahæðir og að mestu leyti uppblásin. Vestan hæðanna liggi gróin Kurbrandsmýri. Sunnan Útheiðar liggi síðan áðurnefndar tungur í 500 til 600 m hæð en þær eru eitt samfelldasta gróna svæði heiðarinnar. Svæðið vestan Hofsjökuls milli Ströngukvíslar að norðan og Blöndu að sunnan sé að mestu ógróin hraun og sandar. Frá Öfuguggavatnshæðum í 579 m hæð í fjallið Sátu suður undir Hofsjökli er 41 km í beinni loftlínu. Hraunin, sem liggja norðan Ströngukvíslar frá Hraungarði að vestan austur að Vestari-Jökulsá, séu víðfeðm háslétta, að mestu leyti ógróin hraun og sandar en þó megi finna gróður í dældum og drögum.

Stefndi bendir á að að teknu tilliti til staðhátta, sem getið er hér að framan, gróðurfars á svæðinu og hæðar þess yfir sjó sé augljóst að svæðið hafi ekki verið nýtt nema með mjög takmörkuðum hætti, einkum til beitar og mögulega á einhvern annan en þá mjög takmarkaðan hátt. Hraunin hafi hins vegar ekki verið nýtt að staðaldri til beitar eða annars. Þá liggi ekkert fyrir um að Eyvindarstaðaheiði hafi nokkru sinni verið nýtt til annars en sumarbeitar. Þá hafa fjallskil verið sameiginleg, landsvæðið ekki afgirt og þangað hafi búpeningur frá öðrum svæðum getað leitað án hindrana.

Stefndi vísar máli sínu til stuðnings til eldri heimilda, sérstaklega umfjöllunar í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns um Eyvindarstaði þar sem greint er frá afréttarsvæði á Eyvindarstaðaheiði „sem liggur frá Ugludalslandi fyri austan Blöndu, Hjer hefur áður afrjettur verið, vide Selland ut supra.“ Þá segi einnig í bókinni: „Selstöðu á jörðin sem brúkast hefur í gamalli tíð á Eyvindarstaðaheiði, sem ekki hefur brúkast í manna minni sökum óbærilegrar vegalengdar.“ Hið sama komi fram í bókinni í umfjöllun um aðrar jarðir í Bólstaðarhlíðarhreppi þar sem vísað er til heiðarinnar sem samnotaafréttar gegn greiðslu afréttartolls. Auk þessa vísar stefndi til þeirra heimilda sem áður er getið. Til viðbótar vísar stefndi til jarðamata frá 1804 og 1849 þar sem vísað er til afréttarlands á Eyvindarstaðaheiði, sem nýtt væri af fleirum fyrir toll, en að mati stefnda bendir slík innheimta afréttartolla eindregið til þess að svæði hafi verið nýtt til sameiginlegra beitarnota þótt svæði hafi eftir atvikum lotið beinni afréttareign. Þá komi fram í fasteignamatinu frá 1916 til 1918 að jörðin Eyvindarstaðir eigi upprekstur á afrétt sem sé sveitareign.

Stefndi telur að nefndar heimildir bendi ótvírætt til þess að Eyvindarstaðaheiði og Hraunin séu ekki háð beinum eignarrétti og teljist þjóðlenda, sbr. 1. gr. laga nr. 58/1998, sem að hluta til sé háð takmörkuðum eignarrétti stefnenda, sbr. c-lið 7. gr. sömu laga. Þessu til viðbótar vísar stefndi til röksemda óbyggðanefndar, einkum á bls. 43 til 56, í úrskurði nefndarinnar svo og til yfirlits nefndarinnar á bls. 12 til 37 en þar séu ítarlega raktar heimildir um svæðið. Auk þessa vísar stefndi til skýrslna sem teknar voru af aðilum fyrir óbyggðanefnd en þar hafi komið fram að landið sé nýtt til sumarbeitar fyrir sauðfé og smalað að hausti.

