Þriðjudaginn 4. febrúar 2014.
Nr. 807/2013.	Vilhjálmur Bjarnason (Jóhannes Bjarni Björnsson hrl.) gegn Birgi Má Ragnarssyni og Björgólfi Thor Björgólfssyni (Reimar Pétursson hrl.)

 

Kærumál. Vitni.

Kærður var úrskurður héraðsdóms þar sem leyst var úr ágreiningi um skyldu vitnis, héraðsdómslögmannsins BMR sem gegndi eitt sinn stöðu framkvæmdastjóra S ehf., til að gefa skýrslu í héraði í tengslum við öflun VB á sönnunargögnum án þess að mál hefði verið höfðað samkvæmt 2. mgr. 77. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Fyrir Hæstarétti laut ágreiningur aðila að 18 nánar tilgreindum spurningum sem VB beiddist að BMR yrði gert skylt að svara. Spurningarnar voru felldar í fimm flokka. Þær vörðuðu í fyrsta lagi mat BMR á atriðum varðandi hæfi S ehf. til að fara með virkan eignarhlut í L hf. og ýmis gögn og samskipti þar að lútandi. Hæstiréttur vísaði til þess að fyrrgreindar spurningar lytu að lögboðinni upplýsingagjöf auk þess sem almennur aðgangur væri að upplýsingum þar að lútandi samkvæmt fyrirmælum laga, með sama hætti og í dómi Hæstaréttar 27. janúar 2014 í máli nr. 811/2013. Að þessu virtu taldi rétturinn ákvæði b. og d. liða 2. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991 ekki standa því í vegi að BMR yrði gert skylt að svara fimm þessara spurninga VB, né heldur ákvæði stjórnarskrár, mannréttindasáttmála Evrópu og laga nr. 77/1998 um lögmenn. Á hinn bóginn var talið varðandi þau atriði sem þrjár spurninganna lutu að, að BTB hefði mátt ætla að viðlíka trúnaðarskylda fylgdi samskiptum hans við BMR og um væri að ræða samskipti við lögmann og var BMR á grundvelli 22. gr. laga nr. 77/1998 og b. liðar 2. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991 talið óskylt að svara þeim spurningum. Í öðru lagi vörðuðu spurningarnar tilgreindan kaupsamning frá því síðla árs 2005, sem S ehf. var aðili að. Í því samhengi taldi Hæstiréttur að BMR hefði er hann ritaði undir samninginn gegnt starfi framkvæmdastjóra S ehf. en ekki lögmanns þess. Rétturinn taldi á grundvelli hagsmunamats samkvæmt 3. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991 að VB hefði í ljósi tilgangs gagnaöflunar sinnar verulega meiri hagsmuni af því að upplýst yrði um þær trúnaðarupplýsingar sem spurningarnar vörðuðu en hagsmunir hlutaðeigandi af því að leynd yrði haldið um sömu atriði, sbr. dóm Hæstaréttar 10. janúar 1996 í máli nr. 419/1995, sem birtur var í dómasafni réttarins 1996 á bls. 40, og dóm réttarins 27. janúar 2014 í máli nr. 810/2013. Var BMR því gert skylt að svara þeirri spurningu. Í þriðja lagi vörðuðu spurningarnar eignarhald á S ehf. árin 2007 og 2008. Þessar spurningar taldi Hæstiréttur einnig varða lögboðna upplýsingagjöf, með sömu rökum og áður greinir sbr. einnig dóm réttarins í máli nr. 811/2013, og var BMR því ekki talinn geta skorast undan því að svara þeim. Í fjórða lagi varðaði ein spurning tölvubréf frá febrúar til júlí 2008. BMR var með vísan til 2. mgr. 56. gr. laga nr. 91/1991 ekki talið skylt að svara spurningunni sökum þess hve óákveðin hún væri. Í fimmta lagi vörðuðu spurningarnar stofnun, eignarhald og skrásetningu félagsins G Ltd. Hæstiréttur taldi þær spurningar lúta að atriðum sem BMR hefði sem lögmanni verið trúað fyrir eða hann komist að vegna þeirra starfa sinna, kynni hann svörin við þeim, en að virtu því að L hf. hefði verið tekinn til slita og S ehf. til gjaldþrotaskipta væru ekki fyrir hendi sömu hagsmunir og annars hefðu verið tengdri þeir trúnaðarupplýsingum sem spurningarnar kynnu að varða, sbr. dóm Hæstaréttar í máli nr. 810/2013, og var BMR því gert skylt að svara þeim. Samkvæmt þessu var BMR talið óskylt að svara fjórum þeirra 18 spurninga sem VB lagði fyrir hann.

 

Dómur Hæstaréttar

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ólafur Börkur Þorvaldsson, Benedikt Bogason og Þorgeir Örlygsson.

Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 10. desember 2013 sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 17. og 23. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 2. desember 2013 þar sem leyst var úr ágreiningi um skyldu varnaraðilans Birgis til að gefa skýrslu í héraði í tengslum við öflun sóknaraðila á sönnunargögnum án þess að mál hafi verið höfðað samkvæmt 2. mgr. 77. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Kæruheimild er í b. lið 1. mgr. 143. gr. sömu laga. Sóknaraðili krefst þess að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi og varnaraðilanum Birgi gert skylt að svara þeim spurningum í 18 liðum sem orðrétt eru teknar upp í hinum kærða úrskurði. Þá krefst sóknaraðili kærumálskostnaðar.

Varnaraðilar krefjast staðfestingar hins kærða úrskurðar og kærumálskostnaðar.

