Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Eiríkur Tómasson, Benedikt Bogason og Greta Baldursdóttir.

Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 11. mars 2016, en kærumálsgögn bárust réttinum 15. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 4. mars 2016 þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um að nánar greind landsréttindi í landi Landakots á Vatnsleysuströnd yrðu tekin úr vörslum varnaraðila með beinni aðfarargerð og fengin sér. Kæruheimild er í 4. mgr. 84. gr. laga nr. 90/1989 um aðför. Sóknaraðili krefst þess að fyrrgreind krafa verði tekin til greina. Þá krefst hann kærumálskostnaðar

Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kærumálskostnaðar.

Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar er staðfest sú niðurstaða að aðfararbeiðni sóknaraðila fullnægi þeim skilyrðum, sem gerð eru til forms slíkrar beiðni í 1. mgr. 10. gr., sbr. 1. mgr. 78. gr. laga nr. 90/1989.

Eins og greinir í úrskurðinum gerir sóknaraðili kröfu um að sér verði fengin umráð áðurgreindra landsréttinda með beinni aðfarargerð á grundvelli 13. gr. laga nr. 11/1973 um framkvæmd eignarnáms með skírskotun til ákvörðunar iðnaðar- og viðskiptaráðherra 24. febrúar 2014 þar sem sóknaraðila var heimilað með vísan til raforkulaga nr. 65/2003 að framkvæma eignarnám vegna lagningar háspennulínu, svonefndrar Suðurnesjalínu, um land jarðarinnar Landakots sem er í eigu varnaraðila. Er krafa sóknaraðila jafnframt byggð á úrskurði matsnefndar eignarnámsbóta 30. júlí 2015 um hæfilegar bætur fyrir eignarréttindin til handa varnaraðila.

Samkvæmt 1. mgr. 78. gr. laga nr. 90/1989 verða þau réttindi gerðarbeiðanda, sem hann tjáir sig eiga, að vera svo ljós að sönnur verði færðar fyrir þeim með gögnum sem aflað verður eftir 83. gr. laganna. Þótt svo sé fyrir mælt í 60. gr. stjórnarskrárinnar, að enginn geti komið sér hjá að hlýða yfirvaldsboði í bráð með því að skjóta málinu til dóms, hefur varnaraðili fært fyrir því rök, sem ekki verður augljóslega vísað á bug, að heimild sóknaraðila til eignarnáms þess, sem hér um ræðir, fái ekki staðist að lögum og borið þann ágreining undir dómstóla. Héraðsdómur í því máli var kveðinn upp 30. júní 2015 og hefur málinu verið áfrýjað til Hæstaréttar þar sem fyrirhugað er að flytja það 20. apríl 2016. Sökum þess að heimild sóknaraðila til eignarnáms er sem fyrr segir ekki vafalaus og endanlegrar úrlausnar dómstóla um lögmæti hennar er að vænta innan skamms verður hinn kærði úrskurður staðfestur.

Sóknaraðili greiði varnaraðila kærumálskostnað eins og í dómsorði greinir.

Dómsorð:

Hinn kærði úrskurður er staðfestur.

Sóknaraðili, Landsnet hf., greiði varnaraðila, Margréti Guðnadóttur, 150.000 krónur í kærumálskostnað.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 4. mars 2016.

                Mál þetta, sem barst dóminum 10. nóvember 2015, var tekið til úrskurðar 18. febrúar 2016. Gerðarbeiðandi er Landsnet hf., Gylfaflöt 9, Reykjavík. Gerðarþoli er Margrét Guðnadóttir, Rofabæ 29, Reykjavík.

                Dómkröfur gerðarbeiðanda eru þær að eftirgreind landsréttindi verði tekin með beinni aðfarargerð úr vörslum gerðarþola og fengin gerðarbeiðanda: Samtals 1,9642 hektarar lands gerðarþola í landi Landakots á Vatnsleysuströnd, landnr. 130865, sem gerðarbeiðanda var heimilað að taka eignarnámi með eignarnámsákvörðun iðnaðar- og viðskiptaráðherra, dags. 24. febrúar 2014, undir 418 metra langt og 46 metra breitt háspennulínubelti, samtals 27 metra langa og 6 metra breiða vegslóða og 1 burðarmastur, sem nánar er afmarkað á fylgiskjali 3.