Varðandi Hraunin sérstaklega vísar stefndi einnig til forsendna í dómi Hæstaréttar Íslands í máli nr. 67/1996 og niðurstöðu dómsins. Telur hann að líta beri á þau sjónarmið sem þar eru rakin til stuðnings sýknukröfu íslenska ríkisins. Þá beri einnig að horfa til þess að umrædd svæði lúti sambærilegum lögmálum hvað varðar staðhætti, nýtingu, eignarheimildir o.fl. sem ótvírætt bendi til þess að svæðið teljist allt utan eignarlanda jarða. Einnig vísar stefndi til sjónarmiða og röksemda sem fram koma í úrskurði óbyggðanefndar.

Stefndi mótmælir því að skilyrði eignarhefðar séu fyrir hendi og vísar hann til framangreindra sjónarmiða sinna um nýtingu landsins, staðhætti og eldri heimildir í því efni. Í aldanna rás hafi svæðið verið nýtt með afar takmörkuðum hætti eins og áður hefur verið rakið. Hefðbundin afréttarnot eða önnur takmörkuð nýting lands geti ekki stofnað beinan eignarrétt yfir landi. Í þessu efni bendir stefndi á dóma Hæstaréttar Íslands í málum nr. 103/1953, 47/2007 og 48/2004.

Stefndi hafnar því að réttmætar væntingar geti verið grundvöllur að eignarréttartilkalli á svæðinu. Í dómi Hæstaréttar Íslands í máli nr. 199/1978 komi fram að löggjafinn sé einn bær til þess að ráðstafa réttindum yfir landsvæði utan eignarlanda. Landslög þurfi til ráðstöfunar fasteigna ríkisins. Athafnir eða athafnaleysi starfsmanns stjórnsýslunnar geti ekki leitt af sér slík yfirráð nema sérstök lagaheimild hafi verið til staðar, þar með talið að þjóðlenda verði látin af hendi. Réttmætar væntingar geti því ekki stofnast á þeim grunni sem stefnendur halda fram. Auk þess verði væntingarnar að vera réttmætar, þ.e. menn geta ekki haft væntingar til þess að öðlast meiri og frekari réttindi en þeir geta mögulega átt rétt á. Hér séu aðstæður allar svo, sem áður hefur ítrekað verið getið, að stefnendur geti ekki vænst þess að eiga beinan eignarrétt á svæðinu. Stefndi bendir einnig á að þinglýsing heimildarskjals fyrir landi feli ekki í sér sönnun beins eignarréttar, sbr. þá meginreglu eignarréttarins að menn geta ekki með eignayfirfærslugerningi öðlast betri rétt en seljandi átti.

Stefndi mótmælir varakröfum stefnenda með sömu rökum og að framan greinir. Sérstaklega er því mótmælt að takmörkuð not geti leitt til fullkomins eignarréttar á grundvelli hefðar. Stefndi bendir á að um auðlindir í jörðu gildi lög nr. 57/1998. Að mati stefnda á ákvæði 3. gr. laganna við um hið umþrætta svæði, enda sé það þjóðlenda en ekki eignarland. Ákvæðið feli í sér að í þjóðlendu séu auðlindir í eigu íslenska ríkisins, nema aðrir geti sannað eignarrétt sinn að þeim. Að mati stefnda hefur stefnendum ekki tekist að sanna slíkan rétt sinn að auðlindum á svæðinu, hvorki fyrir hefð né með öðrum hætti. Sérstaklega er bent á það sem rakið hefur verið um takmarkaða nýtingu svæðisins en allar heimildir bendi til þess að svæðið hafi eingöngu verið nýtt sem afrétt. Slík takmörkuð not geti hvorki talist grundvöllur fullra né takmarkaðra eignarráða á svæðinu. Stefndi heldur því fram að stefnendum hafi ekki tekist að sýna fram á eignarrétt sinn að hinu umdeilda landi. Ljóst sé að einstakir hlutar þess séu misjafnlega vel fallnir til beitar. Beitarsvæði taki þó breytingum, auk þess sem þau séu ekki endilega samfelld. Eyvindarstaðaheiði hafi því verið talin falla undir svæði sem að staðaldri hefur verið notað til sumarbeitar fyrir búfé, sbr. 1. gr. laga nr. 58/1998. Heimildir bendi hins vegar ekki til þess að Hraunin hafi verið undirorpin slíkum notum. Telur stefndi því að landsvæði það sem hér er til umfjöllunar, svo sem það er afmarkað í kröfugerð stefnenda og fer saman við niðurstöður óbyggðanefndar, teljist allt þjóðlenda í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr., laga nr. 58/1998.

