Miðvikudaginn 15. maí 2013.
Nr. 259/2013:	Vilhjálmur Bjarnason (Jóhannes Bjarni Björnsson hrl.) gegn Björgólfi Thor Björgólfssyni (Reimar Pétursson hrl.)

Kærumál. Sönnunarfærsla. Vitni. Framlagning skjals.

Kærður var úrskurður héraðsdóms þar sem hafnað var kröfu V um að hann fengi að leiða B og 16 nafngreind vitni fyrir dóm og að skylt væri að leggja fram tiltekið tölvubréf. Krafa V var reist á XII. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. V taldi sig hafa orðið fyrir tjóni þegar hlutabréf hans í L hf. urðu verðlaus og að tjónið mætti a.m.k. að hluta rekja til ólögmætra og saknæmra athafna sem B hefði stuðlað að eða átt þátt í. Talið var að skilyrði 1. og 2. mgr. 78. gr. laga nr. 91/1991 væru uppfyllt og að þau atvik sem V leitaði sönnunar um vörðuðu lögvarða hagsmuni hans. Skýrsla yrði þó ekki tekin af B sem fyrirsjáanlega yrði aðili að væntanlegu dómsmáli. Í dómi Hæstaréttar kom fram að 3. mgr. 77. gr. laga nr. 91/1991 stæði því ekki í vegi að sönnunargagna væri aflað til að hafa uppi skaðabótakröfu í einkamáli á grundvelli saknæmrar og ólögmætrar háttsemi, þó svo að sú háttsemi sem sönnunargagna væri leitað um gæti verið refsiverð. Var í þessu samhengi meðal annars vísað til þess að almennar reglur laga nr. 91/1991 giltu um skýrslur sem vitni gæfu samkvæmt heimild í XII. kafla laganna. Var hinn kærði úrskurður því felldur úr gildi og fallist á kröfu V að því undanskildu að B var ekki gert að gefa skýrslu fyrir dómi.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Gunnlaugur Claessen, Ólafur Börkur Þorvaldsson og Þorgeir Örlygsson.

Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 10. apríl 2013 sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 16. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 2. apríl 2013, þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um að hann fengi að leiða varnaraðila fyrir dóm og 16 nafngreind vitni. Þá var einnig hafnað að skylt væri að leggja fram í dómi tölvubréf lögmanns Samsonar eignarhaldsfélags ehf. þar sem   Fjármálaeftirlitinu var tilkynnt snemma árs 2007 um breytt eignarhald á fyrrgreindu félagi. Kæruheimild er í f. lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknaraðili krefst þess að lagt verði fyrir héraðsdómara að láta umbeðna sönnunarfærslu fara fram. Þá krefst hann  kærumálskostnaðar.

Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kærumálskostnaðar.

I

Sóknaraðili styður kröfu sína í málinu við það að hann hafi orðið fyrir tjóni þegar hlutabréf hans í Landsbanka Íslands hf. urðu verðlaus við fall bankans 7. október 2008. Hann telur að tjónið megi að minnsta kosti að hluta rekja til ólögmætra og saknæmra athafna í starfsemi bankans sem varnaraðili hafi stuðlað að eða átt þátt í og hafi að lokum leitt til þess að bankinn var tekinn til slita. Nefnir hann í því sambandi meðal annars að hlutabréfamarkaði hafi ítrekað verið gefnar rangar upplýsingar um stöðu bankans og um fjárhagsleg málefni félaga sem varnaraðili átti hlut í. Þannig hafi sóknaraðili verið blekktur til að kaupa hlutabréf í bankanum sem hann hefði ekki gert hefði hann vitað hvernig málum bankans var í raun háttað. Þau atriði sem sóknaraðili telur að þurfi að afla frekari gagna um með heimild í XII. kafla laga nr. 91/1991, áður en hann tekur endanlega ákvörðun um málshöfðun á hendur varnaraðila, lúta í fyrsta lagi að tengslum Samsonar eignarhaldsfélags ehf. við Landsbanka Íslands hf., í öðru lagi að raunverulegri eignarhlutdeild áðurnefnds eignarhaldsfélags í bankanum, í þriðja lagi að tengslum varnaraðila við bankann og heimilda til lánveitinga honum til handa í því ljósi, og í fjórða lagi að tengslum varnaraðila við ýmis félög sem nutu verulegrar fyrirgreiðslu í bankanum. Þessum atriðum ásamt málavöxtum í heild, málsástæðum og lagarökum aðila er skilmerkilega lýst í hinum kærða úrskurði.