I

Með dómi Hæstaréttar 15. maí 2013 í máli nr. 259/2013 var sóknaraðila, sem telur sig hafa orðið fyrir tjóni þegar hlutabréf hans í Landsbanka Íslands hf. urðu verðlaus við fall bankans 7. október 2008, heimilað að leita sönnunar fyrir dómi samkvæmt XII. kafla laga nr. 91/1991. Um er að ræða heimild til öflunar sönnunargagna um tiltekin atriði sem sóknaraðili álítur að ráðið geti niðurstöðu um hvort hann láti verða af málshöfðun á hendur varnaraðilanum Björgólfi. Telur sóknaraðili að tjón sitt megi að minnsta kosti að hluta rekja til ólögmætra og saknæmra athafna í starfsemi bankans sem varnaraðilinn Björgólfur hafi stuðlað að eða átt þátt í og hafi að lokum leitt til þess að bankinn var tekinn til slita. Sóknaraðili hyggst leita sönnunar um þessi atriði með því að leiða vitni fyrir dóm. Var varnaraðilinn Birgir boðaður á dómþing Héraðsdóms Reykjavíkur 4. nóvember 2013 með skriflegri kvaðningu þar um samkvæmt 2. mgr. 54. gr. laga 91/1991. Lagði sóknaraðili þá fyrir hann þær spurningar sem greinir í hinum kærða úrskurði. Bókuð voru andmæli varnaraðilans Birgis við því að spurningarnar yrðu lagðar fyrir með vísan til þess að hann væri bundinn þagnarskyldu samkvæmt 17. gr. siðareglna lögmanna, 22. gr. laga nr. 77/1998 um lögmenn, 2. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991, 70. gr. og 71. gr. stjórnarskrárinnar og 6. gr. og 8. gr. mannréttindasáttmála Evrópu. Varnaraðilinn Björgólfur tók undir sjónarmið varnaraðilans Birgis og mótmælti því að spurningarnar yrðu lagðar fyrir hinn síðarnefnda. Sóknaraðili krafðist þess að úrskurður gengi um skyldu varnaraðilans Birgis til að svara spurningunum. Með hinum kærða úrskurði var fallist á andmæli varnaraðila að öllu leyti.

Varnaraðilinn Björgólfur hefur með afskiptum sínum af rekstri málsins í héraði og fyrir Hæstarétti gengið inn í mál sóknaraðila og varnaraðilans Birgis þannig að jafna má til meðalgöngu í skilningi 20. gr. laga nr. 91/1991 og telst hann því aðili málsins.

II

Varnaraðilinn Birgir er héraðsdómslögmaður en honum var með bréfi Lögmannafélags Íslands 31. ágúst 2005 veitt undanþága frá skyldum sem hvíla á lögmönnum eftir 1. mgr. 12. gr. laga nr. 77/1998 til að hafa skrifstofu opna almenningi, sérstakan fjárvörslureikning í viðurkenndri bankastofnun og gilda starfsábyrgðartryggingu. Var undanþágan veitt meðan varnaraðilinn starfaði hjá Samson eignarhaldsfélagi ehf. (Samson ehf.), en hann mun samkvæmt gögnum málsins hafa verið framkvæmdastjóri þess félags. Í úrskurði héraðsdóms er getið um bréf varnaraðilans Birgis til dómsins 4. nóvember 2013 þar sem fram komi að hann hafi starfað sem „lögmaður og lögfræðingur“ fyrir varnaraðilann Björgólf „á árunum 2005 til 2008 auk þess sem [hann] hafi gegnt samsvarandi störfum fyrir ýmsa aðra á þessum tíma.“ Þá segir að fram hafi komið í þinghaldi að varnaraðilinn Birgir hafi árið 2005 hafið störf fyrir Hersi-ráðgjöf og þjónustu ehf. „sem hefði veitt ákveðnum fyrirtækjum ráðgjöf.“ Á síðari hluta sama árs hafi vitnið tekið við starfi sem framkvæmdastjóri Samsonar ehf. og sinnt því þar til í byrjun árs 2007. Í ársbyrjun 2006 hafi hann „gengið inn í fjárfestingafélagið Novator sem meðeigandi“. Hann „hafi einnig starfað sem lögmaður og veitt ýmsum aðilum ráðgjöf innan þessa hóps.“

Eins og áður greinir halda varnaraðilar því fram að varnaraðilanum Birgi sé óheimilt án leyfis þess sem í hlut á að svara spurningum um einkahagi sem honum hafi verið trúað fyrir eða hann komist að í starfi sínu sem lögmaður, sbr. b. lið 2. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991, eða um leyndarmál um viðskipti sem hann hafi komist að í starfi, sbr. d. lið sömu málsgreinar. Hafa varnaraðilar annars vegar vísað til þess að sóknaraðili vilji upplýsa um einkahagi og viðskiptaleyndarmál manna og félaga sem enga aðild eigi að málarekstri þessum og vísa í þessu sambandi til Samsonar ehf., Landsbanka Íslands hf. og Givenshire Equities Ltd. Í þessu felist skerðing á friðhelgi einkalífs þeirra, sem njóti verndar 70. gr. stjórnarskrárinnar og 8. gr. mannréttindasáttmála Evrópu. Ákvæðum b. og d. liða 2. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991 sé ætlað að vernda þessa hagsmuni. Auk þessa sé varnaraðilinn Birgir lögmaður og setji framangreind ákvæði sem og 71. gr. stjórnarskrárinnar, 22. laga nr. 77/1998 og 17. gr. siðareglna lögmanna enn frekari skorður við skyldu hans til að bera vitni fyrir dómi.