                Gerðarþoli krefst þess að aðfararbeiðni gerðarbeiðanda verði hafnað. Verði fallist á beiðni gerðarbeiðanda krefst gerðarþoli þess að kveðið verði á um að málskot til Hæstaréttar fresti aðfarargerð á hendur honum þar til endanlegur dómur réttarins gengur. Þá gerir gerðarþoli kröfu um málskostnað.

I.

Málsatvik eru þau að með beiðni 20. febrúar 2013 fór gerðarbeiðandi þess á leit við atvinnuvega- og nýsköpunarráðherra að gerðarbeiðanda yrði heimilað að taka eignarnámi tiltekin réttindi í landi jarðarinnar Landakots, Vogum á Vatnsleysuströnd, í þágu hluta Suðurnesjalínu 2, á grundvelli 23. gr. raforkulaga nr. 65/2003. Um er að ræða háspennulínu sem fyrirhugað er að reisa milli Hafnarfjarðar og Reykjanesbæjar.

Með ákvörðun iðnaðar- og viðskiptaráðherra 24. febrúar 2014 var gerðarbeiðanda heimilað að „framkvæma eignarnám vegna lagningar 220 kV háspennulínu (Suðurnesjalínu 2) á landi undir 418 metra langt og tæplega 46 metra breitt háspennulínubelti, samtals 27 metra langan og 6 metra breiðan vegslóða og a.m.k. 1 burðarmastur, samanber yfirlitskort af jörðinni Landakot í fylgiskjali 1 við framlagða eignarnámsbeiðni, dags. 20. febrúar 2013. Eignarnámið er heimilað til ótímabundinna afnota fyrir Landsnet hf.“ Í þessu skyni skyldi kvöð verða þinglýst á jörðina. Með henni fylgdi að óheimilt væri að koma fyrir mannvirkjum á 46 metra breiðu belti undir og við línuna. Einnig var Landsneti heimilað að leggja 27 metra langan vegslóða að línunni.    

  Í kjölfar ákvörðunar ráðherra fór gerðarbeiðandi þess á leit við matsnefnd eignarnámsbóta að meta til fjár endurgjald það sem gerðarbeiðandi skyldi greiða gerðarþola fyrir hin eignarnumdu landsréttindi, sbr. 4. gr. laga nr. 11/1973 um framkvæmd eignarnáms. Í úrskurði 30. júlí 2015 í máli nr. 6/2014 var það mat nefndarinnar að hæfilegar bætur vegna þess svæðis sem byggingarbann náði til væru ein milljón króna fyrir hvern hektara eða 1,9228 ha, samtals 1.922.800 kr. Einnig leit nefndin til þess að lagning línunnar væri til þess fallin að rýra verðmæti stærra svæðis en eignarnámið og byggingarbann næði til, eða sem næmi 400 metrum. Þannig kæmu til viðbótar bætur fyrir 354 metra breitt svæði (400 metrar að frádregnum 46 metrum vegna byggingarbannsins). Taldi nefndin hæfilegar bætur vera 4.333.930 kr.  

II.

                Gerðarbeiðandi byggir á því að samkvæmt 13. gr. laga nr. 11/1973 um eignarnám geti eignarnemi, þegar mat liggur fyrir, tekið umráð eignarnumins verðmætis gegn greiðslu matsfjárhæðar og kostnaðar af mati. Með bréfi lögmanns gerðarbeiðanda 18. ágúst 2015 til lögmanns gerðarþola hafi verið óskað eftir upplýsingum um reikningsnúmer vegna greiðslu eignarnámsbóta og kostnaðar. Í bréfi lögmanns gerðarþola 25. ágúst 2015 hafi komið fram að gerðarþoli myndi ekki veita gerðarbeiðanda umráð hins eignarnumda lands nema þar til bærir aðilar heimiliðu aðför, sbr. 13. gr. laga nr. 11/1973 um framkvæmd eignarnáms. Afstaða gerðarþola sé sú að afhenda ekki hið eignarnumda land fyrr en niðurstaða liggi fyrir í dómsmáli sem gerðarþoli hefur höfðað á hendur gerðarbeiðanda um ógildingu eignarnámsákvörðunar ráðherra. Með dómi 30. júní 2015 hafi héraðsdómur hafnað kröfum gerðarþola um ógildingu eignarnámsins. Dóminum hafi verið áfrýjað til Hæstaréttar en það fresti á engan hátt réttaráhrifum eignarnámsins. Gerðarbeiðandi þurfi að fá hið eignarnumda land sem fyrst, enda hafi hann fengið útgefið framkvæmdaleyfi í öllum sveitarfélögum á línuleiðinni.

