Fimmtudaginn 21. október 2004.
Nr. 105/2004.	Sigríður Þyrí Pétursdóttir (Guðjón Ólafur Jónsson hrl.) gegn íslenska ríkinu (Skarphéðinn Þórisson hrl.)

 

Handtaka. Skaðabætur. Gjafsókn.

S var handtekin og yfirheyrð í tengslum við rannsókn á bílbruna, en bíllinn var í eigu JB, bróður JG, unnusta hennar. Áður en S var handtekin hafði JB skýrt lögreglu frá því að S hafi síðast ekið bifreiðinni. Þá hafði lögregla aflað gagna um áhvílandi lán á bifreiðinni. Hafði S verið boðuð til yfirheyrslu þar sem hún hafði í fyrstu skýrt svo frá að bifreið JB hafi bilað, en eftir að farið var með hana á vettvang, breytt frásögn sinni og sagt JG og JB hafa fengið sig til að skýra rangt frá að þessu leyti. Lauk rannsókninni með því að málið var fellt niður að því er S varðaði. Höfðaði S þá mál á hendur íslenska ríkinu þar sem hann krafðist miskabóta með vísan til þess að handtakan hafi verið tilefnislaus og ónauðsynleg. Þá taldi S að hún hafi verið svipt frelsi sínu lengur en efni stóðu til. Talið var að er S var handtekin hafi verið fram kominn rökstuddur grunur um að hún hafi átt hlut að máli og þannig gerst sek um refsiverðan verknað. Þá hafi skýringar hennar gefið lögreglu tilefni til yfirheyra JB og JG, en í því sambandi hafi verið nauðsynlegt að koma í veg fyrir að S næði að spilla sönnunargögnum. Því hafi borið full nauðsyn til handtökunnar. Var auk þess talið að frelsissvipting S hafi ekki staðið lengur en efni stóðu til, en samtals liðu um 25 klukkustundir áður en hann var færður fyrir dómara. Var íslenska ríkið sýknað af kröfu S.

 

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ingibjörg Benediktsdóttir og Ólafur Börkur Þorvaldsson og Viðar Már Matthíasson prófessor.

Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 9. mars 2004. Hún krefst þess að stefnda verði gert að greiða sér 1.000.000 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga um vexti og verðtryggingu nr. 38/2001 frá 28. maí 2002 til greiðsludags. Hún krefst málskostnaðar fyrir Hæstarétti án tillits til gjafsóknar, sem hún hefur notið fyrir réttinum. 

Stefndi krefst þess að héraðsdómur verði staðfestur og áfrýjanda gert að greiða málskostnað fyrir Hæstarétti.

Með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður hann staðfestur.

Rétt er að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Um gjafsóknarkostnað áfrýjanda fer samkvæmt því, sem í dómsorði segir.

Dómsorð:

Héraðsdómur skal vera óraskaður.

Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður.

Allur gjafsóknarkostnaður áfrýjanda, Sigríðar Þyríar Pétursdóttur, greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningsþóknun lögmanns hennar, 150.000 krónur.

 

 

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 11. desember 2003.

Mál þetta, sem dómtekið var 1. desember s.l., er höfðað með stefnu birtri 23. júní s.l.

Stefnandi er Sigríður Þyrí Pétursdóttir, kt. 030183-4289, Helgugrund 10, Kjalarnesi, Reykjavík.

Stefndi er íslenska ríkið og fyrir hönd þess er stefnt dómsmálaráðherra og fjár­mála­ráðherra.

Dómkröfur stefnanda eru þær að stefndi verði dæmdur til að greiða henni miska­bætur að fjárhæð 1.000.000 krónur auk dráttarvaxta samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 frá 28. maí 2002 til greiðsludags og málskostnað samkvæmt reikningi.  Stefnandi hefur lögbundna gjafsókn í málinu samkvæmt 178. gr. laga nr. 19/1991, sbr. 2. mgr. 126. gr. laga nr. 91/1991 og var henni veitt gjafsókn í málinu 13. ágúst s.l.

Dómkröfur stefnda eru þær aðallega að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og stefnandi verði dæmd til að greiða stefnda málskostnað að mati dómsins.  Til vara er krafist lækkunar á dómkröfum stefnanda og í því tilviki verði máls­kostnaður látinn niður falla.

Málavextir.