Umfram það sem að framan greinir tiltaka varnaraðilar einkum þær athugasemdir sem þeir kveða að eigi við um einstakar spurningar, að formleg staða varnaraðilans Birgis hjá Samson ehf. geti ekki leitt til þess að aflétt verði trúnaði eins og hér standi á. Leiti sóknaraðili upplýsinga sem varði miklu fremur hlutverk hans sem lögmanns og upplýsinga um lögfræðileg álitamál sem tengist Samson ehf. og eigendum þess. Álitamál af þessum toga séu dæmigerð fyrir þau sem borin séu undir lögmann og sé varnaraðilinn Birgir meðal annars spurður um afstöðu hans til viðræðna um samskipti og nánar tilgreind lögfræðileg álitamál. Hafa verði í huga að varnaraðilinn Birgir hafi veitt fleirum ráðgjöf en Samson ehf. Þótt undanþága hans til starfa sem lögmaður hafi takmarkast við störf í þágu þess félags beri hann engu að síður trúnaðarskyldur gagnvart öðrum sem hann hafi veitt ráðgjöf. Verði þessari þagnarskyldu ekki létt af honum nema með samþykki allra viðkomandi aðila.

Þær 18 spurningar með undirliðum sem kæra málsins lýtur að má í aðalatriðum fella í fimm flokka. Í fyrsta lagi varða spurningar 2 til og með 7 mat varnaraðilans á atriðum um hæfi Samsonar ehf. til að fara með virkan eignarhlut í Landsbanka Íslands hf. og ýmis gögn og samskipti þar að lútandi. Í öðru lagi varða spurningar 10, 11 og 13 tilgreindan kaupsamning sem dagsettur er 30. desember 2005. Í þriðja lagi er um að ræða spurningar 16 og 17 um eignarhald á Samson ehf. á árunum 2007 og 2008. Í fjórða lagi er spurning 19 um tilgreinda tölvupósta frá febrúar til júlí 2008. Í fimmta lagi varða spurningar  24 og 25 og 31 til og með 34 stofnun, eignarhald og skrásetningu félagsins Givenshire Equities Ltd. og tengsl annarra félaga við það.

III

Af b. lið 2. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991 leiðir að þagnarskylda hvílir á þeim starfsstéttum og sérfræðingum sem þar eru tilgreindir og trúað hefur verið fyrir upplýsingum um einkahagi manns. Orðin „einkahagi manns“ í upphafi ákvæðisins verða skýrð á þann veg að lögpersóna á borð við hlutafélag njóti einnig verndar ákvæðisins og undir hana falli hagsmunir af fjárhags- eða viðskiptalegum toga. Þá er þagnarskyldan ekki bundin við atriði sem vitni hefur verið trúað fyrir heldur nær hún jafnframt til þess sem viðkomandi hefur komist að í starfi sínu. Undir þetta falla hins vegar ekki þær upplýsingar sem vitni hefur komist að utan þess starfs sem trúnaður tekur til og nær það til upplýsinga sem vitni hefur fengið í öðru starfi sem þagnarskylda er ekki bundin við eftir því sem hér hefur verið rakið.

Eins og nánar greinir í hinum kærða úrskurði lúta spurningar 2 til og með 7 í fyrsta lagi að efni bréfs Samsonar ehf. 29. júní 2005 undirritað af varnaraðilanum Birgi til Fjármálaeftirlitsins um viðvarandi hæfi félagsins sem eiganda virks eignarhlutar í Landsbanka Íslands hf., í öðru lagi að aðdraganda og efni fundar 20. október 2005 um sama efni og í þriðja lagi að minnisblaði sem gert var í kjölfar fundarins.

Með ákvörðun Fjármálaeftirlitsins 3. febrúar 2003 var samþykkt umsókn Samsonar ehf. um að eignast virkan eignarhlut í Landsbanka Íslands hf., en sú heimild var veitt á grundvelli 1. mgr. 40. gr. laga nr. 161/2002 um fjármálafyrirtæki. Til að fá slíka heimild þurfti félagið að veita ítarlegar upplýsingar samkvæmt 41. gr. laganna, þar á meðal um eignarhald félagsins og um tengsl þess við aðra lögaðila. Jafnframt hvíldi sú viðvarandi skylda á félaginu og eigendum þess að veita Fjármálaeftirlitinu allar upplýsingar um eignarhaldið, breytingar á því og atriði sem að þessu lutu svo sem rakið er í 107. gr. laganna. Um þessa lagaskyldu er nánar fjallað í dómi Hæstaréttar 27. janúar 2014 í máli nr. 811/2013.  

Samkvæmt gögnum málsins kom varnaraðilinn Birgir að vinnu við upplýsingagjöf til Fjármálaeftirlitsins um virkan eignarhlut Samsonar ehf. í Landsbanka Íslands hf. eftir að hann hóf störf hjá félaginu á árinu 2005. Í því sambandi undirritaði hann framangreint bréf sem framkvæmdastjóri Samsonar ehf. 29. júní 2005 til Fjármálaeftirlitsins með ítarlegri útlistun á sjónarmiðum félagsins vegna eignarhlutar þess í Landsbanka Íslands hf. Þá sat hann áðurnefndan fund 20. október 2005 ásamt Hauki Þór Haraldssyni framkvæmdastjóra rekstrarsviðs Landsbanka Íslands hf., Þór Þorlákssyni aðstoðarframkvæmdastjóra lögfræðisviðs og útlánaeftirlits bankans og Hjalta Schiöth og Vigni Rafni Gíslasyni löggiltum endurskoðendum hjá PricewaterhouseCoopers ehf. Mun síðastnefndur maður hafa ritað fyrrgreint minnisblað 22. október 2005 um fund þennan og er efni þess ítarlega rakið í nefndum dómi Hæstaréttar í máli nr. 811/2013. Minnisblaðið ber með sér að fundurinn var haldinn til að meta hvaða áhrif þær breytingar, sem orðið höfðu á eignarhaldi í Samson ehf., hefðu á tilgreiningu tengdra aðila í reikningsskilum Landsbanka Íslands hf. og hvernig fullnægt skyldi lögbundinni upplýsingagjöf til Fjármálaeftirlitsins af sama tilefni. Þegar virtar eru framangreindar reglur um skyldu fyrirsvarsmanna Samsonar ehf. og Landsbanka Íslands hf. til að veita réttar upplýsingar af þessu tilefni, og hafðar í huga þær reglur sem giltu um aðgang að þeim upplýsingum, verður ekki talið að þar sé um að ræða upplýsingar sem leynt skuli fara samkvæmt lögum eða eðli máls svo sem nánar greinir í dómi Hæstaréttar í máli nr. 811/2013. Þá verða umræddar upplýsingar af sömu ástæðum hvorki taldar hafa varðað viðskipta- eða einkamálefni Samsonar ehf. og Landsbanka Íslands hf. í skilningi 1. mgr. 58. gr. laga nr. 161/2002 né hafa varðað hag þessara fyrirtækja þannig að um efni þeirra hvíli þagnarskylda. Verður að leggja til grundvallar að varnaraðilinn Birgir hafi verið að gegna starfi sínu sem framkvæmdastjóri Samsonar ehf. en ekki lögmaður félagsins er hann ritaði bréfið 29. júní 2005 og sótti fundinn 20. október sama ár.