II

Í niðurstöðu hins kærða úrskurðar kom í fyrsta lagi fram að sóknaraðili hafi tilgreint nægilega skýrt hvaða atvika og gagna beiðni hans tekur til og að hún væri þannig nægilega skýrt afmörkuð. Í öðru lagi var niðurstaða héraðsdómara sú að sóknaraðili hafi tilgreint að varnaraðili sé sá sem fyrirhuguð málsókn muni beinast að og að ekki hafi komið fram að hann hyggist höfða mál gegn öðrum en varnaraðila á grundvelli þeirra upplýsinga sem hann vill afla. Í þriðja lagi taldi héraðsdómari að sóknaraðili hafi gert nægilega grein fyrir hvernig sönnunin ætti að fara fram en það hyggist hann gera með því að leiða vitni fyrir dóm og fá þar lagt fram tiltekið tölvubréf. Í fjórða lagi taldi héraðsdómari beiðni sóknaraðila réttilega hafa verið beint til Héraðsdóms Reykjavíkur. Á þessum grundvelli taldi héraðsdómari að fullnægt væri skilyrðum 1. og 2. mgr. 78. gr. laga nr. 91/1991 til öflunar sönnunargagna fyrir dómi án þess að mál væri höfðað og er á þá niðurstöðu hins kærða úrskurðar fallist. Þá taldi héraðsdómari að þar sem sóknaraðili hefði átt hlutabréf í Landsbanka Íslands hf. þegar þau urðu verðlaus þættu þau atvik sem hann leitar sönnunar um varða lögvarða hagsmuni hans, sbr. dóm Hæstaréttar 22. mars 2011 í máli nr. 64/2011, og er á þá niðurstöðu hins kærða úrskurðar fallist. Jafnframt var það niðurstaða héraðsdóms að skýrsla yrði ekki tekin af varnaraðila sem fyrirsjáanlega yrði aðili að væntanlegu dómsmáli og er einnig á þá niðurstöðu hins kærða úrskurðar fallist, sbr. til hliðsjónar dóm Hæstaréttar 16. janúar 2003 í máli nr. 571/2002.

Á hinn bóginn var komist að þeirri niðurstöðu í hinum kærða úrskurði að 3. mgr. 77. gr. laga nr. 91/1991 stæði því í vegi að sextán nafngreind vitni, sem auk varnaraðila voru tilgreind í beiðni sóknaraðila, gæfu skýrslu fyrir dómi. Til grundvallar þeirri afstöðu sýnist liggja að þau atvik sem sóknaraðili hyggst afla sönnunar um kunni að fela í sér refsiverða háttsemi og vitnum verði ekki gert að fella sök á sig með slíkum framburði. Um þetta er þess að gæta að það mál sem sóknaraðili kann að höfða er á sviði einkaréttar og færi um skýrslur sem vitni gæfu samkvæmt heimild í XII. kafla laga nr. 91/1991 eftir almennum reglum þeirra laga. Þá ber og til  hliðsjónar að líta til áðurnefnds dóms Hæstaréttar í máli nr. 64/2011 þar sem hliðstæð aðstaða varðandi öflun sönnunargagna var uppi að þessu leyti. Af framangreindu leiðir að 3. mgr. 77. gr. laga nr. 91/1991 stendur því ekki í vegi að sönnunargagna sé aflað til að hafa uppi skaðabótakröfu í einkamáli á grundvelli saknæmrar og ólögmætrar háttsemi, þó svo að sú háttsemi sem sönnunargagna er leitað um geti verið refsiverð. Er því fallist á kröfu sóknaraðila um að fram fari öflun sönnunargagna eins og hann krefst að því undanskildu að varnaraðila verður ekki gert að gefa skýrslu fyrir dómi.

Samkvæmt þessu verður varnaraðili dæmdur til að greiða kærumálskostnað sem verður ákveðinn eins og í dómsorði segir.

Dómsorð:

            Sóknaraðila, Vilhjálmi Bjarnasyni, er heimilt að leita sönnunar samkvæmt XII. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála um þau atriði sem kröfugerð hans tekur til að því undanskildu að varnaraðila, Björgólfi Thor Björgólfssyni, verður ekki gert að gefa skýrslu fyrir dómi.

Varnaraðili greiði sóknaraðila 400.000 krónur í kærumálskostnað.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 2. apríl 2013.

                Með beiðni, móttekinni í Héraðsdómi Reykjavíkur 21. september 2012, fer vitna­stefn­andi, Vilhjálmur Bjarnason, kt. 200452-7719, Hlíðarbyggð 18, Garðabæ, þess á leit við dóminn að honum verði heimilað, á grundvelli 2. málsliðar 2. mgr. 77. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, með vitnaleiðslu og öflun skjala fyrir dómi, að leita sönnunar um atvik sem varði lögvarða hagsmuni hans og geti ráðið úrslitum um máls­höfðun á hendur Björgólfi Thor Björgólfssyni, kt. 190367-7199, 55 Clarendon Road, Notting Hill, London, Bretlandi.