                Gerðarbeiðandi kveðst hafa greitt inn á geymslureikning samkvæmt heimild í lögum nr. 9/1978, en í 1. gr. laganna segir að hver sá sem eigi að inna af hendi peningagreiðslu en fái ekki greitt kröfueiganda vegna aðstæðna eða atvika sem kröfueigandi beri ábyrgð á geti fullnægt greiðsluskyldu sinni með því að greiða skuldina á geymslureikning í viðskiptabanka eða sparisjóði.

                Gerðarbeiðandi byggir á því að enginn ágreiningur sé um það að lögformleg heimild gerðarbeiðanda liggi fyrir. Afstaða gerðarþola sé engu að síður sú að andlagið verði ekki afhent gerðarbeiðanda nema með beinni aðfarargerð. Gerðarbeiðanda sé því nauðugur einn sá kostur að krefjast úrskurðar um að umrædd réttindi verði tekin með beinni aðfarargerð úr vörslu gerðarþola og fengin gerðarbeiðanda. Ekki verði séð að neinar varnir geti komið sem hindri rétt gerðarbeiðanda.

III.

Gerðarþoli byggir á því í greinargerð sinni að hvorki form- né efnisskilyrði fyrir aðfararbeiðninni séu uppfyllt. Um skort á formskilyrðum vísar gerðarþoli til 10. gr. laga nr. 90/1989 um aðför, þar sem m.a. séu fyrirmæli um að í aðfararbeiðni skuli koma fram, svo ekki verði um villst, við hverja heimild hún styðst. Í aðfararbeiðni sé hvergi að finna tilvísun til þeirra lagaheimilda sem gerðarbeiðandi styður beiðni sína við. Ekki sé að finna eina einustu tilvísun til laga um aðför. Gerðarþoli eigi því mjög örðugt með að setja fram varnir sínar. Telur gerðarþoli hafið yfir vafa að aðfararbeiðni málsins fullnægi ekki skilyrðum 10. gr. laga um aðför, sbr. og f-lið 1. mgr. 80. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Þegar af þessari ástæðu beri að hafna beiðni gerðarbeiðanda.

Gerðarþoli byggir jafnframt á því að framsetning kröfugerðar gerðarbeiðanda uppfylli ekki áskilnað 72. gr. aðfararlaga, sbr. 1. mgr. 78. gr. laganna. Af ákvæðunum leiði að krafa gerðarbeiðanda um beina aðför verði að vera í þeim búningi að þess sé krafist að „sýslumaður“ taki umráð af gerðarþola, enda standi ekki heimild í tilvitnuðum ákvæðum til annars. Krafa gerðarbeiðanda sé hins vegar á þá leið að krafist er dómsúrskurðar um að tiltekin landsréttindi verði tekin með beinni aðfarargerð úr vörslum gerðarþola og fengin gerðarbeiðanda, án þess að tilgreint sé hverjum eigi að fela framkvæmd aðfararbeiðninnar. Slík krafa uppfylli sýnilega ekki fyrirmæli d-liðar 80. gr. laga nr. 91/1991, þar sem mælt sé fyrir um skýrleika krafna.

