Fimmtudaginn 18. nóvember 2004.
Nr. 196/2004.	Svínavatnshreppur (Már Pétursson hrl.) gegn Hauki Pálssyni og Oddnýju Maríu Gunnarsdóttur (Bjarni Þór Óskarsson hrl.)

 

Frávísun frá héraðsdómi. Samaðild. Forkaupsréttur. Gjafsókn.

Hreppurinn S höfðaði mál gegn H og O þar sem hann krafðist þess að viðurkenndur yrði réttur sinn til að neyta forkaupsréttar að jörðinni Á vegna kaupsamnings V og H um jörðina, en H seldi í framhaldi af því O jörðina. Þá krafðist S þess að felldur yrði úr gildi úrskurður landbúnaðarráðuneytisins í máli S og H þar sem ákvörðun S um að neyta forkaupsréttarins var felld úr gildi. Málinu var vísað frá héraðsdómi með vísan til þess að V, seljanda jarðarinnar, hafi ekki verið stefnt í málinu við hlið kaupandans.

 

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Árni Kolbeinsson, Ingibjörg Benediktsdóttir og Jón Steinar Gunnlaugsson.

Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 14. maí 2004. Hann krefst þess að viðurkenndur verði með dómi réttur sinn til að neyta forkaupsréttar að jörðinni Ásum í Svínavatnshreppi og að felldur verði úr gildi úrskurður landbúnaðarráðuneytisins 4. júní 2003 í máli stefnda Hauks og sín. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndu krefjast staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti, stefnda Oddný, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál.

Í forkaupsrétti að eign felst heimild rétthafa til að ganga inn í kaupsamning um eignina, þannig að rétthafinn komi í stað kaupanda í tvíhliða réttarsambandi hans við seljanda. Ekki verður dæmt um slíkan rétt án aðildar seljanda viðkomandi eignar. Í þessu máli krefst áfrýjandi viðurkenningar á forkaupsrétti sínum vegna kaupsamnings í janúar 2003 um jörðina Ása í Svínavatnshreppi, þar sem eigandi jarðarinnar Víðir Freyr Guðmundsson seldi hana stefnda Hauki.  Með því að seljanda eignarinnar var ekki stefnt til að þola dóm í málinu við hlið kaupandans er óhjákvæmilegt að vísa kröfum áfrýjanda frá héraðsdómi.

Með vísan til 2. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála er ákvörðun héraðsdóms um málskostnað og gjafsóknarkostnað stefndu Oddnýjar staðfest.

Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Gjafsóknarkostnaður stefndu Oddnýjar greiðist úr ríkissjóði svo sem nánar greinir í dómsorði.

Dómsorð:

Máli þessu er vísað frá héraðsdómi.

Ákvæði hins áfrýjaða dóms um málskostnað og gjafsóknarkostnað eru staðfest.

Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður.

Gjafsóknarkostnaður stefndu Oddnýjar Maríu Gunnarsdóttur fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin þóknun lögmanns hennar 150.000 krónur.

 

 

Dómur Héraðsdóms Norðurlands vestra 16. febrúar 2004.

I

Mál þetta, sem tekið var til dóms 20. janúar sl., er höfðað af Svínavatnshreppi, Austur-Húnavatnssýslu með stefnu birtri 29. ágúst 2003 á hendur Hauki Pálssyni, Röðli, Torfalækjarhreppi, Austur-Húnavatnssýslu og á hendur Oddnýju Maríu Gunnarsdóttur, Brekkubyggð 12, Blönduósi með stefnu birtri 25. september 2003.

Dómkröfur.

Stefnandi gerir sömu kröfur á hendur báðum stefndu og krefst þess að viðurkenndur verði réttur hans til að neyta forkaupsréttar að jörðinni Ásum í Svínavatnshreppi og um leið verði hrundið ákvörðun landbúnaðarráðuneytisins er felldi úr gildi ákvörðun stefnanda um að neyta forkaupsréttar að nefndri jörð. Þá krefst hann málskostnaðar að skaðlausu úr hendi stefndu. 