                Nánar tilekið óskar vitnastefnandi eftir því að fá að leiða fyrir dóminn til skýrslu­gjafar Björg­ólf Thor Björgólfsson, Björgólf Guðmundsson, fyrrverandi for­mann banka­ráðs, Kjartan Gunnarsson, varaformann bankaráðs Landsbankans, Halldór J. Kristj­áns­son, fyrr­verandi bankastjóra Landsbankans, Birgi Má Ragnarsson, fyrrum fram­kvæmda­stjóra Samsonar, þáverandi stjórnarmann í Novator og einn af eigendum Hersis, Þór Kristjáns­son, fyrrverandi stjórnarmann í Hersi og Landsbankanum, Vigni Rafn Gísla­son, löggiltan endurskoðanda, Andra Sveinsson, varamann í stjórn og einn eig­enda Hersis, Tómas Ottó Hansson, einn eigenda Hersis og þáverandi stjórnarmann í Nova­tor, Sigþór Sigmarsson, þáverandi og núverandi stjórnarmann í Novator, Vífil Harð­ar­son hdl., fyrrverandi starfsmann Novators, Ársæl Hafsteinsson, þáverandi aðal­lög­fræð­ing Landsbankans, Þórð Örlygsson, þáverandi regluvörð Lands­bank­ans, Kristján Gunnar Valdimarsson, fyrrverandi forstöðumann skattasviðs Lands­bank­ans, Hauk Þór Har­alds­son, þáverandi framkvæmdastjóra fjármála- og rekstrar­sviðs Lands­bank­ans, Sigur­jón Þorvald Árnason, fyrrverandi bankastjóra Lands­bank­ans og Sigurjón Guð­björn Geirsson, fyrrum innri endurskoðanda Lands­bank­ans.

                Jafnframt óskar vitnastefnandi þess, með vísan til 2. mgr. 77. gr. og annarra ákvæða XII. kafla laga nr. 91/1991, að Birgi Má og Björgólfi Thor verði gert að leggja fram í Héraðs­dómi Reykjavíkur afrit af tölvupósti frá lögmanni Samsonar til Fjár­mála­eftir­lits­ins snemma árs 2007 þar sem eftirlitinu sé tilkynnt um breytingar á eignar­haldi Sam­sonar.

                Vitnastefndi, Björgólfur Thor Björgólfsson, krefst þess að beiðni vitna­stefn­anda verði hafnað.

                Hann krefst enn fremur málskostnaðar úr hendi vitnastefnanda.

Málsatvik eins og vitnastefnandi lýsir þeim

                Til þess að rökstyðja hvers vegna vitnastefnandi óskar eftir að fá að leiða áður nefnda menn fyrir dóminn sem vitni gerir hann allítarlega grein fyrir málavöxtum eins og þeir horfa við honum. Vitnastefndi, Björgólfur Thor Björgólfsson, mótmælir fram­setn­ingu vitna­stefnanda á málsatvikum í heild sinni og hafnar henni alfarið þar sem hún byggi á órökstuddum fullyrðingum. Hann leggur þó ekki fram sjálfstæða atvika­lýs­ingu.

                Vitnastefnandi kveðst hafa verið hluthafi í Landsbanka Íslands hf. frá 29. októ­ber 2000. Megnið af hlutafé sínu í bank­anum, 515.164 hluti, hafi hann eignast 8. febrúar 2007. Landsbankanum hafi verið skipuð skilanefnd, 7. október 2008, með heim­ild í lögum nr. 125/2008 settum 6. október 2008. Á því tímamarki hafi verðmæti hluta í bank­anum að engu orðið en vitnastefnandi hafi þá átt samtals 626.378 hluti í bank­anum. Bankinn hafi fengið heimild til greiðslustöðvunar 5. desember 2008 í sam­ræmi við lög nr. 129/2008 frá 15. nóvem­ber 2008 og 29. apríl 2009 hafi bankinn verið tek­inn til slita­með­ferðar er Héraðs­dómur Reykja­víkur skipaði honum slitastjórn í sam­ræmi við lög nr. 44/2009 frá 22. apríl 2009. Slitameðferðinni sé ekki lokið.

                Vitnastefnandi kveðst lengi hafa leitað upplýsinga um starfsemi Landsbanka Íslands hf. og annarra fyrirtækja, frá því fyrir hrun, til að leggja mat á það hverjar séu ástæður þess að hlutabréf hans og annarra fjárfesta hafi orðið verðlaus á einni nóttu.

                Í samstarfi við annan mann hafi hann safnað upplýsingum um rekstur og með­ferð eigenda Landsbanka Íslands hf. á fjármunum bankans fyrir haustið 2008 til undir­bún­ings mögulegri hópmálssókn á hendur fyrrum eigenda bankans, reynist gögn máls­ins varpa ljósi á saknæma og bótaskylda háttsemi þeirra. Ríflega 350 fyrrverandi hlut­hafar Landsbanka Íslands hf. lýst yfir stuðningi og vilja til að taka þátt í slíkri hóp­máls­sókn verði talið að upplýsingar um rekstur og meðferð eign­ar­halds eigenda Lands­banka Íslands hf. gefi tilefni til slíkrar málshöfðunar.