Niðurstaða

Að framan er rakin sú málsástæða stefnda að dómur hafi áður fallið um eignarrétt að Eyvindarstaðaheiði og vísar hann í því sambandi í dóm Hæstaréttar Íslands í máli nr. 67/1996 en dómur þessi tekur til þess landsvæðis sem afmarkað er í landamerkjabréfi fyrir Eyvindarstaðaheiði frá 28. september 1886. Í úrskurði óbyggðanefndar er fjallað um nefndan dóm og kemst nefndin að þeirri niðurstöðu að henni sé ekki heimilt að hnekkja eða breyta niðurstöðu dóma, sbr. 2. gr. stjórnarskrárinnar. Dómurinn er samkvæmt 116. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991 bindandi um úrslit sakarefnisins milli aðila og þeirra sem koma að lögum í þeirra stað um þær kröfur sem eru dæmdar þar að efni til.

Af gögnum málsins verður ekki ráðið að þeir sem komu í stað þeirra sem aðild áttu að nefndu hæstaréttarmáli og þeir sem ekki áttu aðild að málinu á sínum tíma hafi sýnt fram á betri rétt en þeir sem aðild áttu að málinu fyrir Hæstarétti og reisa þeir kröfur sínar í öllum aðalatriðum á sömu gögnum og lágu fyrir þegar Hæstiréttur kvað upp sinn dóm. Í úrskurði óbyggðanefndar er m.a. fjallað um títtnefndan dóm með þessum orðum.

„Svo sem áður er nefnt var dæmt um eignaréttarlega stöðu þess landsvæðis sem fellur innan landamerkjabréfs Eyvindarstaðaheiðar með dómi Hæstaréttar Íslands 10. apríl 1997 í máli nr. 67/1996. Dómurinn er bindandi fyrir þá sem aðild áttu að málinu og aðrir aðilar máls þessa fyrir óbyggðanefnd hafa ekki sýnt fram á rýmri rétt til Eyvindarstaðaheiðar. Eftir að dómur Hæstaréttar féll stofnaði Bólstaðahlíðarhreppur Sjálfseignarstofnunina Eyvindarstaðaheiði, sbr. skipulagsskrá stofnunarinnar, dags. 8. desember 2005, sem gagnaðilar ríkisins hafa lagt fram í máli þessu. Skv. 2. gr. skrárinnar leggur sveitarfélagið til stofnunarinnar eignarhluti sína í tilteknum fasteignum, m.a. 5/17 hluta í Eyvindarstaðaheiði. Þar sem sveitarfélagið gat ekki við stofnun Sjálfseignarstofnunarinnar lagt henni til rýmri rétt til heiðarinnar en sannanlega var á hendi þess fyrir breytir skipulagsskráin ekki eignarréttarlegri stöðu heiðarinnar frá þeirri sem hún var þegar Hæstiréttur dæmdi um hana. Önnur gögn sem gagnaðilar ríkisins byggja kröfu sína í máli þessu á, og ekki voru lögð fram í máli nr. 67/1996 fyrir Hæstarétti, eru ritin Göngur og réttir eftir Braga Sigurjónsson og Árbók Ferðafélags Íslands 1964. Í heimildunum er fjallað um nýtingu heiðarinnar sem beitilands, svo og staðhætti og gróðurfar. Ekkert sem þar kemur fram bendir til þess að á Eyvindarstaðaheiði hafi stofnast til beins eignarréttar. Því hafa ekki komið fram í máli þessu gögn eða önnur atriði sem séð verður að dómstólar hafi ekki tekið afstöðu til og skipt gætu máli hér.

Að öllu framangreindu virtu hefur ekki verið sýnt fram á það af hálfu Húnavatnshrepps og Sveitarfélagsins Skagafjarðar að landsvæði það sem afmarkað er í landamerkjabréfi Eyvindarstaðaheiðar, dags. 28. september 1886 og þingl. 20. maí 1889, sé eignarland, sbr. fyrrgreindan dóm Hæstaréttar frá 10. apríl 1997 í máli nr. 67/1996.