Báðir stefndu krefjast sýknu af kröfum stefnanda og málskostnaðar úr hendi hans en stefnda Oddný María krefst málskostnaðar eins og málið væri ekki gjafsóknarmál.  Eftir dómtöku málsins sendi lögmaður stefndu Oddnýjar Maríu dóminum bréf þar sem gerð var krafa um virðisaukaskatt á málflutningsþóknun hennar þar sem hún sé ekki virðisaukaskattskyld. Á bréfið ritaði lögmaður stefnanda að hann gerði ekki athugasemdir við að skjalið komist að í málinu.

II

Málavextir.

Jörðin Ásar í Svínavatnshreppi Austur-Húnavatnssýslu telst til svokallaðra Bakásajarða en það eru þær jarðir í hreppnum kallaðar sem eiga land vestanmegin að Blöndu í Langadal.  Jörðin var gerð að ættaróðali á árinu 1953. Á árinu 1986 tók Erlingur Ingvarsson við óðalinu af bróður sínum.  Erlingur átti að einnig og á enn í dag jörðina Hamar sem er næsta jörð norðan við Ása og nytjaði um tíma báðar jarðirnar.  Á árinu 1989 taldi Erlingur að hann gæti ekki lengur setið óðalið með sómasamlegum hætti og seldi hann þá bróður sínum Guðmundi Ingvarssyni jörðina enda lá þá fyrir að ekkert barna Erlings vildi taka við óðalinu. Á árinu 2000 seldi Guðmundur stefnda Hauki Pálssyni jörðina en sú sala náði ekki fram að ganga vegna ákvæða jarðalaga um óðöl. Með kaupsamningi dagsettum 17. maí 2002 seldi Guðmundur syni sínum Víði Frey jörðina. Þann 12. desember 2002 leysti landbúnaðarráðherra jörðina úr óðalsböndum og sama dag gaf Guðmundur út afsal fyrir jörðinni til Víðis sonar síns. Í janúarmánuði 2003 seldi Víðir Freyr stefnda Hauki jörðina Jörðin hafði þá verið í eyði í um árabil og byggingar allar í niðurníðslu en stefndi Haukur hafði í nokkur ár verðið með jörðina á leigu til beitar fyrir hross.

Á fundi þann 17. febrúar 2003 ákvað sveitarstjórn stefnanda að neyta forkaupsréttar að jörðinni. Á fundi sveitarstjórnarinnar var bókað að fyrir lægi bréf frá stefnda Hauki þar sem hann gerir grein fyrir áformum sínum varðandi jörðina. Einnig að fyrirliggjandi væri bréf frá Erlingi Ingvarssyni, Hamri í Svínavatnshreppi sem óskaði eftir því að sveitarstjórn neytti forkaupsréttar að jörðinni með það í huga að endurselja honum jörðina til skógræktar.

Stefndi Haukur undi ekki þessari ákvörðun stefnanda og með bréfi dagsettu 11. mars 2003 til landbúnaðarráðuneytisins krafðist hann þess að ákvörðuninni yrði hnekkt.  Með úrskurði ráðuneytisins uppkveðnum þann 4. júní 2003 var ákvörðun stefnanda um að neyta forkaupsréttar að jörðinni Ásum felld úr gildi.

Þann 28. júlí 2003 seldi stefndi Haukur stefndu Oddnýju Maríu jörðina og var samningur um kaupin sendur jarðanefnd stefnanda með bréfi dagsettu 30. júlí 2003.  Sama dag var kaupsamningurinn sendur sveitarstjórn stefnanda og þess óskað að stefnandi upplýsti hvort hann hygðist neyta forkaupsréttar.  Í bréfinu tók stefnda fram að hún ætlaði að stunda skógrækt á jörðinni.  Nokkrum dögum síðar barst stefnda Hauki bréf frá lögmanni stefnanda dagsett 31. júlí þar sem upplýst er að stefnandi ætli að frá úrskurði ráðuneytisins hnekkt. Á fundi í sveitarstjórn þann 12. ágúst 2003 var erindi stefndu Oddnýjar Maríu tekið fyrir en afgreiðslu þess frestað án þess að afstaða væri tekin til forkaupsréttar. Stefnda Oddný María afhenti kaupsamninginn og afsalið til þinglýsingar hjá sýslumanninum á Blönduósi þann 23. september 2003 og voru skjölin færð í þinglýsingabók þann 24. september 2003 með athugasemd um að mál hafi verið höfðað þar sem þess er krafist að viðurkenndur verði réttur sveitarfélagsins til að neyta forkaupsréttar að jörðinni.