Kaup Samsonar á Landsbankanum og afskipti Fjármálaeftirlitsins

                Vitnastefnandi gerir fyrst grein fyrir því að félagið Samson hafi keypt Lands­bank­ann en hann var ríkisfyrirtæki til ársins 1997 þegar hann var gerður að hluta­fél­agi. Björg­ólfur Guðmundsson, Björgólfur Thor Björgólfsson og Magnús Þorsteinsson, hafi lagt grunn að þeim kaupum með bréfi til framkvæmdanefndar um einkavæðingu, 27. júní 2002. Í því hafi þeir, fyrir hönd óstofnaðs hlutafélags síns (síðar Sam­son eign­ar­haldsfélag ehf.), gert tilboð í kaup á „að minnsta kosti 33,3%“ hlutafjár Lands­bank­ans og kaup­rétti að 10% heildarhlutafjár í 24 mánuði frá undirritun kaup­samn­ings. Samn­inga­viðræður hafi leitt til sam­komu­lags og 31. desember 2002 hafi Sam­son og íslenska ríkið undirritað samning um kaup Sam­sonar á 45,8% hlut í Lands­banka Íslands hf. í tveimur skrefum. Kaup Samsonar hafi meðal annars verið með fyrir­vara um samþykki Fjármálaeftirlitsins.

                Vitnastefnandi víkur einnig að afstöðu Fjármálaeftirlitins til þessara kaupa og áhyggjum þess af lagalegri stöðu Samson gagnvart bankanum, það er hvort félagið ætti að flokkast sem móðurfélag hans. Samson hafi, með bréfi 12. nóvember 2002 sótt um samþykki FME fyrir kaupum félagsins á virkum eign­ar­hlut í bank­anum. Eftir­litið hafi fallist á umsókn Samsonar með ákvörðun 3. febrúar 2003. Í henni komi fram að við meðferð umsóknar félagsins hafi verið athugað hvort, ef af fyrir­hug­uðum við­skiptum yrði, líta bæri á Samson sem móður­félag Landsbankans og þar með eign­ar­halds­félag á fjár­mála­sviði í skilningi 97. gr. laga nr. 161/2002 um fjár­mála­fyrir­tæki.

                Fjármálaeftirlitið hafi tekið fram að þrátt fyrir að Samson færi ekki formlega með meirihluta atkvæða í Landsbankanum gætu athafnir bankans sjálfs leitt til þess að staðan yrði sú í raun. Eftirlitið hafi nefnt sem dæmi að bankinn kynni að eignast eigin bréf í þeim mæli að Samson færi í raun með meirihluta atkvæða á hlut­hafa­fundum.

                Fjármálaeftirlitið hafi því talið að ekki væri unnt að útiloka að eignarhald á 45,8% hlutafjár í Landsbankanum gæti skapað ráðandi stöðu í skilningi 1. mgr. 97. gr. laga nr. 161/2002. Hluthafar í Landsbankanum hefðu um mitt ár 2002 verið ríflega 14 þúsund og hefðu 10 stærstu hluthafarnir farið með ríflega 71% hlutafjár. Ríflega 28% hluta­fjárins dreifðust því á um 14 þúsund almenna hluthafa sem hafi almennt ekki beitt atkvæðis­rétti sínum á hluthafafundum. Því væri staða þess aðila sem færi með 45,8% hluta­fjár mjög sterk og gæti hann mögulega ráðið meirihluta stjórnar félags­ins.

                Að lokum hafi FME sagt að á meðan eignarhlutur Samsonar færi ekki yfir 50% að teknu tilliti til eigin bréfa bankans eða ákvæða í samþykktum Landsbankans eða samn­inga, sem getið væri í 3.-5. tl. 97. gr. laga nr. 161/2002, eða önnur áður­greind sjónar­mið ættu ekki við, teldi FME að Samson yrði ekki talið eignar­halds­félag á fjár­mála­sviði.

                Í niðurstöðum ákvörðunar eftirlitsins komi fram að til grundvallar henni liggi enn fremur yfirlýsing eigenda Samsonar um aðgerðir í því skyni að styrkja þá niður­stöðu að Samson teldist ekki fara með ráðandi eignarhlut í bankanum. Meðal annars hefði Samson lýst yfir því að félagið myndi beita sér fyrir því að fagaðilar, sem ekki væru eig­endur að Samson, tækju sæti í bankaráði Lands­bankans svo og að í fyrstu myndi ein­ungis einn af eigendum Samsonar sækjast eftir kjöri í bankaráð.