Með vísan til framangreinds telur gerðarþoli ljóst að stórkostlegir formgallar séu á aðfararbeiðni gerðarbeiðanda og gerðarþola sé ómögulegt að verjast málatilbúnaði gerðarbeiðanda og undirbúa efnislegar varnir. Framsetning aðfararbeiðninnar fullnægi auk þess ekki réttarfarskröfum einkamálaréttarfars um skýran og glöggan málatilbúnað, sbr. d- og f-lið 1. mgr. 80 gr. laga um meðferð einkamála, sbr. og 1. mgr. 84. gr. aðfararlaga. Telur gerðarþoli að af þessum sökum verði ekki hjá því komist að hafna beiðni gerðarbeiðanda í heild sinni á grundvelli 1. mgr. 10. gr., 13. gr. og 78. gr. aðfararlaga. Að öðrum kosti gefist gerðarþola ekki sanngjarn kostur á að verjast beiðninni.

Gerðarþoli telur að hvað sem formgöllum líði sé ekki unnt að fallast á aðfararbeiðni gerðarbeiðanda á meðan verulegur vafi leiki á um lagagrundvöll þeirrar framkvæmdar er liggi beiðninni að baki. Gerðarþoli vísar til þess að hann hafi skotið eftirfarandi ágreiningsefnum er varða framkvæmdina til dómstóla: 1) Dómum Héraðsdóms Reykjavíkur frá 30. júní 2015 í málum nr. E-2012/2014, E-2073/2014, E-2624/2014 og E-2625/2014, um lögmæti ákvarðana atvinnuvega- og nýsköpunar­ráðuneytisins frá 24. febrúar 2014 um eignarnám á jörðum gerðarþola, hafi verið áfrýjað til Hæstaréttar með áfrýjunarstefnum 7. ágúst 2015, sbr. mál nr. 511/2015, 512/2015, 513/2015 og 541/2015. Gagnaöflun málsins í Hæstarétti sé lokið og bíði málið munnlegs málflutnings. 2) Dómi Héraðsdóms Reykjavíkur frá 21. október 2015 í máli nr. E-1051/2014 um lögmæti ákvörðunar Orkustofnunar frá 5. desember 2013 hafi verið áfrýjað til Hæstaréttar með áfrýjunarstefnu 30. nóvember 2015, sbr. mál nr. 706/2015. Ákvörðunin varði leyfisveitingu Orkustofnunar til handa gerðarbeiðanda til að reisa og reka Suðurnesjalínu 2. Gerðarþoli hafi skilað Hæstarétti greinargerð sinni 13. janúar sl. 3) Ákvörðun Sveitarfélagsins Voga frá 25. febrúar 2015 um að veita gerðarbeiðanda framkvæmdaleyfi vegna lagningar Suðurnesjalínu 2 hafi verið borin undir Héraðsdóm Reykjaness með réttarstefnu, dags. 3. nóvember 2015. Fallist hafi verið á að málið sæti flýtimeðferð á grundvelli 1. mgr. 123. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála.

Auk framangreindra mála séu rekin mál á stjórnsýslustigi fyrir úrskurðarnefnd umhverfis- og auðlindamála um lögmæti útgefinna framkvæmdaleyfa í Hafnarfjarðarbæ, Sveitarfélaginu Vogum, Grindavíkurbæ og Reykjanesbæ, bæði af hálfu gerðarþola og annarra hagsmunaðila. Að mati gerðarþola er ótækt að gerðarbeiðanda verði veitt umráð lands meðan dómstólar og úrskurðarnefndir hafa til umfjöllunar lögmæti eignarnáms, framkvæmdaleyfis og ákvörðunar Orkustofnunar.

Gerðarþoli segir að mál þessi varði öll kjarnaatriði eignarréttarákvæðis stjórnar­skrárinnar um almenningsþörf og meðalhóf. Samkvæmt 1. mgr. 72. gr. stjórnar­skrárinnar og 1. gr. 1. samningsviðauka við Mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994, sé eignarrétturinn friðhelgur. Gerðarþoli telur framangreindar ákvarðanir haldnar verulegum form- og efnisannmarka og óhjákvæmilegt sé að fella þær úr gildi. Af þessum sökum sé afar brýnt að fá úrlausn dómstóla um það hvort umrædd framkvæmd, sem skerði eignarréttindi hans, hafi sætt lögmætu undirbúnings­ferli og hvíli á lögmætum grunni. Það hljóti að vera réttur hans að fá niðurstöðu um slíkt áður en gerðarbeiðandi fái umráð og hefjist handa við óafturkræfar framkvæmdir á eignarlandi hans. Sú staða gæti komið upp að dómstólar myndu komast að þeirri niðurstöðu að framangreindar ákvarðanir séu reistar á ólögmætum grundvelli en að óafturkræft jarðrask væri þá þegar yfirstaðið á landi gerðarþola.