III

Málsástæður og lagarök.

Stefnandi byggir á því að mál þetta snúist einkum um túlkun á 1. gr. jarðalaga nr. 65/1976.  Í nefndri grein segi að tilgangur laganna sé að tryggja að nýting lands utan skipulagðar þéttbýlissvæða sé eðlileg og hagkvæm frá þjóðhagslegu sjónarmiði og að eignarráð á landi og búseta á jörðum sé í samræmi við hagsmuni sveitarfélaga og þeirra sem landbúnað stunda. Í þessari grein og 6. og 30. gr. laganna felist að sveitarstjórn sé falið að meta hvað sveitarfélaginu sé fyrir bestu.  Í sveitarfélagi þar sem íbúar hafa viðurværi sitt af landbúnaði vegi landbúnaðarsjónarmið þyngra en nokkuð annað. Stefnandi heldur því fram að ákvæði 1., 6. og 30. gr. jarðalaga þrengi að samningsfrelsinu og hinni almennu jafnræðisreglu.  Sveitarstjórn sé falið að stýra á grundvelli mats að eignarráð á landi og búseta á jörðum sé í samræmi við hagsmuni sveitarfélagsins og þeirra sem landbúnað stunda. Til þess að víkja lagaákvæðum sem mæla skýrt á um tilteknar takmarkanir á samningsfrelsi til hliðar þurfi að liggja fyrir að ákvæðin séu brot á stjórnarskrá.  Mat sem þetta verði alltaf huglægt en í jarðalögum séu engin huglæg skilyrði sett fyrir því að sveitarstjórn megi neyta forkaupsréttar.  Þvert á móti segi t.d. í 2. mgr. 6. gr. laganna svo:  ,,Nú telja sveitarstjórn og jarðanefnd, að ráðstöfun fasteignar sé andstæð hagsmunum sveitarfélagsins, og er þá rétt að synja um áformaða ráðstöfun eignarinnar.”

Stefnandi hafnar því að meta þurfi hvort hagsmunir sveitarfélagsins að baki beitingu forkaupsréttarins hafi þurft að vera brýnir líkt og fullyrt sé í úrskurði ráðuneytisins. Ef svo sé þá liggi ekki fyrir hver eigi að meta hvort hagsmunir sveitarfélagsins séu brýnir eða ekki.  Er það hlutverk sveitarstjórnar að meta þetta meðal þeirra þátta sem hún á mat um eða verður hún að sanna að aðili sá sem kaupir jörð sé verri kostur fyrir sveitarfélagið þegar fram líða stundir en einhver annar.  Þar fyrir utan séu hagsmunir sveitarfélags augljóslega brýnir af því að sem best sé búið á jörðum sem enn eru í byggð. 

Af hálfu stefnanda er því haldið fram að í úrskurði ráðuneytisins sé ranglega byggt á því að sveitarfélagið hafi tekið sérstakt tillit til hugsanlegs tjóns af völdum hrossa í eigu stefnda Hauks. Því er mótmælt af stefnanda að það sé ólögmætt sjónarmið að telja eina búgrein eiga betur við á tilteknum tíma á tiltekinni jörð en þetta sé eitt þeirra atriða sem sveitarstjórn megi meta.  Þá bendir stefnandi á að hvergi komi fram í gögnum málsins að hrossaeign stefnda Hauks hafi skipt máli þegar ákveðið var að neyta forkaupsréttarins. Erlingur Ingvarsson hafi lýst áhyggjum sínum af ,,hrossaflota” og ,,hrossastóði” í bréfum sínum en sveitarstjórn nefni þetta ekki.  Þá bendir stefnandi á að fordómar gagnvart hrossarækt séu varla miklir hjá stefnanda enda séu óvíða fleiri hross á hverja bújörð en í Svínavatnshreppi. 