                Fjármálaeftirlitið hafi, 31. maí 2005, sent formanni bankaráðs Lands­bank­ans, Björg­ólfi Guðmundssyni, bréf þar sem fram komi að með hlið­sjón af þeirri reynslu sem fengist hefði af eignarhaldi Samsonar í bankanum teldi FME mikil­vægt að taka að nýju til skoðunar hluta þeirra sjónarmiða og skil­yrða sem lágu til grund­vallar sam­þykki eftirlitsins fyrir kaupum Samsonar á Lands­bank­anum. Taldi FME að meðal annars þyrfti að taka til nánari athugunar hvort Samson teldist  eignar­halds­félag á fjár­mála­sviði í skilningi 97. gr. laga nr. 161/2002. Fjár­mála­eftir­litið minnti á að stofn­unin hefði gert ráð fyrir því 2003 að Samson beitti sér fyrir því að fag­aðilar sem ekki væru tengdir eigendum Samsonar tækju sæti í stjórn Landsbankans og að aðeins einn af eig­endum Samsonar tæki, að minnsta kosti í fyrstu, sæti í stjórninni. Engu að síður hefðu aðilar nátengdir félaginu, svo sem starfs­menn þess, setið í banka­ráði auk stjórn­ar­for­manns­ins. Þannig hefðu þrír þeirra fimm banka­ráðs­manna sem undir­rituðu árs­reikn­ing Lands­bankans 2004 verið ýmist eig­endur eða starfs­menn Samsonar. Á árinu 2005 hefði Fjár­mála­eftir­litið dregið þá ályktun af ofan­greindu að ekki hefði verið sýnt fram á, á full­nægj­andi hátt, að staða Sam­sonar, eigenda þess og tengdra aðila, gagn­vart Lands­bank­anum, væri ekki önnur og nánari, en fælist í ávinningi almennra hlut­hafa af heil­brigðum og traustum rekstri bank­ans. Fjár­mála­eftir­litið óskaði eftir sjón­ar­miðum Sam­sonar varðandi fram­an­greint og ítarlegum til­lögum sem miðað gætu að því að tryggja eðli­legt eftirlit og óháða stöðu félagsins og tengdra aðila gagn­vart bank­anum til framtíðar, ella kæmu úrræði FME til skoð­unar.

                Vitnastefnanda virðist bréf Fjármálaeftirlitsins hafa verið tekið fyrir á fundi banka­ráðs Lands­bank­ans, 28. júní 2005, þar sem jafnframt hafi verið lögð fram drög að svari til FME. For­maður bankaráðs virðist hafi vikið af fundi við umræðuna. Sam­son hafi svarað eftir­lit­inu með bréfi, 29. júní 2005. Í því hafi félagið brugðist við áhyggju­efnum stofn­un­ar­innar og lýst sig reiðubúið til viðræðna um lausn. Vitna­stefn­anda virðist að með þessu bréfi hafi lokið þeim bréfaskiptum sem hófust með bréfi eftir­lits­ins til Sam­sonar, 31. maí 2005, en sam­skipti FME og Samsonar hafi eftir það farið að snúast um beiðni Sam­sonar um heimild til að víkka starfsheimildir félagsins sem sett var fram í bréfi 30. júní 2005. Þeirri umfjöllun hafi lokið með því að FME heim­il­aði Sam­son að breyta sam­þykktum sínum og víkka starfsemi sína samkvæmt ákvörðun 2. júní 2006. Í lok þeirrar ákvörðunar taki eftirlitið þó fram að stofnunin muni áfram fylgjast með því hvort tilefni sé til að breyta því mati hennar að Samson skuli ekki teljast móður­félag Lands­bank­ans.

Óbeint eignarhald Björgólfs Thors í Landsbankanum

                Vitnastefnandi skýrir áhrif Björgólfs Thors á stjórnun Landsbankans með því að hann hafi haft óbeint eign­ar­hald á bankanum. Samson hafi verið langstærsti eigandi hluta­fjár í Lands­bank­anum frá kaupum á 45,8% hlut 31. desember 2002. Samkvæmt árs­reikningum bank­ans hafi sá eignar­hlutur þróast til loka júní 2008 eins og næsta tví­skipta tafla sýni, en í henni sé ekki tekið tillit til eigin hluta bank­ans og dótturfélaga hans:

Dags.	31.12.03	31.12.04	30.06.05	31.12.05	30.06.06
Eignarhluti	44,30%	44,79%	44,79%	40,17%	41,37%

Dags.	31.12.06	30.06.07	31.12.07	30.06.08
Eignarhluti	41,37%	41,37%	40,73%	41,85%

                Eftir því sem vitnastefnandi komist næst hafi eigin hlutir Landsbanka Íslands hf. og hlutir dótturfélaga hans verið að minnsta kosti þessir frá árinu 2005 og áfram:

Nafn hluthafa	Eigendur	30.06.05	31.12.05	30.06.06	31.12.06	30.06.07	31.12.07	30.06.08
Landsbanki Íslands hf.	-	6,19%	6,34%	7,65%	1,44%	1,83%	1,60%	8,63%
Landsbanki Luxembourg S.A.	Landsbanki Íslands hf. (100%)	3,75%	5,05%	3.24%	3,04%	5,85%	6,60%	3.54%
Landsbankinn eignarh.félag ehf.	Landsbanki Íslands hf. (100%)	-	1,45%	1,45%	-	-	-	0,69%

                Samson hafi að stærstum hluta verið í eigu feðganna Björgólfs Guðmunds­sonar og Björgólfs Thors Björgólfssonar í gegnum eignarhaldsfélög þeirra. Eignarhald á Sam­son hafi verið skráð á eftirfarandi hátt frá kaupum félagsins á hlut í Lands­bank­anum, 31. desem­ber 2002, eftir því sem vitnastefnandi komist næst:

Nafn hluthafa	Eigendur	31.12.02	31.12.03	31.12.04	31.12.05	31.12.06	31.12.07	30.06.08
Amber International Ltd.	Björgó. Th (60%) og Björg­ólfur Guð­munds (40%)	85,50%	0,00%	0,00%	0,00%	0,00%	0,00%	0,00%
Givenshire Equties Limited	Björgólfur Thor Björgólfss	0,00%	42,75%	42,75%	49,50%	49,90%	49,90%	49,90%
Bell Global Limited	Björgólfur Guðmundss	0,00%	42,75%	42,75%	49,50%	49,90%	49,90%	49,90%
Mirol Invest­ments Ltd.	Magnús Þorsteinss	14,50%	14,50%	14,50%	0,00%	0,00%	0,00%	0,00%
Hersir	Starfsmenn Novators/ Samson	0,00%	0,00%	0,00%	1,00%	0,00%	0,00%	0,00%
Björgólfur Guðmundss		0,00%	0,00%	0,00%	0,00%	0,10%	0,10%	0,10%
Björgólfur Thor Björgólfss.		0,00%	0,00%	0,00%	0,00%	0,10%	0,10%	0,10%
Samtals		100 %	100 %	100 %	100 %	100 %	100 %	100 %

                Frá 1. janúar 2005 hafi öllum félögum, sem hafi skráð verðbréf sín á skipu­legan verð­bréfa­mark­að í ríki innan EES, verið skylt að gera reikningsskil sín í sam­ræmi við alþjóð­lega reikn­ings­skilastaðla, sbr. 3. mgr. 56. gr. H eldri laga um ársreikn­inga nr. 144/1994, sbr. 52. gr. laga nr. 45/2005 og 4. mgr. 90. gr. núgildandi laga um árs­reikn­inga nr. 3/2006. Í 12. tölu­lið 2. gr. laga nr. 144/1994 og 3/2006 séu alþjóð­legir reikn­ings­skilastaðlar skil­greindir þannig:

reikningsskilastaðlar (IAS/IFRS) samkvæmt skilgreiningu 2. gr. reglugerðar (EB) nr. 1606/2002 sem framkvæmdastjórn ESB hefur samþykkt skv. 3. gr. reglu­gerðar (EB) nr. 1606/2002[.]

                Þessi reglugerð hafi verið leidd í lög hér á landi 1. janúar 2005 með lögum nr. 45/2005, sbr. 52. gr. laganna. Í alþjóðlegum reikningsskilastaðli IAS 24, sem sam­þykktur hafi verið af framkvæmdastjórn ESB, 29. september 2003, með reglu­gerð nr. 1725/2003, sé fjallað um upplýsingar um tengda aðila.

                Í staðlinum komi fram hvaða aðilar falli undir skilgreininguna tengdir aðilar og hverjir ekki. Markmið staðalsins sé að tryggja að í ársreikningi komi fram allar nauð­syn­legar upp­lýsingar um tengda aðila og áhrif þeirra á fjárhagsstöðu og rekstrar­afkomu ein­ing­ar­innar. Samkvæmt staðlinum sé þess krafist að skýrt sé frá viðskiptum við tengda aðila og óuppgerðum kröfum og skuldum vegna þeirra í ársreikn­ingum/­árs­hluta­reikn­ingum sem séu gerðir í samræmi við IAS 27 um samstæðureikningsskil og aðgreind reikn­ings­skil.

                Í IAS 24 sé tengdur aðili skilgreindur sem aðili sem geti haft mikilvæg áhrif á félagið vegna eignarhalds eða áhrifa með öðrum hætti svo sem vegna stöðu eða tengsla við aðila sem hafa yfirráð eða eru lykilstjórnendur félags.

                Í staðlinum komi jafnframt fram að þegar skoðaðir séu allir mögulegir tengdir aðilar sé athyglinni beint að efni (e. substance) sambandsins en ekki eingöngu laga­legu formi. Þau sjónarmið komi jafnframt fram í ítarlegri skilgreiningu á hug­tak­inu „veru­leg áhrif“ sem sé í reikningsskilastaðli IAS 28 (um fjárfestingar í hlut­deildar­félögum).

                Í kafla 21.5 í staðli IAS 24 sé fjallað um skýringar. Þar komi fram að gera þurfi grein fyrir sambandi móður- og dótturfélags án tillits til þess hvort þau hafi átt við­skipti sín í milli. Hafi verið viðskipti milli tengdra aðila skuli félagið skýra frá eðli við­skipt­anna sem og upplýsa um þau og óuppgerðar kröfur/skuldir. Þessar upp­lýs­ingar séu sagðar nauðsynlegar til þess að skilja möguleg áhrif þeirra á reikn­ings­skilin. Í sama ákvæði séu tekin dæmi um þau viðskipti sem þurfi að skýra frá séu þau við tengda aðila. Þar á meðal séu lánveitingar og eiginfjárframlög, sem og veittar ábyrgðir, veð og tryggingar. Hafi Landsbankinn verið í viðskiptum við tengda aðila hefði félagið þannig átt að skýra frá eðli viðskiptanna og upplýsa um viðskiptin og óupp­gerðar kröfur/­skuldir.