Málavextir eru þeir að miðvikudaginn 1. maí 2002 var lögreglunni í Reykjavík tilkynnt að eldur væri laus í bifreið við Eldshöfða 18 hér í borg.  Er lögreglumenn komu á vettvang sáu þeir mikinn eld loga í bifreiðinni RY-716, jeppabifreið af gerðinni Musso Ssang Yong, árgerð 1999.  Var eldur laus í öllu farþega- og farangurs­rými bifreiðarinnar, allar rúður í henni brotnar en allar dyr lokaðar.  Starfsmaður tækni­deildar lögreglunnar, Guðmundur Ásgeirsson, lögreglumaður, kom á vettvang kl. 06:10.  Athugun hans leiddi í ljós að yfirgnæfandi líkur væru til þess að kveikt hefði verið í bifreiðinni, enda bentu aðstæður á vettvangi til þess að rúða í henni hefði verið brotin áður en eldur kviknaði.  Þá kom í ljós að hljómflutningstæki höfðu verið fjar­lægð úr bifreiðinni og af þeim sökum taldi tæknimaðurinn að ekki væri hægt að úti­loka íkviknun af völdum rafmagns.  Haft var samband við eiganda bifreiðarinnar, Jóhann Birgi Magnússon, en hann var þá staddur úti á landi.  Hann kvaðst hafa lánað bróður sínum, Jóni Gústafi, bifreiðina og hefði hann skilið hana eftir við Eldshöfða 18 þar sem gangtruflana hefði orðið vart í henni og hafi átt að koma henni á verkstæði.  Jóhann kvað útvarp og geislaspilara hafa verið í bifreiðinni og hefði hún verið skilin eftir læst.

Föstudaginn 24. maí sama ár hafði lögreglan samband við Jóhann Birgi og spurði hann nánar um ástand og viðskilnað við bifreiðina.  Hann sagði Pioneer geislaspilara hafa verið í bifreiðinni auk veiðigalla og Remington haglabyssu.  Sagði Jóhann kær­ustu bróður síns, stefnanda máls þessa, hafa síðast ekið bifreiðinni.  Lögregla hafði sam­band við stefnanda og kvaðst hún þá hafa ekið bifreiðinni að Eldshöfða um kl. 04:00 til 05:00 umrædda nótt að beiðni kærasta síns.  Hafi síðan komið í ljós að hún hafi ekið að Eldshöfða fyrir misskilning þar sem Jón Gústaf hafi verið að skemmta sér niðri í bæ.  Kvaðst hún aldrei áður hafa ekið bifreiðinni og hafa orðið vör við gang­truflanir í henni og hafi hún drepið á sér.  Kvaðst hún hafa reynt að ýta henni í gang en án árangurs.  Hafi hún þá læst hurðum og farið fótgangandi að Höfðabakka 1 þar sem kærasti hennar hafi verið með herbergi á leigu.  Lögreglan hafði samband við Guðmund Ásgeirsson og spurði hann hvort leifar af haglabyssu hefðu fundist í bif­reiðinni, en hann hafi sagt svo ekki vera.

Þriðjudaginn 28. maí sama ár kl. 13:19 mætti stefnandi í skýrslutöku hjá rann­sókn­ardeild lögreglunnar í Reykjavík samkvæmt boðun.  Var hún í fyrstu yfirheyrð sem vitni og skýrði þá svo frá að hún hafi að kvöldi 30. apríl sama ár fengið bifreiðina lánaða hjá Jóni Gústafi.  Hafi hún ekkert farið á bifreiðinni um kvöldið en um kl. 04:00 hafi Jón Gústaf hringt og hafi henni skilist að hann hefði beðið hana að koma með bifreiðina að Eldshöfða.  Kvaðst hún hafa ekið vestur Dvergshöfða og norður Breið­höfða en þar hafi bifreiðin byrjað að hökta og drepið á sér í kjölfarið.  Hefði hún staðið á sléttlendi og hefði hún ýtt henni 10 til 15 metra þangað til hún byrjaði að renna sjálf og hafi hún látið hana renna að rútufyrirtæki sem þarna er.  Kvaðst hún hafa læst bifreiðinni og gengið upp að hóteli við Höfðabakka.  Kl. 13:53 var gert hlé á yfir­heyrslunni og gengið á vettvang en þegar yfirheyrsla hófst aftur kl. 15:15 óskaði stefn­andi eftir því að breyta framburði sínum og var réttarstöðu hennar þá breytt og henni til­kynnt að hún væri handtekin og yfirheyrð sem sakborningur.  Skýrði hún þá svo frá að hún hefði aldrei ekið bifreiðinni og hefðu bræðurnir Jóhann Birgir og Jón Gústaf fengið hana til að taka aksturinn á sig og hefðu þau þrjú búið til sögu um það hvernig bifreiðin átti að hafa bilað og viðskilnað hennar við hana.  Hún kvaðst hafa vitað til þess að einhver vinur Jóns Grétars hefði verið á jeppanum umrætt kvöld en hún kvaðst ekki vita hvort hann hefði kveikt í bifreiðinni.  Skýrslutöku yfir stefnanda lauk kl. 16:21.