Af hálfu stefnanda er á því byggt að meðferð landbúnaðarráðuneytisins hafi ekki verið vönduð þar sem á því er byggt að ekki hafi verið lögð fram göngn um það að Erlingur Ingvarsson hafi gert tilraunir til að kaupa jörðina af seljanda.  Telur stefnandi að ráðuneytinu hafi borið að kanna þetta atriði úr því að á því er byggt í úrskurðinum en það hafi ekki verið gert.  Stefnandi telur að Guðmundur Ingvarsson hafi með málamyndagerningi selt syni sínum jörðina í þeim tilgangi einum að geta losað hana úr óðalsböndum líkt og gert var og þar með hafi Erlingi Ingvarssyni reynst ómögulegt að kaupa jörðina aftur. Er því haldið fram að Erlingur hafi reynt að kaupa Ása af bróður sínum en samningar hafi ekki tekist.

Stefnandi fellst ekki á það sjónarmið sem fram kemur í úrskurði landbúnaðarráðuneytisins að ólögmætt sé að taka tillit til aldurs við mat á því hvor sé betur til þess fallinn að stunda skógrækt á Ásum, stefndi Haukur eða Erlingur Ingvarsson. Bendir stefnandi á í þessu sambandi að fjölmörg lagaákvæði mæli fyrir um að mönnum skuli mismunað eftir aldri.

Stefnandi heldur því fram að þegar fjallað sé um ógildingu stjórnvaldsathafnar þar sem ekki finnast gallar á undirbúningi eða gerð hennar þá standi málið og falli með því hvort ólögmætum sjónarmiðum hafi verið beitt. Stjórnvald þurfi ekki að færa fram tæmandi rökstuðning og óþarft sé að taka það fram sem allir viti og nægjanlegt sé fyrir stjórnvaldið að færa fram fullgildar málefnalegar ástæður. Í þessu tilfelli hafi slíkt verið gert í greinargerð stefnanda til ráðuneytisins. Heldur stefnandi því fram að í greinargerð hans til ráðuneytisins hafi einungis óbeint verið vikið að sameiningu bújarða en það sé mikilvægt atriðið fyrir sveitarfélög í dreifbýli. Á síðasta Búnaðarþingi hafi sameining bújarða verið rædd og m.a. talið að beita mætti forkaupsrétti sveitarfélaga til að auðvelda sameiningu. Stefnandi telur augljóst að þetta málefnalega atriði hafi verið meðal þeirra sem leiddu til þess að forkaupsrétti var beitt í því tilfelli sem hér um ræðir. Jarðirnar Ásar og Hamar liggi saman og þær báðar ákjósanlegar til skógræktar og því eðlilegt að þær verði sameinaðar. Bóndinn á Hamri sé langt kominn með að planta trjám í það land jarðar sinnar sem hentar til skóræktar og eðlilegt að hann haldi áfram skógrækt undir hatti Norðurlandsskóga með því að planta í land Ása.  Það land sé svo mikið að honum endist ekki ævin til að planta í það allt.  Á jörðunum sameinuðum sé unnt að stunda hefðbundinn búskap þó trjárækt sé á því landi sem hentar undir hana en það land Hamars sem ekki er undir skógrækt dugi hins vegar ekki til að þar sé rekinn hefðbundinn búskapur.  Sameining þessara jarða sé því hagkvæm. 

Stefnandi bendir á að allt land í Svínavatnshreppi annað það sem liggur vestanmegin í Langadal að Blöndu, sé 120 metrum yfir sjávarmáli eða meira.  Því sé vesturhlíð Langadalsins besta skógræktarland í sveitarfélaginu.

