Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Greta Baldursdóttir, Benedikt Bogason og Karl Axelsson.

Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 3. maí 2016, en kærumálsgögn bárust réttinum 17. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 22. apríl 2016, þar sem tekin var til greina beiðni sóknaraðila um að dómkvaddir yrðu yfirmatsmenn til að svara matsspurningum 1 til 4 samkvæmt matsbeiðni sóknaraðila en beiðninni hafnað að öðru leyti. Kæruheimild er í c. lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknaraðili krefst þess að lagt verði fyrir héraðsdómara að dómkveðja matsmenn í samræmi við yfirmatsbeiðni.

Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kærumálskostnaðar.

Í yfirmatsbeiðni 23. mars 2016 krafðist sóknaraðili þess að dómkvaddir yrðu tveir yfirmatsmenn til að endurmeta nánar tilgreind atriði sem metin höfðu verið í matsgerð 3. október 2015 og fram koma í matsbeiðni sóknaraðila undir töluliðum 1 til 4. Þá krafðist sóknaraðili þess jafnframt að yfirmatsmenn legðu mat á atriði sem fram komu í viðbótarspurningum undir töluliðum 5 og 6. Með hinum kærða úrskurði féllst héraðsdómur á beiðni sóknaraðila um yfirmat á þeim spurningum sem lagt hafði verið mat á í áðurgreindri matsgerð en hafnaði beiðni sóknaraðila að öðru leyti.

Samkvæmt 64. gr. laga nr. 91/1991 getur aðili krafist yfirmats þar sem tekin verði til endurmats þau atriði sem áður hafa verið metin. Með þeim viðbótarspurningum sem settar voru fram í matsbeiðni sóknaraðila undir töluliðum 5 og 6 er ekki leitað endurmats á sömu atriðum og spurningar samkvæmt matsgerð 3. október 2015 tóku til. Í matsgerðinni er hins vegar vikið að þeim atriðum sem viðbótarspurningar sóknaraðila lúta að en þó ekki þannig að fyrir liggi sjálfstætt mat á þeim í skilningi 1. mgr. 60. gr. laga nr. 91/1991. Við þær aðstæður er ekki girt fyrir að til viðbótar eldri matsgerð sé aflað nýrrar matsgerðar sem taki til annarra atriða en sú fyrri að teknu tilliti til þeirra takmarkana sem heimild málsaðila til að afla matsgerðar eru settar í lögum nr. 91/1991. Að þessu virtu en að öðru leyti með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur.

Sóknaraðila verður gert að greiða varnaraðila kærumálskostnað eins og í dómsorði greinir.

Dómsorð:

Hinn kærði úrskurður er staðfestur.

Sóknaraðili, Kaupþing ehf., greiði varnaraðila, Merrill Lynch International, 350.000 krónur í kærumálskostnað.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 22. apríl 2016.

I

Mál þetta, sem þingfest var 6. september 2012, var tekið til úrskurðar 11. apríl sl. um yfirmatsbeiðni stefnanda, Kaupþings hf., sem lögð var fram í þinghaldi 23. mars sl. Við þá fyrirtöku málsins mótmælti stefndi, Merrill Lynch International, yfirmatsbeiðni stefnanda.

Dómkröfur stefnanda í málinu er þær að rift verði eftirtöldum greiðslum stefnanda til stefnda, Merrill Lynch International: Hinn 15. september 2008, að fjárhæð 1.197.059,71 evra, vegna viðskipta, dagsettra 10. september 2008. Hinn 24. september 2008, að fjárhæð 8.137.916,67 Bandaríkjadollarar, vegna viðskipta, dagsettra 19. september 2008.

Þá krefst stefnandi þess að stefndi greiði stefnanda 1.197.059,71 evru og 8.137.916,67 Bandaríkjadollara með dráttarvöxtum af báðum fjárhæðunum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu frá 11. júní 2012 til greiðsludags.

Loks krefst stefnandi málskostnaðar samkvæmt síðar framlögðum málskostnaðarreikningi eða mati réttarins.

Í upphafi krafðist stefndi þess aðallega að málinu yrði vísað frá dómi. Þeirri kröfu var hafnað með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur 28. júní 2013. Að því frágengnu krefst stefndi aðallega sýknu af öllum kröfum stefnanda og að stefnanda verði gert að greiða stefnda málskostnað. Til vara krefst stefndi þess að kröfur stefnanda verði lækkaðar verulega og að málskostnaður verði felldur niður.