Kl. 16:14 sama dag var Jóhann Birgir Magnússon handtekinn og yfirheyrður um máls­atvik.  Hann kvaðst hafa lánað Jóni Gústafi, bróður sínum bifreiðina, en hann hefði verið staddur í Brekkuhúsaskógi við Laugarvatn vegna atvinnu sinnar sem rútu­bílstjóri.  Hann kvaðst að morgni 1. maí sama ár hafi frétt að bifreið hans hefði brunnið um nóttina og að sögn bróður hans og stefnanda hefði bifreiðin bilað við Elds­höfða.  Hann kvað það ekki rétt að hann hefði reynt að selja bifreiðina án árangurs og þá upplýsti hann að áhvílandi lán á henni væru tæp ein og hálf milljón króna.  Jóhann neitaði að hafa lagt á ráðin um að kveikja í bifreiðinni og þá kannaðist hann ekki við að hafa fengið stefnanda til að segjast hafa ekið bifreiðinni.  Yfirheyrslunni lauk kl. 17:07

Kl. 17:07 sama dag var Jón Gústaf Magnússon handtekinn og yfirheyrður.  Hann skýrði þá svo frá að hann hefði verið ölvaður á bifreiðinni umrædda nótt og hefði vinur hans Björn Loftsson verið með honum.  Hann kvaðst hafa séð lögreglubifreið á Höfð­anum um kl. 04:00 og hafi hann því reynt að komast undan.  Kvaðst hann hafa ekið norður Eldshöfða og lagt bifreiðinni við hliðina á gámi og síðan hlaupið að Höfða­bakka 1 þar sem hann hafði dvalarstað.  Hann kvað bróður sinn hafa hringt í sig kl. 11:00 morguninn eftir og tjáð sér að bifreiðin hefði brunnið.  Jón Gústaf kvaðst hafa gleymt að slökkva á útvarpinu, en hann kvaðst hafa munað eftir að læsa hurðum.  Hann kvaðst hafa beðið stefnanda um að segjast hafa ekið bifreiðinni þar sem hann vildi ekki að lögreglan kæmist að því að hann hefði ekið undir áhrifum áfengis.  Hann kvað bróður sinn ekki hafa tekið þátt í því að búa þessa sögu til.  Jón Gústaf neitaði því að hafa lagt á ráðin um að kveikja í bifreiðinni.  Þessari yfirheyrslu lauk kl. 18:20.

Sama dag kl. 19:00 var Björn Loftsson yfirheyrður sem vitni um málsatvik.  Hann kvaðst ekki hafa fengið bifreiðina að láni þann 1. maí og mundi ekki hvort hann hefði verið farþegi í henni sama dag og hún brann við Eldshöfða.

Sama dag kl. 20:00 var stefnandi aftur yfirheyrð og lýsti hún því nánar hvernig þeir bræður áttu að hafa lagt á ráðin um að hún segðist hafa ekið bifreiðinni og kvað hún Jón Gústaf hafa verið hræddan um að hann yrði bendlaður við eldsvoðann.  Stefnandi gaf þær upplýsingar að Björn Loftsson hefði síðast verið á bifreiðinni áður en kviknaði í henni.  Skýrslutöku þessari lauk kl. 21:51.

Stefnandi og þeir bræður gistu öll fangageymslur lögreglunnar um nóttina.  Jón Gústaf skýrði svo frá við yfirheyrslu hjá lögreglu að hann hefði ekið bifreiðinni ölv­aður og skilið hana eftir við Eldshöfða eftir að hann hafi orðið var við lögreglu.  Hann hafi ekki viljað að bróðir hans kæmist að því að hann hefði verið ölvaður á bifreiðinni og því fengið stefnanda til að segjast hafa ekið henni.  Hann kvað bróður sinn hvergi hafa komið þar nærri.  Í yfirheyrslunni var Jóni Gústafi kynnt að samkvæmt feril­vöktun lögreglunnar hafi eina lögreglubifreiðin sem ekið var vestur Bíldshöfða verið á ferð­inni kl. 02:16.  Jón Gústaf taldi sig hafa verið nokkuð seinna á ferðinni en á þessum tíma.  Þessari yfirheyrslu lauk kl. 11:03.