Af hálfu stefnda Hauks er á því byggt að stefnanda hafi ekki tekist að hnekkja úrskurði landbúnaðarráðuneytisins frá 4. júní 2003 og því standi hann óraskaður.

Stefndi byggir ennfremur á því að eftir að búið var að fella úr gildi ákvörðun stefnanda um beitingu forkaupsréttar hafi honum verið heimilt að ráðstafa jörðinni.  Hann hafi selt stefndu Oddnýju jörðina áður en mál þetta var höfðað og hún þar með orðinn löglegur eigandi jarðarinnar og óbundin af ákvörðun um forkaupsrétt sem að auki var búið að fella úr gildi.  Byggir stefndi og á því að þar sem stefnandi aðhafðist ekkert innan 30 daga eftir að honum var boðinn forkaupsréttur er stefndu var seld jörðin hafi stefnandi fyrirgert rétti sínum. 

Af hálfu stefnda Hauks er ennfremur byggt á því að ekki verði annað ráðið en ákvörðun stefnanda hafi byggst á því einu að ganga erinda eins manns en hagsmunir sveitarfélagsins hafi ekki ráðið miklu.  Af stefnu megi ráða að Erlingur B. Ingvarsson telur sig hafa verið hlunnfarinn í viðskiptum með jörðina en hann hafi ákveðið að ,,fara hina mildari leið” eins og það er orðað í stefnu til að fá jörðina til sín og fá sveitarfélagið til að neyta forkaupsréttar í stað þess að hann höfðaði mál til að ógildingar á þeirri ákvörðun að leysa jörðina úr óðalsböndum. Stefndi mótmælir því að stefnandi blandi sér í ágreining sem þennan og dragi taum eins aðila einkum þegar svo háttar til að stefnandi á ekki hagsmuna að gæta. 

Stefndi telur að hugleiðingar stefnanda í stefnu um að Erlingur hafi að fullu nýtt það land sem hann á til skógræktar renni frekari stoðum undir það sem áður er sagt að stefnandi sé í raun að gæta hagsmuna Erlings.  Heldur stefndi því fram að Erlingur eigi enn mikið land ónýtt til skógræktar og telur  vandséð að afkoma hans sé undir kaupum á jörðinni komin. 

Stefndi kveðst ekki sjá að stefnandi hafi grundvallað ákvörðun sína um að neyta forkaupsréttar á kostum þess að sameina jarðir.  Auk þess telur stefndi að hagsmunir stefnanda af slíku séu óljósir og á engan hátt brýnir. 

Stefndi telur að af bréfi stefnanda til landbúnaðarráðuneytisins frá 10. apríl 2003 verði ekki annað ráðið en að forkaupsrétti sé beitt á þeirri forsendu að Erlingur Ingvarsson sé hæfari til að stunda skógrækt en stefndi. Stefndi mótmælir þessu mati stefnanda.  Þá mótmælir stefndi því að stefnandi hafi hagsmuni af því að velja með þessum hætti einn aðila umfram annan. Þá heldur stefndi því fram að stefnandi hafi óljósa hagsmuni af því að vel sé búið á jörðinni auk þess sem ekkert hafi komið fram í málinu sem leiði til þess að unnt sé að fullyrða að Erlingur Ingvarsson muni búa betur á jörðinni en hann.

Stefndi Haukur heldur því fram að hagsmunir stefnanda af því að neyta forkaupsréttar verði ekki með vísan til þess sem að framan er rakið taldir brýnir.  Byggir stefndi á því að stefnandi hafi beitt ólögmætum sjónarmiðum þegar hann ákvað að neyta forkaupsréttarins. Þá telur stefndi og ljóst að stefnandi hafi brotið rannsóknarreglu 10. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993 þegar ákvörðunin var tekin en málið hafi ekki verið nægjanlega vel upplýst á þeim tíma.

Stefndi heldur því fram að stefnandi hafi á ólögmætan hátt gripið inn í samningsfrelsið. Þó svo forkaupsréttur sé í þessu tilfelli lögbundinn verði að beita honum af varúð og með málefnalegum hætti.  Hagsmunir stefnanda þurfi að vera brýnir til að réttlæta slíkt inngrip en svo hátti ekki til í þessu tilfelli og því hafi verið óheimilt að skerða samningsfrelsið líkt og gert var. 