Samkvæmt þeirri meginreglu sem fram kemur í 1. mgr. 51. gr. laga nr. 91/1991 og því sem að framan er rakið verður ekki fallist á með varnaraðilum að tilvitnuð ákvæði stjórnarskrár, mannréttindasáttmála Evrópu og laga nr. 77/1998 leiði til þess að varnaraðilinn Birgir geti, með vísan til b. og d. liða 2. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991, skorast undan að svara spurningum 2, 3 a, 4, 5, 6 og 7.

Með spurningu 3 b er varnaraðilinn Birgir spurður um hvernig það hafi komið til að hann hafi séð um upplýsingagjöf varðandi það hvort varnaraðilinn Björgólfur skyldi teljast tengdur aðili, en með spurningu 3 c er óskað eftir svari við því hvort sá varnaraðli hafi beðið um þá aðstoð. Þá er með spurningu 3 d spurt um hvort varnaraðilinn Björgólfur hafi talið sig tengdan aðila. Með hinum kærða úrskurði var komist að þeirri niðurstöðu að óskað væri eftir upplýsingum um einkahagi manns sem varnaraðilinn Birgir hefði komist að sem lögmaður. Ef vitni telur sér óskylt að gefa skýrslu eða svara einstökum spurningum eða heldur fram heimildarskorti ber því að leiða líkur að staðreyndum sem á veltur í þeim efnum, sbr. 5. mgr. 56. gr. laga nr. 91/1991. Eins og áður greinir veitti Lögmannafélag Íslands 31. ágúst 2005 varnaraðilanum Birgi undanþágu frá skyldum sem hvíla á lögmönnum eftir 1. mgr. 12. gr. laga nr. 77/1998. Var undanþágan veitt með vísan til 1. töluliðar 2. mgr. 12. gr. laganna þar sem gert er að skilyrði að viðkomandi gegni föstu starfi hjá opinberri stofnun eða einkaaðila, enda veiti hann engum öðrum þjónustu sem lögmaður. Verður að ætla að með undanþágubeiðni sinni hafi varnaraðilinn Birgir látið fylgja yfirlýsingu í samræmi við áskilnað í 4. mgr. greinarinnar um að hann myndi einungis nýta réttindi sín innan þeirra marka er greinir í 1. tölulið 2. mgr. Af þeim sökum verður ekki talið að varnaraðilinn Björgólfur hafi leitað ráðgjafar hjá varnaraðilanum Birgi sem lögmanni, heldur sem lögfræðingi með sérþekkingu á því sviði sem um ræðir. Á hinn bóginn verður talið eins og atvikum máls er háttað að varnaraðilinn Björgólfur hafi mátt ætla að viðlíka trúnaðarskylda fylgdi samskiptum hans við varnaraðilann Birgi og um væri að ræða samskipti við lögmann hvað þau atriði varðar sem spurningar þessar lúta að. Samkvæmt því verða þær upplýsingar sem hér um ræðir felldar undir þá undaþágu frá vitnaskyldu sem greinir í b. lið 2. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991. Þá verður ekki talið að svör við spurningum þessum varði svo miklu í heildarsamhengi málavaxta að efni séu til þess, gegn andmælum varnaraðila, að aflétta þeim trúnaði sem til staðar er hvað þetta varðar, sbr. 3. mgr. 53. gr. laganna. Verður varnaraðilanum Birgi því ekki gert að svara liðum b, c og d í spurningu 3 á spurningalista sóknaraðila.

IV

Það dómskjal sem spurningar 10, 11 og 13 lúta að ber heitið kaupsamningur um hlutafé og er hann dagsettur 30. desember 2005. Samkvæmt honum seldi Samson ehf. Hersi-ráðgjöf og þjónustu ehf. 10.000.000 hluti í fyrrgreinda félaginu fyrir 92,83 krónur á hvern hlut. Segir í samningnum að kaupverð skyldi greitt í reiðufé „15. janúar 2005“ og seljandi afhenda hið selda 30. desember 2005. Ritaði varnaraðilinn Birgir undir kaupsamninginn fyrir hönd seljanda en Þór Kristjánsson fyrir hönd kaupanda. Eins og nánar greinir í hinum kærða úrskurði lúta framangreindar spurningar að því hvort varnaraðilinn Birgir geti lýst tildrögum samningsins, ákvörðunum og forsendum sem að baki honum lágu og fjármögnun kaupanna. Fyrir liggur að bú Samsonar ehf. var tekið til gjaldþrotaskipta 12. nóvember 2008 og er skiptum ekki lokið. Þá hefur Hersir-ráðgjöf og þjónusta ehf. verið slitið eftir reglum XIII. kafla nr. 138/1994 um einkahlutafélög. Þar sem svo háttar til og með hliðsjón af þeim sjónarmiðum sem fram koma í dómi Hæstaréttar 10. janúar 1996 í máli nr. 419/1995 eru ekki sömu hagsmunir og annars hefðu verið tengdir þeim trúnaðarupplýsingum sem spurningar 10, 11 og 13 kunna að varða og varnaraðilinn Birgir kann að búa yfir vitneskju um, sbr. einnig dóm Hæstaréttar 27. janúar 2014 í máli nr. 810/2013. Þá verður með sömu rökum og áður talið að varnaraðili hafi ritað undir kaupsamninginn sem framkvæmdastjóri Samsonar ehf. en ekki sem lögmaður félagsins. Að virtu því sem fyrr greinir um efni undanþágu Lögmannafélags Íslands 31. ágúst 2005 til varnaraðilans Birgis og samkvæmt 5. mgr. 56. gr. laga nr. 91/1991 hefur hann ekki leitt að því líkur að honum sé óskylt að svara þessum spurningum á grundvelli starfs síns sem lögmaður Hersis-ráðgjafar og þjónustu ehf.