Kl. 11.19 sama morgun skýrði Þórður Guðjón Hilmarsson, vinnufélagi Jóhanns Birgis, svo frá að um áramótin hafi Jóhann tjáð honum að hann væri í vandræðum með að selja bifreið sína og það eina sem hann gæti gert væri að aka henni útaf eða brenna hana.  Kvaðst Þórður hafa tekið þessu sem fíflaskap og ekki alvarlega.

Kl. 12:46 sama dag var Jóhann Birgir yfirheyrður og neitaði hann þá sök alfarið.  Hann kannaðist við að hafa í fíflaskap á árinu áður rætt um að aka bifreiðinni á staur eða velta henni.  Hann kannaðist ekki við að hafa minnst á að kveikja í henni.  Yfir­heyrslunni lauk kl. 13:26.

Sama dag kl. 13:06 var stefnandi yfirheyrð og skýrði þá svo frá að Jón Gústaf hefði sagt henni að þeir Björn hefðu farið með bifreiðina að Eldshöfða og kveikt þar í henni.   Hún kvaðst ekkert vita um þátt Jóhann Birgis í málinu.  Að lokinni skýrslu­töku kl. 14:31 var stefnandi síðan frjáls ferða sinna.

Jón Gústaf var yfirheyrður kl. 15:31 sama dag og lauk yfirheyrslunni kl. 15:38 sama dag.  Hann neitaði sök og sagði ekki rétt að þeir Björn hefðu kveikt í bifreiðinni.

Björn Loftsson var handtekinn kl. 14:45 og yfirheyrður kl. 16:27.  Hann neitaði að tjá sig um sakarefnið. 

Kl. 17:52 var Jóhann Birgir færður fyrir Héraðsdóm Reykjavíkur og var  honum kynnt krafa lögreglustjórans í Reykjavík um að honum yrði gert að sæta gæslu­varð­haldi allt til miðvikudagsins 5. júní 2002 kl. 16:00.  Með úrskurði upp kveðnum kl. 19:16 sama kvöld hafnaði héraðsdómari þessari kröfu.  Sams konar kröfu á hendur Jóni Gústafi var einnig hafnað kl. 19:21, en hann hafði verið leiddur fyrir dómara kl. 18:20.  Þeir bræður voru því frjálsir ferða sinna, Jóhann Birgir kl. 19:17 og Jón Gústaf kl. 19:22.

Með bréfi lögreglustjórans í Reykjavík til stefnanda dagsettu 31. desember 2002 var henni tilkynnt með vísan til 112. gr. laga nr. 19/1991 að rannsóknargögn þættu ekki gefa tilefni til frekari aðgerða í málinu og var það því látið niður falla að því er hana varðaði.

Með bréfi stefnanda til ríkislögmanns dagsettu 28. apríl 2003 var gerð krafa um skaða­bætur vegna ólögmætrar handtöku og frelsissviptingar, en með bréfi ríkis­lög­manns dagsettu 2. júní s.l. var kröfunni hafnað.

 Málsástæður og lagarök stefnanda.

Stefnandi byggir á því í fyrsta lagi að ekkert tilefni hafi verið til handtöku.  Samkvæmt 1. mgr. 97. gr. laga nr. 19/1991 sé lögreglu rétt að handtaka mann ef rök­studdur grunur sé á að hann hafi framið brot sem sætt geti ákæru, enda sé handtaka nauð­synleg til að koma í veg fyrir áframhaldandi brot, tryggja návist hans og öryggi eða koma í veg fyrir að hann spilli sakargögnum.  Er á því byggt að skýrsla tækni­deildar lögreglu hafi verið fullgerð 2. maí 2002 en ekki virðist hafa verið gerður frekari reki að rannsókn málsins fyrr en 24. maí sama ár.  Hafi þá ekkert komið fram sem gæfi tilefni til að ætla að rökstuddur grunur væri um að stefnandi hefði gerst sek um refsiverða háttsemi í tengslum við brunann í bifreið Jóhanns Birgis.  Hafi það eitt legið fyrir að stefnandi hafi sagst hafa ekið bifreiðinni umrædda nótt og skilið við hana þar sem síðar kviknaði í henni.