II

         Í máli þessu krefst stefnandi riftunar á nánar tilgreindum greiðslum sem hann innti af hendi 15. og 24. september 2008 sem endurgjald fyrir ákveðna hagsmunaeign eða hlutdeild í skuldabréfum sem stefnandi gaf út 2007, eins og nánar er lýst í stefnu stefnanda og greinargerð stefnda. Fyrir liggur að gjalddagi skuldabréfanna var ekki kominn þegar stefnandi innti greiðslurnar af hendi en hann kveðst hafa bókfært greiðslurnar til lækkunar á útistandandi skuldum sínum. Stefnandi byggir riftunarkröfu sína á 1. mgr. 134. gr. laga nr. 21/1991, um gjaldþrotaskipti o.fl., en honum var skipuð slitastjórn 25. maí 2009 á grundvelli ákvæðis II til bráðabirgða í lögum nr. 44/2009. Slitastjórnin gaf út innköllun til kröfuhafa 6. júlí 2009. Með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur hinn 22. nóvember 2010 var stefnandi tekinn til formlegrar slitameðferðar. Stefnandi krefst enn fremur endurgreiðslu á framangreindum greiðslum á grundvelli 142., sbr. 143. gr., laga nr. 21/1991.

         Stefndi reisir sýknukröfu sína á aðildarskorti. Auk þess byggir hann á því að umræddar greiðslur hafi ekki falið í sér greiðslu skuldar samkvæmt 1. mgr. 134. gr. laga nr. 21/1991 í ljósi skilmála og erlendra réttarreglna sem gilt hafi um viðskiptin. Jafnframt byggir stefndi á því að málsókn þessi sé af hálfu stefnanda ólögmæt tilraun til þess að sniðganga ákvæði tilskipunar nr. 98/26/EB um endanlegt uppgjör í greiðslukerfum vegna verðbréfaviðskipta. Þá telur stefndi m.a. að það leiði af n-lið 99. gr. laga nr. 161/2002, um fjármálafyrirtæki, eins og skýra beri þann lið með hliðsjón af 30. gr. tilskipunar nr. 2001/24/EB, að einungis megi rifta þeirri greiðslu, sem tengist viðskiptum stefnda ef lög á Englandi heimila það. Stefndi byggir á því að lög þar í landi heimili ekki slíka riftun og því beri að sýkna hann af kröfum stefnanda.

         Í þinghaldi í máli þessu 16. nóvember 2015 lagði stefndi fram matsgerð dómkvadds matsmanns, Louise Gullifer, prófessors við Oxford háskóla, í tilefni af matsbeiðni stefnda. Í matsbeiðninni hafði verið leitað svara við eftirfarandi spurningum um enskan rétt:

1.   Í samhengi við útgáfu á allsherjarskuldabréfum, hvaða reglur gilda í enskum rétti um stofnun skuldasambands og niðurfellingu kröfu vegna samruna réttinda og skyldna?

2.   Hvaða reglur gilda í enskum rétti um það hvenær löggerningur er talinn vera skaðlegur kröfuhöfum?

3.   Ef löggerningur er talinn vera skaðlegur kröfuhöfum, hvaða reglur gilda í enskum rétti sem heimila að slíkir gerningar séu vefengdir?

4. Þess er óskað að matsmaður geri sérstaka grein í svörum sínum, við spurningum nr. 1, 2 og 3, fyrir tilvist og efni framangreindra enskra réttarreglna við þær kringumstæður þegar fjármálafyrirtæki, sem er útgefandi allsherjarskuldabréfs, með sömu skilmálum og greinir í dómskjölum nr. 6 og nr. 8, hefur keypt hlutdeildarkröfur í eigin allsherjarskuldabréfi fyrir lokauppgjörsdag þess.