 Samkvæmt öllu framansögðu og með vísan til meginreglu 1. mgr. 51. gr. laga nr. 91/1991 verður hvorki fallist á að varnaraðilinn Birgir geti skorast undan að svara þeim spurningum sem hér um ræðir samkvæmt b. lið 2. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991, né samkvæmt d. lið sömu málsgreinar.

V

Með spurningum 16 og 17 leitar sóknaraðili eftir almennum svörum um eignarhald Samsonar ehf. á árunum 2007 og 2008. Samkvæmt því sem rakið er í kafla III varðandi spurningar 2, 3 a, 4, 5, 6 og 7 verður ekki talið að spurningarnar séu þess eðlis að varnaraðilinn Birgir geti skorast undan því að svara þeim. Spurning 19 á spurningalista sóknaraðila vísar til skjals sem hefur að geyma margvísleg tölvupóstsamskipti ýmissa aðila á löngu tímabili. Spurningin er svo óákveðin að varnaraðilanum Birgi verður ekki gert að svara henni óbreyttri, sbr. 2. mgr. 56. gr. laga nr. 91/1991.

VI

Eins og segir nánar í úrskurði héraðsdóms lúta spurningar 24, 25, 31, 32, 33 og 34 að ýmsum atriðum er varða félagið Givenshire Equities Ltd. Er í fyrsta lagi spurt hver hafi átt tilgreind 5% í félaginu og þá hvort það hafi verið varnaraðilinn Birgir eða félag í hans eigu. Jafnframt er spurt hvernig viðskipti með þennan hluta í félaginu hafi komið til og hvenær þau hafi átt sér stað. Er vísað til þess að á mynd sem fylgdi bréfi Samsonar ehf. 12. júní 2008 til Fjármálaeftirlitsins komi ekki fram upplýsingar um „hver eigi 5% hlut í Givenshire á móti Valhamar  Group – heldur segja að hann sé á svonefndum „nominee account“ í Landsbankanum Lux.“ og spurt hverju það sætti að eftirlitið hafi ekki í þessu bréfi verið upplýst um um hver ráði yfir tilgreindum 5% hlut. Er jafnframt spurt hvort og með hvaða hætti Landsbanki Íslands hf. fékk upplýsingar um hver réði þessum hlut. Óskað er svara um hvort varnaraðilinn Birgir geti útskýrt frekar efni tilgreinds dómskjals með upplýsingum úr fyrirtækjaskrá og hvort hann geti útskýrt „stofnun Givenshire Equities Limited á Kýpur og flutning Givenshire Equities Sárl frá bresku Jómfrúreyjunum til Luxembourg“, hvernig eignarhald varnaraðilans Björgólfs í Samson ehf. hafi verið áður og hvernig það hafi breyst við þetta og hvort hann geti eitthvað sagt nánar „frá þessu félagi og aðkomu þess að eignarhaldi í Givenshire“.

Við úrlausn þess hvort varnaraðilanum Birgi verði gert að svara þeim spurningum sem hér um ræðir er fyrst til þess að líta að Fjármálaeftirlitið tók yfir vald hluthafafundar í Landsbanka Íslands hf. 7. október 2008, vék stjórn hans frá og setti yfir hann skilanefnd, en bankinn hefur verið tekinn til slita sem ekki er lokið. Þá er þess einnig að gæta að upplýsingar, sem varða eignarhald á Samson ehf. og Landsbanka Íslands hf. og tengjast efni þessara spurninga, hafa meðal annars birst í opinberum gögnum eins og rannsóknarskýrslu Alþingis. Þegar litið er til atvika allra og þar sem skuldaskil Landsbanka Íslands hf. eru í framangreindu horfi og bú Samsonar ehf. hefur verið tekið til gjaldþrotaskipta eins og áður greinir er fallist á með sóknaraðila að ekki séu fyrir hendi sömu hagsmunir og annars hefðu verið tengdir þeim trúnaðarupplýsingum sem spurningar þessar kunna að varða, sbr. dóm Hæstaréttar í máli nr. 810/2013. Samkvæmt þessu og að virtum málsástæðum varnaraðila verður ekki fallist á með þeim að framangreind ákvæði sem þeir vísa til standi í vegi því að varnaraðilanum Birgi beri að svara umræddum spurningum.

Samkvæmt öllu framansögðu verður varnaraðilanum Birgi gert að svara umræddum spurningum sóknaraðila ef frá eru taldar spurningar 3 b, 3 c, 3 d og 19.

Eftir þessum málsúrslitum verður varnaraðilum gert að greiða kærumálskostnað eins og í dómsorði greinir. 

Það athugast að í hinum kærða úrskurði er ítrekað rætt um vitnastefnanda og vitnastefnda en þessi hugtök eiga sér ekki stoð í réttarfarslögum eftir gildistöku laga nr. 91/1991.