Samkvæmt 3. mgr. 66. gr. laga nr. 19/1991 hafi markmið lögreglurannsóknar átt að vera að leiða í ljós eins og unnt var hvernig eldsvoða í bifreiðinni hefði borið að höndum.  Hafi lögregla hins vegar hrapað að þeirri ályktun að stefnandi hefði með refsi­verðum hætti átt aðild að eldsvoða í bifreiðinni.  Hafi lögregla talið að stefnandi ætti hlut að tilraun til fjársvika án þess að tilefni væri til að ætla að rökstuddur grunur um refsiverða háttsemi stefnanda í tengslum við brunann væri fyrir hendi.  Þá virðist lög­regla hafa haft að engu þann möguleika að kviknað hefði í bifreiðinni af völdum raf­magns.  Ekki hafi legið fyrir formleg kæra á hendur stefnanda þegar hún var hand­tekin og þá hafi engar vísbendingar legið fyrir um að stefnandi hefði átt hlut að máli með refsiverðum hætti.  Stefnandi byggir á því að skýra verði heimildir lögreglu til handtöku afar þröngt og gera skýrar kröfur til þess að í raun liggi fyrir rökstuddur grunur um refsiverða háttsemi.  Hafi handtaka í för með sér inngrip í stjórnar­skrár­vernduð mannréttindi einstaklinga og þurfi því mikið til að koma svo þeir verði sviptir frelsi sínu.

Í öðru lagi er á því byggt að handtakan hafi verið ónauðsynleg.  Í lögregluskýrslu sé handtakan sögð vera til að koma í veg fyrir að sönnunargögnum verði spillt og sé því ágreiningslaust að handtakan var ekki nauðsynleg til að koma í veg fyrir áfram­haldandi brot eða tryggja návist stefnanda og öryggi.  Liðnar hafi verið fjórar vikur frá því að kviknaði í bifreið Jóhanns Birgis og ljóst að á þeim tíma hefði stefnandi getað spillt hverjum þeim sakargögnum sem hún hefði talið nauðsyn á, haft áhrif á framburð annarra og gert aðrar ráðstafanir.  Verði því ekki séð að stefnanda  hafi verið unnt að torvelda rannsókn lögreglu að öðru leyti.  Það að lögregla hafi talið upphaflega frásögn stefnanda af ferðum sínum á bifreiðinni umrædda nótt ótrúverðuga hafi það eitt og sér ekki falið í sér nauðsyn á handtöku stefnanda.

Í þriðja lagi er á því byggt að verði talið að handtakan hafi verið lögmæt og skilyrði fyrir hendi til að svipta hana frelsi hafi frelsissviptingin varað mun lengur en nokkur efni hafi verið til.  Eftir að stefnandi hafði skýrt frá því að hún hefði verið beðin um að segjast hafa ekið bifreiðinni hafi ekki verið ástæða til að hafa hana lengur í haldi en til kl. 16:21 þann 28. maí 2002.  Í öllu falli hafi ekkert tilefni verið til þess að halda stefnanda eftir að lögregla hafði tekið skýrslu af Jóni Gústafi, sem þá upplýsti að hann hefði beðið stefnanda um að segjast hafa ekið bifreiðinni.  Hafi hann gefið á því eðlilegar og trúverðugar skýringar þar sem  hann hafi ekki viljað að upp kæmist að hann hefði ekið bifreiðinni ölvaður.  Það að stefnandi hafi fengist til að skýra rangt frá að þessu leyti verði að skýra með hliðsjón af sambandi þeirra og aldursmun.