Í framangreindu þinghaldi óskaði stefnandi eftir fresti til að kynna sér efni matsgerðarinnar og í þinghaldi 14. desember sama ár óskaði hann eftir frekari fresti til að taka afstöðu til efnis hennar þar til íslensk þýðing lægi fyrir. Í þinghaldi í málinu 19. janúar 2016 lagði stefndi fram íslenska þýðingu matsgerðarinnar og í næsta þinghaldi hinn 1. mars sl. óskaði stefnandi eftir frekari fresti til að leggja fram yfirmatsbeiðni svo sem hann gerði í þinghaldi 23. mars sl., eins og áður er getið. Í síðastgreindu þinghaldi óskaði stefndi eftir frestun málsins svo honum gæfist ráðrúm til að fara yfir yfirmatsbeiðnina, auk þess sem hann mótmælti yfirmatsbeiðninni Málinu var frestað til 11. apríl sl. og í þinghaldi þann dag reifuðu lögmenn aðila röksemdir sínar um ágreiningsefnið. Stefnandi krafðist þess að dómkvaðning færi fram í samræmi við framlagða yfirmatsbeiðni en stefndi krafðist þess að beiðni um dómkvaðningu yfirmatsmanna yrði hafnað. Málið var síðan tekið til úrskurðar um framangreindan ágreining aðila.

Í yfirmatsbeiðni stefnanda er óskað eftir því að tveir hæfir og óvilhallir yfirmatsmenn, kunnáttumenn í enskum lögum, verði dómkvaddir til að leggja á ný mat á áðurnefndar matsspurningar sem settar voru fram í matsbeiðni stefnda. Stefnandi lýsir í yfirmatsbeiðni efasemdum sínum og athugasemdum vegna niðurstöðu dómkvadds matsmanns í einstökum atriðum og gerð er grein fyrir málavöxtum eins og þeir horfa við stefnanda. Kemur þar fram sú afstaða stefnanda að í matsgerðinni sé ekki gerð grein fyrir öllum hliðum þess skuldarsambands, sem sé á milli útgefanda og eiganda hlutdeildar í allsherjarskuldabréfi, og því gefi hún ekki nákvæma mynd af réttarsambandinu milli aðila. Af því leiði að réttarreglum um samruna réttinda og skyldna sé ekki lýst með réttum hætti og í réttu samhengi í matsgerðinni. Kemur fram í yfirmatsbeiðninni að stefnandi telji af þessum sökum nauðsynlegt að óska eftir því að yfirmatsmennirnir svari viðbótarspurningum er lúti að réttarsambandinu milli útgefanda og eiganda hlutdeildar í allsherjarskuldabréfi. Tilgangurinn með þeim sé að fá fram fullnægjandi lýsingu á þessu réttarsambandi, en stefnandi hyggist færa sönnur á að á milli útgefanda og eiganda hlutdeildar í allsherjarskuldabréfi sé skuldarsamband, sem aftur hafi áhrif á beitingu reglunnar um samruna réttinda og skyldna að enskum rétti. Því telur stefnandi rétt að setja fram spurningar um tvo meginþætti skuldarsambands að enskum rétti; annars vegar um möguleikann á að höfða dómsmál gegn skuldaranum og hins vegar möguleikann á að lýsa kröfu við slitameðferð skuldarans. Auk svara við áðurgreindum spurningum nr. 1 til 4 óskar stefnandi því eftir því að yfirmatsmennirnir svari eftirfarandi spurningum:

5.   Í samhengi við útgáfu á allsherjarskuldabréfum, hvaða reglur gilda í enskum rétti um hvort hlutdeildareigendur geti við einhverjar aðstæður höfðað dómsmál gegn útgefanda allsherjarskuldabréfs, og þá við hvaða aðstæður?

6.   Í samhengi við útgáfu á allsherjarskuldabréfum, hvaða reglur gilda í enskum rétti um hvort hlutdeildareigendur geti við einhverjar aðstæður lýst kröfum við skuldaskil útgefanda allsherjarskuldabréfs, þ.m.t. sem skilyrtir kröfuhafar, og þá við hvaða aðstæður?

         Við munnlegan málflutning um ágreining aðila um hvort dómkvaðning yfirmatsmanna færi fram á framangreindum grundvelli, kvaðst stefnandi telja að viðbótarspurningarnar fælu í sér nánari útlistun á spurningu nr. 1. Ef litið væri á þær sem sjálfstæðar spurningar, væri rétt að líta á svör við þeim sem undirmatsgerð og að stefndu gætu þá t.d. leitað yfirmats á þeim á grundvelli 64. gr. laga nr. 91/1991. Stefndi hafnaði þessum sjónarmiðum stefnanda og byggir einkum á því að 64. gr. laga nr. 91/1991 hindri að unnt sé að koma að viðbótarmatsspurningum í yfirmati.