Dómsorð:

Varnaraðilanum Birgi Má Ragnarssyni er skylt að svara þeim spurningum á spurningalista sóknaraðila, Vilhjálms Bjarnasonar, sem greinir í hinum kærða úrskurði ef frá eru taldar spurningar 3 b, 3 c, 3 d og 19.

Varnaraðilar, Birgir og Björgólfur Thor Björgólfsson, greiði óskipt sóknaraðila 250.000 krónur í kærumálskostnað.

 

 

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 2. desember 2013.

 Með beiðni, móttekinni í Héraðsdómi Reykjavíkur 21. september 2012, fór vitna­stefn­andi, Vilhjálmur Bjarnason, Hlíðarbyggð 18, Garðabæ, þess á leit við dóminn að honum yrði heimilað, á grundvelli 2. málsliðar 2. mgr. 77. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, með vitnaleiðslu og öflun skjala fyrir dómi, að leita sönnunar um atvik sem vörðuðu lögvarða hagsmuni hans og gætu ráðið úrslitum um máls­höfðun á hendur Björgólfi Thor Björgólfssyni, 55 Clarendon Road, Notting Hill, London, Bretlandi.

Við þingfestingu málsins 29. október 2012 krafðist vitnastefndi þess að beiðni vitnastefnanda yrði hafnað. Með dómi Hæstaréttar Íslands 15. maí sl. í máli nr. 259/2013 féllst rétturinn á að vitnastefnanda væri heimilt að leita sönnunar samkvæmt XII. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála um þau atriði sem kröfugerð hans tæki til, að því undanskildu að vitnastefnda yrði ekki gert að gefa skýrslu fyrir dómi.

Vitnið Birgir Már Ragnarsson, kt. 020574-5699, var með vitnakvaðningu, útgefinni 3. október sl., kvaddur fyrir dóm 4. nóvember sl. kl. 13:30 til að gefa skýrslu í þessu máli. Við skýrslugjöfina, sem fór fram gegnum síma, neitaði vitnið að svara spurningum lögmanns vitnastefnanda með vísan til 22. gr. laga nr. 77/1998 um lögmenn og 17. gr. siðareglna lögmanna, 2. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991, 70. og 71. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944 og 6. og 8. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994. Vitnið neitaði að svara eftirfarandi spurningum:

,,2. Í málinu liggja fyrir nokkur bréf sem þú skrifar fyrir hönd Samson eignarhaldsfélags hf. og varða könnun FME á viðvarandi hæfi Samson til að fara með virkan eignarhlut í Landsbankanum. Má m.a. vísa til dskj. nr. 18 í því sambandi. a) Getur þú gert grein fyrir aðkomu þinni að þessari vinnu og þínu hlutverki í henni. b) Hvaða samskipti áttir þú við Björgólf Thor vegna þessara svarbréfa. c) Kynntir þú fyrir stjórn Samson athugasemdir FME og með hvaða hætti félagið hygðist svara þeim.

3. Einnig liggja fyrir gögn í málinu um aðkomu þína að mati á því hvort Björgólfur Thor skuli teljast tengdur aðili. a) Getur þú lýst þínu hlutverki, aðkomu og samskiptum við starfsmenn Landsbankans við mat á því hvort Björgólfur Thor skyldi teljast tengdur aðili. b) Hvernig kom það til að þú sást um upplýsingagjöf um eignir Björgólfs Thors að þessu leyti og hafðir aðkomu og skoðun á mati Landsbankans á því hvort Björgólfur Thor skyldi teljast tengdur aðili? c) Bað Björgólfur Thor þig um að annast um þessa upplýsingagjöf fyrir sig? d) Hafði Björgólfur Thor sjálfur skoðun á því hvort hann teldist tengdur aðili eða ekki.

4. Geturðu lýst aðdraganda og ástæðunum að baki þessu minnisblaði á dskj. nr. 21 og fundinum með PwC þann 20. október 2005?

5. Í minnisblaðinu segir: „Birgir Már var hins vegar mjög vel meðvitaður um að það gæti mögulega orsakað mikla breytingu á upplýsingum um venslaða aðila í reikningsskilum Landsbankans“ Hvaða breytingu á upplýsingum er þarna verið að vísa til?

6. Í minnisblaðinu kemur fram að þetta gæti leitt til þess að upplýsa þyrfti um viðskipti Björgólfs Thors við Landsbanka Íslands – af hverju var andstaða við það að birta þær upplýsingar?

7. Í minnisblaðinu kemur fram að þú hafir greint frá því á fundinum að það sé fyrirætlan Samson að breyta eignarhaldinu í félaginu fyrir árslok þannig að eignarhlutur Björgólfs Thors fari niður í sama eða lægra hlutfall en það var í upphafi árs. Af hverju var það fyrirætlan Samson?

10. Getur þú lýst því hvernig þessi samningur [á dskj. 24] kom til? a) Hver átti frumkvæði að gerð hans. c) Hver ákvað skilmála samningsins, s.s. verð og greiðslukjör?

11. Getur þú gert grein fyrir þeim viðskiptalegu forsendum sem bjuggu að baki þessum samningi fyrir Samson – þ.e. hvað réð því að Samson vildi selja þennan hlut?

13. Hvernig voru kaupin fjármögnuð?

16. Hvernig var eignarhaldi á Samson háttað á árinu 2007?

17. Hvernig var eignarhaldi á Samson háttað á árinu 2008?

19. Eru tölvupóstsamskipti á dskj. nr. 68 dæmigerð fyrir samskipti milli þín og Landsbankans í tengslum við mat Landsbankans á því hvort Björgólfur Guðmundsson og Björgólfur Thor skyldu teljast tengdir Landsbankanum?

24. Hver átti þessi 5% sem uppá vantaði [í Givenshire Equities Ltd.]? Áttir þú þau eða hluta í þeim, sjálfur eða í gegnum félag?