Stefnandi byggir á því að borið hafi að láta stefnanda lausa úr haldi eftir að yfir­heyrslu yfir Jóni Gústafi lauk kl. 18:20 sama dag, enda hafi ekkert komið fram í yfir­heyrslu yfir honum sem gefið hafi tilefni til frekari frelsissviptingar.  Þá hafi hvorki fram­burður Jóhanns Birgis né framburður Björns gefið tilefni til að ætla að stefnandi hefði átt refsiverða aðild að brunanum.  Hafi í síðasta lagi borið að láta stefnanda lausa eftir yfirheyrsluna á þriðjudagskvöldinu kl. 21:51, en þá hafi ekkert komið fram við rannsókn málsins sem gaf lögreglu tilefni til að ætla að stefnandi ætti refsiverðan hlut að máli.  Hafi engir rannsóknarhagsmunir verið fyrir hendi sem réttlætt hafi getað frekari frelsisskerðingu stefnanda.  Þrátt fyrir þetta hafi stefnandi verið höfð í haldi í 15 klukkustundir og 15 mínútur áður en hún hafi verið yfirheyrð að nýju.  Eftir að Jón Gústaf hafði verið yfirheyrður um morguninn hafi ekkert komið fram sem bendlaði stefn­anda við refsivert athæfi í tengslum við brunann.  Jóhann Birgir og vinnufélagi hans voru sammála um það í yfirheyrslum um morguninn að Jóhann Birgir hafi í fífla­skap rætt um að það eina sem hann gæti gert til þess að losa sig við bifreiðina væri að eyði­leggja hana með tilteknum hætti.  Hafi hvorugur þeirra borið nokkuð um refsi­verða háttsemi stefnanda.

Stefnandi byggir á því að þegar hún var handtekin hafi hún verið í vinnu sinni og á bifreið vinnuveitanda síns.  Hafi handtakan verið til þess fallin að valda henni álits­hnekki.  Þá sé ljóst að frelsissvipting stefnanda hafi staðið mun lengur en nokkurt til­efni gat verið til og rannsóknarhagsmunir kröfðust.

Stefnandi vísar um rétt sinn til bóta til 4. mgr. 67. gr. stjórnarskrárinnar þar sem mælt sé fyrir um það að maður skuli eiga rétt til skaðabóta hafi hann verið sviptur frelsi að ósekju.  Þá byggir stefnandi bótarétt sinn á ákvæðum 175. gr. og 176. gr. laga nr. 19/1991, enda hafi lögmæt skilyrði skort til handtöku hennar og frelsissviptingar eða í öllu falli hafi ekki verið nægilegt tilefni til slíkra aðgerða.  Fyrir liggi að mál á hendur stefnanda hafi verið fellt niður og ákæra ekki gefin út.  Eigi stefnandi því rétt til bóta, enda verði stefnandi hvorki sökuð um að hafa valdið eða stuðlað að aðgerðum lögreglu gagnvart sér og séu því ekki efni til að lækka eða fella niður bætur.  Stefnandi vísar að auki til Mannréttindasáttmála Evrópu, sbr.  lög nr. 62/1994 og Alþjóða­samnings um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi.  Dráttarvaxtakrafa er reist á 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 og málskostnaðarkrafa er byggð á XXI. kafla laga nr. 91/1991.

Málsástæður og lagarök stefnda.

Stefndi byggir á því að eðlilega hafi verið staðið að rannsókn málsins og fullt til­efni til þeirra aðgerða sem gripið hafi verið til af hálfu lögreglu  Hafi öllum skilyrðum laga verið fullnægt, bæði við handtökur stefnanda og annarra sakborninga, sbr. 1. mgr. 97. gr. laga nr. 19/1991.  Hafi stefnandi í upphafi sagst hafa ekið bifreiðinni að þeim stað þar sem síðar kviknaði í henni.  Hún hafi síðar breytt framburði sínum og hafi rökstuddur grunur um íkveikju byggst m.a. á framburði vinnufélaga Jóhanns Birgis, svo og á framburði stefnanda sjálfrar.  Þá hafi framburður hinna handteknu þótt ótrú­verð­ugur og misvísandi, en það hafi bent til þess að framið hafi verið brot sem leitt gæti til ákæru.  Hafi verið erfitt að aðskilja þátt stefnanda frá þætti annarra sak­borninga.

Stefndi byggir á því að nægilegt tilefni og nægilega rökstuddur grunur hafi verið fyrir hendi til þess að handtaka stefnanda í þágu rannsóknarhagsmuna.  Þá er því mót­mælt að stefnandi hafi verið svipt frelsi sínu of lengi, enda í mörg horn að líta og fram­burður sakborninga vægast sagt misvísandi.  Hafi það með öðru kallað á aukna rann­sóknarvinnu lögreglu.  Stefnanda hafi verið sleppt úr haldi u.þ.b. einum sólarhring eftir handtöku og að mati stefnda sé sá tími innan eðlilegra marka miðað við aðstæður og umfang málsins.  Sé því ljóst að mati stefnda að þvingunaraðgerðir þær, sem stefnandi sætti meðan á rannsókn málsins stóð, hafi verið í alla staði lögmætar og í samræmi við réttarframkvæmd hér á landi.