Þá byggir gerðarþoli á því að skilvirkur aðgangur að dómstólum og réttur til raunhæfrar endurskoðunar á úrskurðum stjórnvalda njóti einnig stjórnarskrárverndar og verndar mannréttindasáttmálans, sbr. 70. gr. stjórnarskrárinnar og 6. gr. mannréttindasáttmálans. Gerðarþoli eigi rétt á því að fá úrlausn dómstóla um lögmæti framangreindra ákvarðana. Að öðrum kosti verði að engu gerð þau réttindi gerðarþola að geta leitað til dómstóla til þess að fá skorið úr um lögmæti íþyngjandi stjórnvaldsákvarðana sem að honum beinast. Ekki sé heldur útilokað að í áðurnefndum dómsmálum muni dómendur vilja ganga á vettvang til þess að skoða aðstæður. Mikilvægt sé að vettvangsgöngur fari fram áður en óafturkræf spjöll séu unnin á landinu.

Auk þessa fáist ekki séð að það myndi vera gerðarbeiðanda íþyngjandi að þurfa að bíða niðurstöðu dómstóla og stjórnvalda um framangreind álitaefni. Í þessu sambandi bendir gerðarþoli á að undirbúningur að lagningu Suðurnesjalínu 2 hafi staðið yfir í langan tíma, eða allt frá árinu 2007. Álit Skipulagsstofnunar vegna framkvæmdarinnar hafi legið fyrir í september 2009, en gerðarbeiðandi hafi þó ekki hafið samningaviðræður við gerðarþola fyrr en á árinu 2011. Seint á árinu 2012 og snemma árs 2013 hafi gerðarbeiðandi sótt um leyfi til Orkustofnunar og heimild til eignarnáms. Athafnir gerðarbeiðanda sjálfs bendi því ekki til að nauðsyn standi til þess að hann fái umráð landsins nokkrum vikum eða mánuðum áður en dómstólar komast að niðurstöðu um lögmæti áformanna.

Samkvæmt framanrituðu telur gerðarþoli það í andstöðu við eignarréttar­ákvæði stjórnarskrárinnar og meðalhófsreglur stjórnskipunar- og stjórnsýsluréttar að veita gerðarbeiðanda umráð landsins. Af þeim sökum sé óhjákvæmilegt annað en að synja aðfararbeiðninni með vísan til þess að varhugavert sé að hún fari fram í skilningi 3. mgr. 83. gr. aðfararlaga.

Um lagarök vísar gerðarþoli til 65. og 72. gr. stjórnarskrárinnar og 1. gr. 1. samningsviðauka við Mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994. Þá vísast, eftir því sem við á, til ákvæða laga nr. 90/1989 um aðför og laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála.

Krafa gerðarþola um málskostnað er byggð á 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sbr. 1. mgr. 84. gr. laga nr. 90/1989.

IV.

                Í máli þessu byggir gerðarþoli á því að ekki séu fyrir hendi formskilyrði til að fallast á kröfu gerðarbeiðanda. Í aðfararbeiðni gerðarbeiðanda kemur skýrt fram hvers er krafist með aðfarargerð og fullnægir kröfugerð gerðarbeiðanda formskilyrðum 1. mgr. 10. gr. laga nr. 90/1989 um aðför. Í aðfararbeiðninni er um heimild til aðfarargerðar vísað til sérreglu 13. gr. laga nr. 11/1973 um framkvæmd eignarnáms, sem kveður á um heimild til að beita beinni aðfarargerð, og í kröfugerð gerðarbeiðanda kemur skýrt fram að krafist er „beinnar aðfarargerðar“. Að þessu virtu og þar sem gerðarþoli virðist ekki hafa átt í vandræðum með að taka til varna í málinu leiðir sá annmarki á aðfararbeiðni gerðarbeiðanda að vísa ekki til ákvæða í lögum nr. 90/1989 ekki til þess að kröfu gerðarbeiðanda verði hafnað.