25. Hvernig komu þessi viðskipti til og hvenær áttu þau sér stað?

31. Í þessari mynd [dskj. 81] koma ekki fram upplýsingar um það hver eigi 5% hlut í Givenshire á móti Valhamar Group – heldur segja að hann sé á svonefndum „nominee account“ í Landsbankanum Lux. Af hverju er FME ekki upplýst um það hver ráði yfir þessum 5% hlut í þessu bréfi?

32. Var Landsbanki Íslands upplýstur um það hver réði yfir þessum 5% hlut? a) Hvernig var hann upplýstur og hverjir fengu upplýsingar? b) Fékk Landsbankinn gögn sem staðfestu eignarhaldið á þessum 5%?

33. Getur þú sagt okkur hvað þetta [dskj. 79] er og hvaða tilkynningar um sé að ræða í tengslum við Givenshire?

34. Geturðu útskýrt fyrir okkur stofnun Givenshire Equities Limited í Kýpur og flutning Givenshire Equities Sárl frá bresku jómfrúareyjunum til Lúxemborg? a) Hvernig var eignarhald BTB í Samson fyrir og hvernig breyttist það við þetta? b) Geturðu sagt okkur nánar frá þessu félagi og aðkomu þess að eignarhaldi í Givenshire?“

Lögmaður vitnastefnanda krafðist þess að vitnið svaraði spurningunum. Lögmaður vitnastefnda tók undir mótmæli vitnisins. Krafan var tekin til úrskurðar í þinghaldinu eftir að lögmenn aðila og vitnið höfðu tjáð sig.

Niðurstaða

                Samkvæmt 1. mgr. 51. gr. laga nr. 91/1991 gildir sú meginregla í íslensku einkamálaréttarfari að hverjum manni, sem er orðinn 15 ára, lýtur íslenskri lögsögu og er ekki aðili máls eða fyrirsvarsmaður aðila, sé skylt að koma fyrir dóm sem vitni til að svara munnlega spurningum sem er beint til hans um málsatvik. Þessi skylda er þó ekki fortakslaus því að í 52. gr. sömu laga er mælt fyrir um aðstæður þar sem vitni er óskylt að svara spurningu og í 53. gr. laganna er lýst aðstæðum þar sem vitni er óheimilt að svara spurningu.

   Af efni spurninga vitnastefnanda þykir ljóst að þau ákvæði 2. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991 sem á reynir í þessu máli eru ákvæði b- og d-liðar. Samkvæmt b-lið er vitni óheimilt, án leyfis þess sem á í hlut, að svara spurningum um einkahagi manns sem því hefur verið trúað fyrir eða það hefur komist að á annan hátt í starfi, sem m.a. lögfræðingur. Orðin ,,einkahagi manns“ eru ekki skýrð í athugasemdum við frumvarp sem varð að lögum nr. 91/1991. Sambærilegt ákvæði er í b-lið 2. mgr. 119. gr. laga nr. 88/2008 um meðferð sakamála og fram kemur í athugasemdum við frumvarp sem varð að þeim lögum að fyrirmynd þeirra er sótt til b-liðar 2. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991. Í dómi Hæstaréttar Íslands 8. október sl. í máli nr. 408/2013 var tekin afstaða til skýringar b-liðar 2. mgr. 119. gr. laga nr. 88/2008. Í dómi réttarins var því slegið föstu að undir ákvæðið gæti fallið einka-, fjárhags- og viðskiptamálefni einstaklinga jafnt sem lögpersóna, að því tilskildu að þeim sérfræðingum, sem taldir séu upp í ákvæðinu eða gegna öðrum störfum er jafn rík trúnaðarskylda fylgi, hafi verið trúað fyrir slíkum upplýsingum í starfi þeirra. Að mati dómsins verður að skýra hugtakið ,,einkahagi manns“ í b-lið 2. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991 og b-lið 2. mgr. 119. gr. laga nr. 88/2008 með sama hætti. Því verður að túlka ákvæði b-liðar 2. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991 á þann veg að það nái líka yfir einkahagi lögaðila. Í dómi Hæstaréttar var því einnig slegið föstu að við skýringu á b-lið 2. mgr. 119. gr. laga nr. 88/2008, sem feli í sér undantekningu frá vitnaskyldu, verði að líta til þess að því sé ætlað að vernda trúnaðarsamband sérfræðings og skjólstæðings, sem til hans leitar, þannig að skjólstæðingurinn geti almennt treyst því að upplýsingar, sem hann lætur sérfræðingnum í té um einkahagi sína, verði ekki síðar notaðar gegn honum í sakamáli án hans vilja. Að mati dómsins eiga sömu sjónarmið við um skýringu b-liðar 2. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991.

Í d-lið 2. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991 er mælt fyrir um að vitni sé óheimilt án leyfis þess sem á í hlut að svara spurningum um leyndarmál um viðskipti, uppgötvanir eða önnur slík verk sem það hefur komist að í starfi.            

Fyrir liggur að vitnið er starfandi héraðsdómslögmaður. Það leiðir af 4. tl. 1. mgr. 6. gr. laga nr. 77/1998 að allir lögmenn eru jafnframt lögfræðingar og falla lögmenn því undir b-lið 2. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991. Fram kemur í bréfi vitnisins til dómsins, dags. 4. nóvember sl., að vitnið hafi starfað sem lögmaður og lögfræðingur fyrir vitnastefnda á árunum 2005 til 2008 auk þess sem vitnið hafi gegnt samsvarandi störfum fyrir ýmsa aðra á þessum tíma. Við skýrslutöku yfir vitninu kom fram að hann hefði árið 2005 hafið störf fyrir félagið Hersi – ráðgjöf og þjónustu sem hefði veitt ákveðnum fyrirtækjum ráðgjöf. Á síðari hluta sama árs hefði vitnið tekið við störfum sem framkvæmdastjóri Samsonar eignarhaldsfélags og hefði sinnt því starfi þar til í byrjun árs 2007. Í ársbyrjun 2006 hefði vitnið flutt til Bretlands og gengið inn í fjárfestingafélagið Novator sem meðeigandi. Vitnastefndi væri einnig meðeigandi í því félagi. Vitnið hafi einnig starfað sem lögmaður og veitt ýmsum aðilum ráðgjöf innan þessa hóps. Vitnið væri með undanþágu frá rekstri lögmannsstofu.