Það er því niðurstaða óbyggðanefndar að landsvæði það sem nefnt er Eyvindarstaðaheiði, svo sem það er afmarkað hér á eftir, teljist til þjóðlendu í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr. laga nr. 58/1998.“

Í framhaldi af þessu er rakið hvernig heiðin er afmörkuð og er sú lýsing með sama hætti og rakið er í dómkröfum stefnenda og þeir krefjast ógildingar á.

Dómurinn fellst á framangreind rök óbyggðanefndar og gerir þau að sínum. Að mati dómsins liggur fyrir að áður hefur verið skorið úr um eignarréttarlega stöðu Eyvindarstaðaheiðar þannig að stefnendur eiga þar ekki beinan eignarrétt en niðurstaða Hæstaréttar í títtnefndum dómi er bindandi fyrir aðila málsins. Verður þegar af þeirri ástæðu að hafna kröfu stefnenda um að þeir eigi beinan eignarrétt að landi innan þinglýstra landamerkja Eyvindarstaðaheiðar eins og heiðin er afmörkuð í úrskurði óbyggðanefndar. Er úrskurður óbyggðanefndar hvað þetta varðar því staðfestur. Þá ber einnig að staðfesta úrskurð nefndarinnar þess efnis að svæðið sé í afréttareign stefnenda, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr. laga nr. 58/1998.

Stefnendur krefjast þess að þeir eigi beinan eignarrétt að landsvæði sem kallað er Hraunin. Svæði þetta er stórt og liggur að mestu milli austari landamerkja Eyvindarstaðaheiðar og Jökulsár vestari. Að fenginni þeirri niðurstöðu að land innan þinglesinna landamerkja Eyvindarstaðaheiðar sé ekki eignarland verður ekki hjá því komist að fara eins með Hraunin, enda hafa stefnendur ekki lagt fram nein gögn sem benda til að þeir eigi þar frekari rétt en þeir eiga á því svæði sem er innan landamerkja Eyvindarstaðaheiðar. Þá verður ekki fram hjá því horft að Hraunin eru mun gróðurminni en nefnd heiði. Er eignarréttarkröfu stefnenda til Hraunanna því hafnað og úrskurður óbyggðanefndar varðandi eignarréttarlega stöðu Hraunanna staðfestur með þeim hætti sem þar er gert. Í úrskurði nefndarinnar er sérstaklega fjallað um hluta Hraunanna sem stefndi gerði ekki tilkall til með kröfulýsingu sinni fyrir nefndinni og stendur sú niðurstaða nefndarinnar óhögguð, enda krefst stefndi ekki annars en að úrskurður nefndarinnar verði staðfestur.

Fyrsta varakrafa stefnenda tekur til landsvæðis sem er innan landamerkja sem lýst er í landamerkjabréfi Eyvindarstaðaheiðar og verður því með sömu rökum og varðar aðalkröfu stefnenda að hafna henni.

Önnur varakrafa stefnenda er þess efnis að þeir krefjast viðurkenningar á því að þeir eigi einkarétt til beitar, veiða, dýraveiða, hagnýtingar vatnsréttinda og nýtingar á auðlindum í jörðu án endurgjalds á öllu því svæði sem úrskurðað var þjóðlenda, einnig á svokölluðum Hraunum. Ekkert liggur fyrir um að stefnendur eða fyrirrennarar þeirra hafi nokkru sinni haft önnur not af þessu landsvæði en hefðbundin afréttarnot til sumarbeitar fyrir búfénað. Í úrskurði óbyggðanefndar var því slegið föstu að svæðið innan landamerkja Eyvindarstaðaheiðar sé afréttareign stefnenda og hafa stefnendur ekki reifað hver þau frekari réttindi geti verið sem varakrafa þeirra tekur til. Eru því ekki efni til að hnekkja úrskurði óbyggðanefndar hvað þetta varðar um það svæði sem er innan merkja Eyvindarstaðaheiðar. Þá verður með sömu rökum ekki fallist á með stefnendum að þeir kunni að eiga frekari rétt en afréttarnot að því svæði sem kallað er Hraunin. Er stefndi því sýknaður af annarri varakröfu stefnenda.