Samkvæmt 1. mgr. 78. gr. laga nr. 90/1989 verður krafa gerðarbeiðanda að vera svo ljós að hægt sé að sanna réttindi hans með þeim gögnum sem verður aflað samkvæmt 83. gr. laganna, þ.e. með sýnilegum sönnunargögnum. Samkvæmt 3. mgr. 83. gr. laganna skal að jafnaði hafna aðfararbeiðni ef varhugavert verður talið að gerðin nái fram að ganga. Þannig veldur vafi um réttmæti kröfu gerðarbeiðanda því að synja ber um aðför.

Gerðarbeiðandi reisir kröfu sína á ákvörðun iðnaðar- og viðskiptaráðherra frá 24. febrúar 2014, þar sem heimilað var að framkvæma eignarnám vegna lagningar háspennulínu á landi gerðarþola, og úrskurði matsnefndar eignarnámsbóta í máli nr. 6/2014 þar sem metnar voru bætur til gerðarþola. Ágreiningur er um téða ákvörðun ráðherra. Einnig er ágreiningur um lögmæti ákvörðunar Orkustofnunar frá 5. desember 2013 til handa gerðarbeiðanda til að reisa og reka Suðurnesjalínu 2 og einnig um ákvörðun Sveitarfélagsins Voga frá 25. febrúar 2015 um að veita gerðarbeiðanda framkvæmdaleyfi vegna lagningar línunnar. Úr þessum ágreiningi verður ekki leyst í aðfararmáli þessu. Að mati dómsins er að svo stöddu varhugavert að fallast á kröfu gerðarbeiðanda, sem myndi hafa í för með sér óafturkræf umhverfisáhrif, meðan ekki hefur verið endanlega leyst úr ágreiningi um framangreindar ákvarðanir fyrir dómstólum. Af þessu, sem og e-lið 1. mgr. 114. gr. laga nr. 91/1991, leiðir að ekki er ástæða til að fjalla um þær málsástæður sem teflt var fram af hálfu gerðarþola við munnlegan flutning málsins til viðbótar því sem fram kemur í greinargerð gerðarþola, um að krafa gerðarbeiðanda gangi mun lengra en leiða má af ákvörðun ráðherra frá 24. febrúar 2014.

Með vísan til framangreinds er kröfu gerðarbeiðanda um aðför hafnað.

Samkvæmt 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sbr. 1. mgr. 84. gr. laga nr. 90/1989, verður gerðarbeiðanda gert að greiða gerðarþola málskostnað. Við ákvörðun málskostnaðar verður litið til þess að vinna lögmanns gerðarþola í þessu máli nýtist jafnframt í  málum nr. A-352/2015, A-353/2015 og A-354/2015. Er málskostnaður hæfilega ákveðinn 65.000 krónur til gerðarþola. 

Úrskurð þennan kveður upp Sandra Baldvinsdóttir héraðsdómari.

Ú r s k u r ð a r o r ð:

                Hafnað er kröfu gerðarbeiðanda, Landsnets hf., um að eftirgreind landsréttindi verði tekin með beinni aðfarargerð úr vörslum gerðarþola og fengin gerðarbeiðanda: Samtals 1,9642 hektarar lands gerðarþola í landi Landakots á Vatnsleysuströnd, landnr. 130865, sem gerðarbeiðanda var heimilað að taka eignarnámi með eignarnámsákvörðun iðnaðar- og viðskiptaráðherra, dags. 24. febrúar 2014, undir 418 metra langt og 46 metra breitt háspennulínubelti, samtals 27 metra langa og 6 metra breiða vegslóða og 1 burðarmastur, sem nánar er afmarkað á fylgiskjali 3.

                Gerðarbeiðandi greiði gerðarþola, Margréti Guðnadóttur, 65.000 krónur í málskostnað.