                Samkvæmt minnisblaði endurskoðunarfyrirtækisins PriceWaterhouseCoopers, dags. 22. október 2005, hafi PWC fundað með Birgi Má Ragnarssyni, fram­kvæmda­stjóra Samsonar, 20. október 2005. Tilgangur fundarins hafi verið að fá upplýsingar frá Birgi um eigendur hlutafjár í Samson svo hægt væri að meta hvort veita ætti upp­lýs­ingar um venslaða aðila í reikningsskilum Landsbankans með tilliti til IAS 24. Endur­skoð­unar­fyrir­tækið taki fram á minnisblaðinu að við skilgreiningu á mikil­vægum áhrifum sé oft stuðst við 20% eignar­hlut og að óbeinn eignarhlutur Björgólfs Thors hafi reiknast 19% í upphafi árs 2005, miðað við að hann færi aðeins með 42,5% í Sam­son. Í minnis­blaðinu komi fram að Birgir hafi upp­lýst PWC um að Samson hefði sjálft keypt hlut Magnúsar Þor­steins­sonar í Sam­son en að sú ráðstöfun væri ein­ungis tíma­bundin. Á meðan félagið ætti hlut í sjálfu sér féllu atkvæði tengd honum niður á hlut­hafa­fundum, þannig að tíma­bundið færu þeir Björg­ólfur Guðmundsson og Björg­ólfur Thor með 50% atkvæða hvor í Samson. Fram komi að fram­kvæmda­stjór­inn hafi verið mjög vel með­vitaður um að það gæti valdið mikilli breytingu á upp­lýs­ingum um venslaða aðila í reiknings­skilum Lands­bank­ans. Hann hafi greint frá því að fyrir­hugað væri að breyta eign­ar­hald­inu í Samson fyrir árslok 2005, þannig að eign­ar­hlutur Björg­ólfs Thors yrði sá sami eða minni en hann hafi verið í upphafi ársins. Sam­kvæmt minn­is­blað­inu hafi endur­skoðunar­fyrirtækið gert fram­kvæmda­stjór­anum grein fyrir því að gerðist þetta ekki væri líklegt að skilgreina yrði Björgólf Thor sem venslaðan aðila á grund­velli IAS 24 þannig að upp­lýsa þyrfti um viðskipti hans við bank­ann á grund­velli ákvæða í staðl­inum og mögu­lega í öðrum stöðlum. Niður­staða PWC, að þessum upplýsingum fengnum, hafi verið sú að breyta skýr­ingum á vensl­uðum aðilum gagn­vart Samson og hluthöfum þess félags í árshluta­upp­gjöri 30. sept­em­ber 2005 þannig að í stað þess að greina frá því að Sam­son væri í eigu þriggja ein­stakl­inga yrði að segja að Samson væri í eigu þriggja aðila. Fyrir áramót yrði síðan að fá frekari upp­lýs­ingar um stöðu á eign­ar­haldi Samsonar og meta málið upp á nýtt með til­liti til ákvæða IAS 24 og þess sem komið hefði fram á minnis­blaðinu. Undir minnis­blaðið riti Vignir Rafn Gísla­son, lög­giltur endur­skoð­andi.

                Hinn 20. janúar 2006 hafi Samson tilkynnt Fjármálaeftirlitinu að Hersir – ráð­gjöf og þjón­usta ehf. hafi, 30. desember 2005, keypt 1% hlut í Samson en í til­kynn­ing­unni hafi ekki komið fram hver væri seljandi hlutanna. Í til­kynn­ing­unni segi að Sam­son eigi 40,17% hlutafjár í Landsbankanum. Þá segi að Hersir sé í eigu Þor­valds Björns­sonar, Þórs Kristjánssonar, Tómasar Ottós Hans­sonar, Birgis Más Ragnars­sonar og Andra Sveinssonar. Enn fremur hafi verið tekið fram að Andri Sveins­son væri banka­ráðs­maður og fruminnherji í Landsbankanum. Þá væru Birgir Már Ragnarsson, sem stjórnarmaður og framkvæmdastjóri, og Þór Krist­jáns­son fjár­hags­lega tengdir Samson.

                Vitnastefnandi hafi undir höndum kaupsamning Samsonar og Hersis, dags. 30. des­ember 2005, að öllum líkindum vegna framangreindra kaupa. Í samningnum lofi Hersir að kaupa og Samson að selja alls 10.000.000 hluta í Samson að nafnverði 1 kr. hver hlutur en þetta sé 1% hlutafjár í Samson. Kaupverð hlutanna hafi verið 928.300.00 kr. miðað við gengið 92,83 á hverjum hlut. Kaupverðið skyldi greitt í reiðufé 15. janúar 2005 [svo] en hið selda skyldi afhent 30. desember 2005. Undir kaup­samn­inginn riti Birgir Már Ragnarsson fyrir hönd Samsonar og Þór Kristjánsson fyrir hönd Hersis. Kaup­verðið virðist samkvæmt ársreikningum Hersis aldrei hafa verið greitt heldur ein­göngu viðskiptafært. Kaupin beri með sér að vera mála­mynda­gern­ingur enda virðist Hersir ekki hafa haft fjárhagslega burði til að ráðast í svo mikla fjár­fest­ingu á eigin forsendum.