Stefndi heldur því einnig fram að þau ákvæði jarðalaga sem hér eiga við og beiting þeirra af hálfu stefnanda séu í andstöðu við eignarréttarákvæði 72. gr. stjórnarskrár Íslands nr. 33/1944 og 1. gr. 1. viðauka við mannréttindasáttmála Evrópu sbr. lög nr. 62/1994.  Um sé að ræða óhæfilega heftingu á mannréttindum miðað við þau markmið sem að er stefnt. 

Stefndi heldur því fram að stefnandi hafi upplýst að hann hafi látið aldur stefnda hafa áhrif á ákvörðun sína. Sjónarmið þetta sé ólögmæt mismunun sem fari í bága við 11. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993 og 65. gr. stjórnarskrár nr. 33/1944. Í raun leiði þetta til þess að ákvörðun stefnanda er þegar af þessari ástæðu ógild. 

Loks telur stefndi að stefnandi hafi með ákvörðun sinni brotið meðalhófsreglu 12. gr. stjórnsýslulaga. Ef það var markmið stefnanda að skógrækt yrði stunduð á eyðijörðinni Ásum, þá hefði átt að binda samþykki við sölu jarðarinnar við slíkt skilyrði með heimild í 6. mgr. 6. gr. jarðalaga nr. 65/1976.

Hvað lagarök varðar vísar stefndi Haukur til ákvæða jarðalaga einkum 6. gr. og IV. kafla.  Einnig til ákvæða stjórnsýslulaga nr. 37/1993, aðallega 10. gr, 11. gr., 12. gr. og 15. gr.  Þá vísar hann til 65. gr. stjórnarskrárinnar.  Hvað málskostnað varðar vísar stefndi til 1. mgr. 130. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991.

Stefnda Oddný María heldur því fram að hún eigi fulla aðild að málinu þar sem sömu kröfur eru gerðar á hendur henni og stefnda Hauki.  Aðild hennar geti því ekki verið eingöngu til réttargæslu. 

Stefnda byggir á því að hún hafi keypt jörðina af aðila sem átti skýlausan eignarrétt og hafði þinglýsta eignarheimild að jörðinni. Henni hafi verið kunnugt um að ákvörðun stefnanda um að neyta forkaupsréttar hafði verið felld úr gildi og því í góðri trú um að engar kvaðir hvíldu á eigninni af þeim sökum.  Þegar kaup hennar og stefnda Hauks hafi verið um garð gengin hafi hún verið óbundin af ákvörðun stefnanda.  Krafa um forkaupsrétt vegna kaupa stefnda Hauks á jörðinni bindi hana ekki enda hafi stefnandi ekkert gert til að viðhalda forkaupsréttinum með þinglýsingu eða öðrum hætti eftir að ákvörðun stefnanda um að neyta forkaupsréttar hafði verið felld úr gildi. 

Þá byggir stefnda á því að stefnandi hafi ekki aðhafst neitt innan 30 daga eftir að honum var boðinn forkaupsréttur að jörðinni á grundvelli samnings stefndu og stefnda.  Með því hafi stefnandi fyrirgert rétti sínum til að ganga inn í kaupin.

Auk þeirra málsástæðna sem að raktar eru hér að framan byggir stefnda Oddný María á sömu málsástæðum og stefndi Haukur og raktar eru hér að framan. Sami lögmaður gætir hagsmuna beggja stefndu og eru málsástæður stefndu Oddnýjar Maríu aðrar en þær sem þegar er getið, samhljóða málsástæðum stefnda Hauks og því óþarft að rekja þær aftur hér. 

IV

Niðurstaða.

Fallast verður á með stefndu að annmarkar séu á stefnu en þeir eru ekki slíkir að ekki sé ljóst hvert sakarefnið er og verður málinu því ekki vísað frá dómi án kröfu.