Kemur þá loks til skoðunar hvort fallast beri á kröfu stefnenda um að þeim beri afréttarnot af Hraununum en þeirri kröfu var hafnað af óbyggðanefnd. Í úrskurði óbyggðanefndar eru raktar heimildir sem til eru um Hraunin. Nefndin telur að heimildirnar bendi ekki til þess að Hraunin hafi nokkru sinni verið nýtt að staðaldri sem sumarbeitiland fyrir búfé eða með öðrum hætti og telur svæðið þjóðlendu í skilningi 1. gr. sbr. a-lið 7. gr. laga nr. 58/1998. Í niðurstöðum sínum vísar nefndin einkum til þess að Hraunanna sé ekki getið sem afréttareignar í svarbréfi sýslumannsins í Skagafriði frá árinu 1920 þegar leitað var eftir því hvar í Skagafirði finna mætti almenninga og afréttarlönd sem ekki tilheyrðu lögbýlum. Í ódagsettu svari, við bréfi Tryggva Gunnarssonar lögfræðings frá árinu 1985, greini sýslumaðurinn á Sauðárkróki frá því að frá austari merkjum Eyvindarstaðaheiðar og austur að Jökulsá vestri sé mikið landsvæði sem ekki sé vitað um eignarrétt á en svæði sé í daglegu tali kallað Hraunin. Sýslumaður telur líklegt að landnámsjarðirnar Mælifell, Írafell og Goðdalir hafi átt land þetta. Þá vísar nefndin til þess að Hraunanna sé ekki getið í landamerkjabréfi fyrir Eyvindarstaðaheiði sem bendi til þess að menn hafi ekki talið til réttinda yfir heiðinni. Þá getur óbyggðanefnd þess að Hraunanna sé ekki getið í fjallskilareglugerðum fyrir Skagafjarðar- og Húnavatnssýslur. Allt þetta að viðbættu því að Hraunin hafi um síðustu aldamót verið girt af í þeim tilgangi að varna búfénaði aðgangi að þeim bendi til þess að þau hafi ekki að staðaldri verið nýtt til sumarbeitar fyrir búfé. Þrátt fyrir að Hraunin og Eyvindarstaðaheiði séu í raun eitt svæði sem gjarnan er einu nafni kallað Eyvindarstaðaheiði er það mat dómsins að stefnendum hafi ekki tekist að færa fram rök fyrir þrautavarakröfu sinni sem leiði til þess að fella beri úrskurð óbyggðanefndar úr gildi hvað þetta varðar og er þá einkum horft til þess sem að framan er rakið og gróðurfars á svæðinu en óumdeilt er að svæðið hentar illa til sumarbeitar fyrir búfé og því hafi það í aldanna rás lítið verið nýtt í þeim tilgangi.

Með vísan til alls þess sem hér að framan hefur verið rakið er kröfum stefnenda um að ógilda úrskurð óbyggðanefndar hafnað og skal hann standa óraskaður.

Eftir atvikum þykir rétt að hvor aðili beri sinn kostnað af málarekstrinum.

Stefnendur fengu gjafsóknarleyfi fyrir héraðsdómi 15. mars 2010 og greiðist allur gjafsóknarkostnaður þeirra úr ríkissjóði, þar með talin málflutningsþóknun lögmanns þeirra, Ólafs Björnssonar hæstaréttarlögmanns. Með hliðsjón af umfangi málsins og þeim hagsmunum sem í húfi voru þykir þóknun lögmannsins hæfilega ákveðin 878.500 krónur og er þá virðisaukaskattur meðtalinn. Samkvæmt 2. mgr. 127. gr. laga nr. 91/1991 kemur aðeins í hlut dómstóla að ákveða þóknun handa lögmanni gjafsóknarhafa og á því ekki að réttu lagi að taka afstöðu til útlagðs kostnaðar hans í dómi.

Halldór Halldórsson héraðsdómari kveður upp dóm þennan að gættu niðurlagsákvæði 1. mgr. 115. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991.

Dómsorð:

Stefndi, íslenska ríkið, er sýkn af kröfum stefnenda, Sveitarfélagsins Skagafjarðar og Sjálfseignarstofnunarinnar Eyvindarstaðaheiðar, í máli þessu.

Málskostnaður fellur niður.

Allur gjafsóknarkostnaður stefnenda greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningsþóknun lögmanns þeirra, Ólafs Björnssonar hæstaréttarlögmanns, 878.500 krónur.