Stefndi segir niðurstöðu um bótaskyldu í málinu ráðast af túlkun á 176. gr. laga nr. 19/1991, sbr. 175. gr. sömu laga.  Þurfi að leggja mat á það hvort skilyrði a og b liða 176. gr. séu fyrir hendi, en 175. gr. laganna sé varla hægt að túlka sem sjálfstæða bótareglu.  Ákvæði greinarinnar séu almenn ákvæði fyrir öll bótaákvæði XXI. kafla laganna og fjalli fyrst og fremst um það að dómari megi taka bótakröfu til greina og á sama hátt fella niður bætur eða lækka þær, hafi sakborningur stuðlað að þeim að­gerðum sem hann reisir kröfur sínar á.  Enginn hlutlægur mælikvarði sé gefinn til ákvörðunar bóta og það að rannsókn máls leiði ekki til ákæru ráði ekki úrslitum um bóta­skyldu.  Ráðist bótagrundvöllurinn af skilyrðum 176. gr. og eftir atvikum af al­mennu skaðabótareglunni.  Síðan þurfi að taka afstöðu til hinna almennu ákvæða 175. gr. þar sem dæma megi bætur og/eða fella þær niður eða lækka, t.d. á grundvelli eigin sakar krefjanda.

Hafi ákvæði 175. gr., 176. gr. og 177. gr. laga nr. 19/1991 verið skýrð svo af dóm­stólum að þar séu tæmandi taldar þær aðgerðir sem leitt geti til bótaskyldu stefnda á grundvelli hlutlægrar ábyrgðarreglu.  Jafnframt þurfi þó að vera fullnægt öðrum skil­yrðum sem greini í 176. gr. laganna og þeim skilyrðum sem greini í 175. gr.  Hafi ákvæði 5. mgr. 67. gr. stjórnarskrárinnar verið skýrð svo að þau veiti ekki ríkari bóta­rétt en reglur XXI. kafla laga nr. 19/1991.  Þó geti bótakröfur verið reistar á almennum reglum skaðabótaréttar ef þær teljast eiga við.

Að mati stefnda leiðir framangreint til þess að ekki séu forsendur til að dæma stefnanda bætur á grundvelli 175. gr. og 176. gr. laga nr. 19/1991.  Hafi skilyrði handtöku og tilefni augljóslega verið fyrir hendi og hafi lögreglan á engan hátt farið út fyrir þann ramma sem 97. gr. laganna setur henni.  Jafnframt telur stefndi að lækkunar- og niðurfellingarheimild 175. gr. laganna geti vel komið til álita verði talið að bótaskylda sé fyrir hendi.  Vísar stefndi í þessu sambandi til misvísandi framburðar stefnanda en hún hafi í upphafi sagt rangt til um þátt sinn í málinu.  Þá hafi hún ekki gert fullnægjandi grein fyrir vitneskju sinni um þátt kærasta síns í málinu fyrr en langt var liðið á handtökutímann.

Stefndi mótmælir tölulegri kröfugerð stefnanda sem of hárri og í engu samræmi við þekkt dómafordæmi.

Niðurstaða.

Samkvæmt gögnum máls þessa kviknaði í bifreiðinni RY-716 aðfaranótt mið­viku­dagsins 1. maí 2002 og leiddi rannsókn tæknideildar lögreglunnar í ljós að yfir­gnæfandi líkur væru til þess að kveikt hefði verið í henni.  Er lögregla hafði samband við eiganda bifreiðarinnar, Jóhann Birgi Magnússon, kom í ljós að hann var staddur úti á landi og hafði lánað bróður sínum, Jóni Gústafi Magnússyni, bifreiðina.  Ekki er að sjá að rannsókn málsins hafði verið hreyft að nýju fyrr en 24. maí sama ár, en þá hafði lögregla samband við Jóhann Birgi sem sagði kærustu bróður síns, stefnanda máls þessa, hafa verið síðast á bifreiðinni fyrir brunann.  Samdægurs fær lögreglan upp­lýsingar frá tryggingafélagi bifreiðarinnar þar sem fram komu upplýsingar um eftir­stöðvar skuldabréfs sem hvíldi sem veð á bifreiðinni.  Stefnandi er síðan boðuð til yfir­heyrslu hjá lögreglu þriðudaginn 28. maí sama ár og segist hún í fyrstu hafa ekið bifreiðinni og skilið hana eftir við Eldshöfða eftir að bilunar hafði orðið vart og hún drepið á sér.  Eftir vettvangsgöngu snýr hún hins vegar við blaðinu og skýrir svo frá að þeir bræður hafi fengið hana til þess að skýra rangt frá að þessu leyti.  Í framhaldi af þessu var stefnandi handtekin og heldur stefnandi því fram annars vegar að ekkert til­efni hafi verið til handtökunnar og hins vegar að hún hafi ekki verið nauðsynleg. 