Aðilar eru sammála um að Oddnýju Maríu sé ekki stefnt til réttargæslu heldur eigi hún fulla aðild að málinu og verður við það miðað við úrlausn málsins.

Ætla verður að stefnandi hafi horft til heimildar í 30. gr. jarðalaga nr. 65/1976 þegar hann ákvað á fundi sínum þann 17. febrúar 2003 að ganga inn í kaupin á jörðinni Ásum í Svínavatnshreppi en fundargerð ber þetta ekki með sér. Jörðin Ásar er utan þéttbýlis og þannig getur 30. gr. nefndra jarðalaga um forkaupsrétt sveitarfélaga átt við hana. Í fyrstu grein jarðalaga segir svo: ,,Tilgangur laga þessara er að tryggja, að nýting lands utan skipulagðra þéttbýlissvæða sé eðlileg og hagkvæm frá þjóðhagslegu sjónarmiði og að eignarráð á landi og búseta á jörðum sé í samræmi við hagsmuni sveitarfélag og þeirra, sem landbúnað stunda.” Af greinargerð, sem fylgdi frumvarpi að lögunum, má ráða að ætlun löggjafans var að veita byggðarlögum utan þéttbýlis meira áhrifavald um skipulag byggðar, styrkja stöðu bænda og sveitarfélaga til jarðakaupa.

Í dómi Hæstaréttar Íslands í máli nr. 70/2002 er leyst úr ágreiningi varðandi forkaupsrétt sveitarfélags að jörð í dreifbýli. Í dóminum kemur m.a. fram að niðurstaða málsins ráðist af því hvort ákvörðun sveitarstjórnarinnar hafi stefnt að lögmætu markmiði. Þá verði einnig að hyggja að því hvort rökstuðningur sveitarfélagsins fyrir því að neyta forkaupsréttar síns hafi verið málefnalegur og því hvort hagsmunir sveitarfélagins af beitingu forkaupsréttarins hafi verið brýnir.  Einnig að hafa verði í huga að ákvörðunin hafi verið íþyngjandi fyrir kaupanda jarðarinnar og til þess fallin að raska áformum hans. Þessi sömu sjónarmið eiga við hér. Er þeim málsástæðum stefnanda að hann eigi frjálst mat um það hvort hann beiti forkaupsrétti eða ekki, ef hann einungis gætir að formskilyrðum, því hafnað.

Jörðin Ásar hefur verið í eyði um árabil og byggingar jarðarinnar ónothæfar og þar af leiðandi eru ekki líkindi til þess að þar verði stundaður hefðbundinn búskapur í náinni framtíð. Virðist sem nýting jarðarinnar komi helst til með að felast í beit og skógrækt. Af gögnum málsins og framburði oddvita stefnanda fyrir dóminum verður ekki annað ráðið en stefnandi hafi neytt forkaupsréttar að jörðinni í þeim tilgangi að selja hana aftur til Erlings Ingvarssonar á Hamri með skilyrðum um öfluga skógrækt. Erlingur Ingvarsson kom fyrir dóminn og bar að hann væri langt kominn með að planta trjám í heppilegt land að Hamri en hann hafi á undanförnum árum plantað um 400.000 plöntum að Hamri. Þá bar hann einnig að hann væri í nánast fullu starfi á Blönduósi fyrir utan skógræktina en tæplega sé hægt að hafa lífsviðurværi af því að planta trjám. Með endursölu jarðarinnar ætlaði stefnandi að tryggja Erlingi land til áframhaldandi skógræktar og taldi að með því væru líkur til þess að atvinna skapaðist af skógræktinni í sveitarfélaginu í framtíðinni.