Að mati dómsins varða spurningar nr. 2, 4, 5, 6, 7, 10, 11, 13, 16, 17, 24, 25, 31, 32, 33 og 34 störf vitnisins sem framkvæmdastjóri Samsonar eignarhaldsfélags. Að mati dómsins er hér bæði um að ræða spurningar sem varða einkahagi þess félags og sem vitnið hefur komist að í starfi sem lögmaður í skilningi b-liðar 2. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991 og leyndarmál um viðskipti sem vitnið hefur komist að í starfi í skilningi d-liðar sömu málsgreinar. Að mati dómsins varðar spurning nr. 3 upplýsingar um einkahagi vitnastefnda og spurning nr. 19 varðar upplýsingar um einkahagi vitnastefnda og Björgólfs Guðmundssonar, sem vitnið hefur komist að í starfi sem lögmaður í skilningi b-liðar 2. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991.

Ekki hefur komið fram að þeir aðilar sem nefndir eru í fyrrnefndum spurningum hafi gefið vitninu leyfi til að svara þeim. Vitninu er því óheimilt að svara spurningunum samkvæmt b- og d-lið 2. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991, nema skilyrði 3. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991 séu uppfyllt.

Í 3. mgr. 53. gr. er gerð sú undantekning frá þessu banni að ef dómari telur hagsmuni aðila verulega meiri af því að upplýst verði um atriði samkvæmt b- til d-lið 2. mgr. en hagsmuni hlutaðeiganda af því að leynd verði haldið, geti hann þá eftir kröfu aðila lagt fyrir vitni að svara spurningu þótt leyfi sé ekki veitt til þess, enda feli þá svarið ekki í sér frásögn af einkahögum manns sem á ekki aðild að máli.

Fyrir liggur að bú Samsonar eignarhaldsfélags hefur verið tekið til gjaldþrotaskipta, en skiptum mun ekki vera lokið. Þrotabúið er ekki aðili að þessu máli, né heldur Björgólfur Guðmundsson. Svar við spurningum nr. 2, 4, 5, 6, 7, 10, 11, 13, 16, 17, 24, 25, 31, 32, 33 og 34 og spurningu nr. 19, hvað varðar Björgólf Guðmundsson, varða eins og áður segir einkahagi Samsonar eignarhaldsfélags og Björgólfs Guðmundssonar og er þegar af þeirri ástæðu ekki heimild samkvæmt 3. mgr. 53. gr. laga nr. 91/1991 fyrir því að dómari leggi fyrir vitnið að svara þessum spurningum.

Hvað varðar spurningu nr. 3 og spurningu nr. 19, hvað varðar vitnastefnda, verður að líta til þess að vitnastefnandi hefur höfðað þetta vitnamál í því skyni að afla gagna til mats á því hvort hann eigi kröfu um skaðabætur á hendur vitnastefnda vegna falls Landsbanka Íslands hf., en vitnastefnandi var á meðal hluthafa bankans. Vitnastefnandi rekur í beiðni sinni að hann telji að aðaleigendur bankans, vitnastefndi og faðir hans, Björgólfur Guðmundsson, hafi í gegnum Samson eignarhaldsfélag haft óeðlileg áhrif á starfsemi bankans og þeir hafi með skipulögðum og ólögmætum hætti notað þau áhrif til þess að leyna yfirráðum þeirra yfir bankanum og veita lán til vitnastefnda og félaga í hans eigu umfram heimildir.

Í 1. mgr. 22. gr. laga nr. 77/1998 um lögmenn er mælt fyrir um þagnarskyldu lögmanns um hvaðeina sem honum er trúað fyrir í starfi sínu. Samkvæmt 2. mgr. 5. gr. laganna setur Lögmannafélag Íslands lögmönnum siðareglur. Í 17. gr. siðareglna lögmanna (Codex ethicus) segir að lögmaður skuli aldrei án endanlegs dómsúrskurðar, sem beint sé að honum sjálfum, eða skýlauss lagaboðs, láta óviðkomandi aðilum í té gögn og upplýsingar, sem lögmaður hefur fengið í starfi um skjólstæðing sinn eða fyrrverandi skjólstæðing. Af þessum ákvæðum leiðir að lögmenn hafa ríka trúnaðarskyldu gagnvart umbjóðendum sínum.

Þegar metið er hvort hagsmunir vitnastefnanda séu verulega meiri af því að vitnið svari umræddum spurningum er óhjákvæmilegt að mati dómsins að líta til þess að vitnastefnandi hefur ekki haldið því fram að hann eigi kröfu um skaðabætur á hendur vitnastefnda, heldur rekur hann þetta mál í því skyni að meta hvort hann eigi slíka kröfu. Þegar virt er hin ríka trúnaðarskylda sem lögmenn hafa gagnvart umbjóðendum sínum er það niðurstaða dómsins að slík gagnaöflun um óvissa kröfu geti ekki vikið til hliðar trúnaðarskyldu lögmanna. Verður því að hafna kröfu vitnastefnanda um að vitnið svari ofangreindum spurningum.

                Ásbjörn Jónasson, settur héraðsdómari, kveður upp þennan úrskurð.

Úrskurðarorð:

                Vitninu Birgi Má Ragnarssyni er óheimilt að svara þeim spurningum sem greinir í þessum úrskurði og sem auðkenndar eru sem spurningar nr. 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 11, 13, 16, 17, 19, 24, 25, 31, 32, 33 og 34.