Samkvæmt 1. mgr. 97. gr. laga nr. 19/1991, sbr. 7. gr. laga nr. 84/1996, er lög­reglu rétt að handtaka mann ef rökstuddur grunur er á að hann hafi framið brot sem sætt getur ákæru, enda sé handtaka nauðsynleg til að koma í veg fyrir áframhaldandi brot, tryggja návist hans og öryggi eða koma í veg fyrir að hann spilli sönn­un­ar­gögnum.  Samkvæmt framansögðu geta lögreglumenn því handtekið menn án dóms­úrskurðar að fullnægðum áðurgreindum skilyrðum.  Eins og hér stóð á hafði stefnandi orðið ber að ósannsögli um það hver hefði síðast verið á bifreiðinni áður en kviknaði í henni, en rannsóknargögn bentu til að kveikt hefði verið í henni.  Var því fram kominn rök­studdur grunur um að stefnandi hefði átt þarna hlut að máli og þannig gerst sek um refsi­verðan verknað sem sætt gæti ákæru.  Var lögreglu því rétt og skylt að handtaka stefn­anda eins og í pottinn var búið.  Þá gaf framburður stefnanda lögreglu tilefni til að yfir­heyra eiganda bifreiðarinnar og bróður hans og í því skyni var nauðsynlegt að koma í veg fyrir að stefnandi næði að spilla sönnunargögnum, t. d. með samskiptum við hugsanlega sakborninga eða undanskoti sönnunargagna.  Verður því talið að full nauðsyn hafi borið til handtöku stefnanda og verður málsástæðum hennar á þessum grunni því hafnað.

Stefnandi byggir kröfur sínar einnig á því að frelsissvipting hennar hafi staðið lengur en efni voru til.  Fram er komið í málinu að stefnandi var handtekin kl. 15:15 þriðju­daginn 28. maí 2002 og látin laus kl. 14:31 daginn eftir.  Á þessum tæpa sólar­hring þurfti lögregla að yfirheyra þá bræður um atvik málsins, afla upplýsinga um ferðir lögreglubifreiða á svæðinu þar sem bifreiðin var skilin eftir, taka skýrslu af vinnu­félaga Jóhann Birgis sem bar um tiltekin grunsamleg ummæli hans og yfirheyra Björn Loftsson sem grunaður var um að hafa síðastur manna ekið bifreiðinni.  Verður ekki annað séð en lögreglan hafi unnið að rannsókn málsins með skilvirkum hætti og verður ekki talið að stefnandi hafi verið í haldi lengur en nauðsyn bar til og hún sjálf gefið tilefni til með framburði sínum.  Verður þessari málsástæðu stefnanda því einnig hafnað.

Samkvæmt framansögðu verður stefndi því sýknaður af öllum kröfum stefnanda í máli þessu.

Eftir atvikum þykir rétt að málskostnaður falli niður, en allur kostnaður stefnanda af málinu greiðist úr ríkissjóði samkvæmt gjafsóknarleyfi hennar, þar með talin þóknun lögmanns hennar, Guðjóns Ólafs Jónssonar, hdl., sem telst hæfilega ákveðin 150.000 krónur án virðisaukaskatts.  Samkvæmt yfirliti lögmannsins nam útlagður kostnaður 3.500 krónum.

Hjörtur O. Aðalsteinsson, héraðsdómari kvað upp dóminn.

DÓMSORÐ:

Stefndi, íslenska ríkið, skal vera sýkn af öllum kröfum stefnanda, Sigríðar Þyrí Péturs­dóttur, í máli þessu.

Málskostnaður fellur niður, en allur kostnaður stefnanda af málinu greiðist úr ríkis­sjóði samkvæmt gjafsóknarleyfi hennar, þar með talin þóknun lögmanns hennar, Guðjóns Ólafs Jónssonar, hdl., 150.000 krónur án virðisaukaskatts.