Í bréfi dagsettu 5. febrúar 2003 gerði stefndi Haukur stefnanda grein fyrir því hvaða áform hann hefði varðandi nýtingu jarðarinnar og kvaðst hann ætla að stunda þar skógrækt. Í greinargerð stefnanda til landbúnaðarráðuneytisins kemur fram að stefnandi telur Erling Ingvarsson á Hamri líklegri en stefnda Hauk til þess að stunda skógrækt á jörðinni og þess jafnframt getið að ekki sjáist áhugi Hauks á skógrækt á þeim jörðum sem hann eigi nú þegar.  Af gögnum málsins verður ekki ráðið að stefnandi hafi kannað með hvaða hætti stefndi Haukur hygðist stunda skógræktina en ætla verður að það skipti einu hver það er sem stundar skógrækt á Ásum en atvinna af skógræktinni ætti að skapast burt séð frá því hver það er sem plantar trjánum.  Í þessu sambandi verður að taka tillit til þess ólíklegt er að Ásar verði nýttir fyrir annað en skógrækt og beit í náinni framtíð og þess að á Hamri er ekki stundaður hefðbundinn búskapur og sameining eða samnýting þeirra jarða því ekki til þess fallin að skjóta stoðum undir annan búskap að Hamri en skógrækt.  Af gögnum þeim sem lögð hafa verið fyrir dóminn og framburði Erlings Ingvarssonar sem vinnur nánast fulla vinnu með sinni skógrækt verður ekki annað ráðið en að skógrækt á Ásum verði ekki full atvinna fyrir einn mann hvað þá fleiri auk þess sem plöntun trjáa fer einungis fram hluta úr ári.  Stefnanda bar því að kanna áform stefnda Hauks nánar og kanna hvort þau gætu ekki farið saman við hagsmuni stefnanda af nýtingu jarðarinnar.  Þetta gerði stefnandi ekki og honum hefur ekki tekist að sýna fram á að lögmætum hagsmunum hans hafi verið stefnt í hættu við það að kaup stefnda Hauks á jörðinni næðu fram að ganga.  Auk þess hefur stefnandi ekki sýnt fram á að hann hafi af því brýna hagsmuni að Erlingur Ingvarsson stundi skógrækt að Ásum frekar en aðrir. Einnig verður að hafa í huga að beiting forkaupsréttar var íþyngjandi fyrir stefnda Hauk og inngrip í samningsfrelsi. Þegar af þeim ástæðum sem að framan eru raktar ber að hafna kröfum stefnanda.

Með hliðsjón af niðurstöðu málsins ber að dæma stefnanda til að greiða stefnda málskostnað eins og í dómsorði greinir. Stefnda Oddný María fékk gjafsókn með bréfi dómsmálaráðuneytisins 14. nóvember 2003 og skal gjafsóknarkostnaður hennar því greiðast úr ríkissjóði og málskostnaður dæmdur henni skal greiddur til ríkissjóðs. Áður er þess getið að eftir dómtöku málsins kom fram krafa um viðrisaukaskattur verði lagður á tildæmdan málskostnað Oddnýjar Maríu.  Stefnandi lýsti því yfir að hann gerði ekki athugasemd við að krafan kæmist að í málinu og verður hún sbr. 111. gr. laga um meðferð einkamála tekin til greina.

Af hálfu stefnanda flutti málið Már Pétursson hæstaréttarlögmaður og af hálfu beggja stefndu Haraldur Örn Ólafsson héraðsdómslögmaður.

Halldór Halldórsson dómstjóri kveður upp dóm þennan.

DÓMSORÐ

Kröfu stefnanda, Svínavatnshrepps, þess efnis að staðfestur verði með dómi réttur hans til að neyta forkaupsréttar að jörðinni Ásum í Svínavatnshreppi og að hrundið verði úrskurði landbúnaðarráðuneytis í máli nr. LAN03030078 Haukur Pálsson gegn hreppsnefnd Svínavatnshrepps uppkveðinn 4. júní 2003, er hafnað.

Stefnandi greiði stefnda Hauki Pálssyni 275.000 krónur í málskostnað. Stefnandi greiði ríkissjóði 275.000 krónur.

Gjafsóknarkostnaður stefndu, Oddnýjar Maríu Gunnarsdóttur þar með talin þóknun lögmanns hennar, Haraldar Arnar Ólafssonar héraðsdómslögmanns, 275.000 krónur að viðbættum virðisaukaskatti, greiðist úr ríkissjóði.