III

         Í 64. gr. laga nr. 91/1991, um meðferð einkamála, er fjallað um yfirmat. Þar kemur fram að aðili geti krafist yfirmats „þar sem tekin verði til endurmats þau atriði sem hafa áður verið metin“. Í athugasemdum við ákvæðið í frumvarpi því er varð að lögum nr. 91/1991 kemur fram að í 142. gr. laga nr. 85/1936, um meðferð einkamála í héraði, hafi ekki verið tekið fram berum orðum að yfirmat eigi sér stað til endurmats á sömu atriðum og undirmatsgerð tók til. Þótti heppilegra að taka þetta beinlínis fram í lögum um meðferð einkamála, þótt hugtakið yfirmat fæli í sér að það færi ekki fram nema í þessu skyni.

         Í yfirmatsbeiðni stefnanda eru settar fram tvær viðbótarmatsspurningar, eins og rakið hefur verið. Þótt efni þeirra tengist fyrstu matsspurningu, verður að líta á þær sem sjálfstæðar spurningar sem óskað er eftir að yfirmatsmenn fjalli sérstaklega um. Í málsgreinum 23 til 25 í fyrirliggjandi matsgerð er vikið að atriðum sem viðbótarmatsspurningarnar lúta að. Tilvísun til þeirra er þáttur í röksemdafærslu matsmanns þar sem komist er að þeirri niðurstöðu að samkvæmt enskum rétti sé einungis vörsluaðili allsherjarskuldabréfs, og lögformlegur eigandi þess, raunverulegur kröfuhafi er eigi rétt á greiðslu úr hendi útgefanda. Þó að matsmaður hafi á þennan hátt litið til atriða, sem viðbótarspurningarnar lúta að, var þar ekki fjallað um þær sem afmarkað matsatriði. Með viðbótarspurningunum nr. 5 og 6 er því ekki leitað endurmats á sömu atriðum og áður hafa verið metin. Verður því ekki leitað svara yfirmatsmanna við þeim á grundvelli 64. gr. laga nr. 91/1991. Stefnanda er hins vegar unnt að leita dómkvaðningar matsmanns til að svara þeim samkvæmt 61. gr. laganna en það hefur hann ekki gert. Því verður að hafna matsspurningum nr. 5 og 6 í yfirmatsbeiðni.

         Aðili að máli, sem rekið er fyrir dómstólum á grundvelli laga nr. 91/1991, um meðferð einkamála, á að meginstefnu til rétt á því að afla og leggja fram þau sönnunargögn sem hann telur þörf á til stuðnings málatilbúnaði sínum. Það er því almennt hvorki á valdi gagnaðila né dómstóla að aftra því nema með stoð í lögum. Af þeim sökum ber dómara jafnan að verða við beiðni málsaðila um að dómkveðja matsmann eða matsmenn samkvæmt IX. kafla laga nr. 91/1991 nema matsbeiðni fullnægi ekki skilyrðum 2. málsliðar 1. mgr. 61. gr. laga nr. 91/1991, leitað sé mats um atriði sem dómari telur bersýnilegt að skipti ekki máli, sbr. 3. mgr. 46. gr. laganna, eða að matsbeiðni lúti einvörðungu að atriðum sem dómara ber að leggja sjálfur mat á en ekki sérfróður matsmaður, sbr. 2. mgr. 60. gr. og 1. málslið 1. mgr. 61. gr. laganna.

         Sömu sjónarmið leiða til þess að almennt verður að heimila aðila að leita dómkvaðningar yfirmatsmanna til að endurmeta þau atriði sem áður hafa verið metin. Engin haldbær rök hafa komið fram er styðja að bersýnilega sé óþarft að leita yfirmats samkvæmt spurningum 1 til 4 í því skyni að endurmeta þau atriði, sem fjallað er um í fyrirliggjandi matsgerð, eða að skilyrðum þess að verða við beiðni stefnanda um dómkvaðningu sé ekki fullnægt. Því verður fallist á beiðnina eins og í úrskurðarorði greinir.

         Arnfríður Einarsdóttir héraðsdómari kveður upp úrskurð þennan.

Ú R S K U R Ð A R O R Ð:

         Fallist er á að dómkveðja tvo hæfa og óvilhalla yfirmatsmenn til þess að leggja á ný mat á matsspurningar 1 til 4 samkvæmt beiðni á dómskjali nr. 265 sem lagt var fram í þinghaldi 23. mars 2016. Að öðru leyti er kröfu stefnanda, Kaupþings hf., hafnað.