                Samkvæmt töflunum hér að framan virðist Hersir ehf. hafa selt hlut sinn í Sam­son strax á árinu 2006 – að minnsta kosti við lok þess árs samkvæmt árs­reikn­ingi. Þannig hafi eign­ar­hald Björgólfsfeðga aftur farið í sama horf og áður og við lok árs 2006 hafi þeir aftur farið með 50% atkvæðisréttar hvor, samkvæmt framan­greindum upp­lýs­ingum.

                Björgólfur Thor hafi, frá árinu 2003, haldið utan um hlut sinn í Samson með eign­ar­halds­félaginu Givenshire Equities Ltd. Samkvæmt yfir­lýsingu á vef­síðunni www.btb.is hafi Fjármálaeftirlitinu verið tilkynnt, snemma árs 2007, um kaup starfs­manna Novator ehf., eignar­halds­félags í eigu Björgólfs Thors, á 5% hlut í Given­shire í gegnum Lands­bankann í Lúxem­borg, en ekki liggi nákvæm­lega fyrir hvenær það eigi að hafa gerst. Gefið hafi verið til kynna að kaupandi hlut­anna hafi verið félag í eigu starfs­manna Novator. Virðist sem Björgólfur Thor hafi farið með 100% hlut í Given­shire í gegnum félag sitt Valhamar Group Limited á árinu 2006 en árið 2007 hafi starfs­menn Novator farið með allt að 5% á móti 95% hlut Val­ham­ars­/­Björg­ólfs. Neðan­greind tafla sýnir hvernig eignarhaldi virðist hafa verið háttað á Given­shire:

Nafn hluthafa	Eigendur	31.12.03	31.12.04	31.12.05	31.12.06	31.12.07	30.06.08
Valhamar Group Ltd	Björg. Thor Björgó.son	100 %	100 %	100 %	100 %	95,00%	95,00%
Landsbanki Luxemborg	-	0,00%	0,00%	0,00%	0,00%	5,00%	5,00%
Samtals		100 %	100 %	100 %	100 %	100 %	100 %

                Vitnastefnandi telur eignarhlut og atkvæðavægi Samsonar hafa verið van­metið sem og áhrif Björgólfs Thors sem annars aðaleiganda Samsonar. Þetta hafi haft umtals­verðar afleiðingar í för með sér eins og nánar verði vikið að síðar. Samkvæmt þeim upp­lýs­ingum sem vitnastefnandi hafi aflað sér virðist sem við útreikning á eign­ar­hlut Sam­sonar hafi ekki verið tekið tillit til eigin hluta Landsbankans og hluta dóttur­félaga hans, en ekki beri að taka tillit til þessara eign­ar­hluta, sbr. ákvæði 7. mgr. 97. gr. laga nr. 161/2002, sbr. einnig 3. mgr. 82. gr. laga nr. 2/1995. Þá séu ótaldir eignar­hlutar í aflands­félögum undir stjórn Lands­bank­ans.

Eignarhald aflandsfélaga á hlutum í Landsbankanum

                Vitnastefnandi vísar í skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis, um aðdraganda og orsakir falls íslensku bankanna 2008. Samkvæmt henni hafi árið 2000 verið stofnuð fjár­halds­félög (e. trusts) á aflands­svæðum í tengslum við innleiðingu kaup­réttar­samn­inga í launa- og hvatakerfi Lands­bankans. Hin erlendu fjárhaldsfélög, sem hafi orðið að minnsta kosti þrjú, hafi í upp­hafi verið eigna­laus en hafi átt að fullu tvö til fjögur eignar­haldsfélög sem stofnuð voru til þess að halda utan um þau hlutabréf Lands­bank­ans sem voru andlag kaup­rétt­ar­samn­inga við starfsmenn bankans. Þessi eignar­halds­félög hafi verið sjálfs­eignar­stofn­anir. Sam­kvæmt skýrslu Kristjáns Gunnars Valdi­mars­sonar, fyrr­verandi for­stöðu­manns skatta­sviðs Landsbankans, fyrir rann­sóknar­nefnd Alþingis hafi ástæða þess að stofnuð voru fleiri eignarhaldsfélög verið sú að með því mátti komast hjá flögg­unar­skyldu sam­kvæmt lögum um verðbréfaviðskipti. Þá hafi Kristján lýst því að Samson hefði notið undan­þágu frá yfirtökuskyldu við kaupin á bankanum á þeirri forsendu að hluta­fjár­eign færi ekki yfir þau ríflega 45,8% sem félagið hafði keypt í bankanum. Venja væri í tengslum við kaup­réttarsamninga að gefa út viðbótarhlutabréf til þeirra sem innleystu kaup­réttinn en í tilviki Landsbankans hefði það þynnt út hlut Samsonar. Þannig hefði fél­agið ekki getað tryggt meiri­hluta­eign sína í bankanum eftir innlausn því reglur um yfir­töku hefðu mögulega getað átt við hefði Samson síðar ætlað að auka við hlut sinn að nýju.

                Í skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis segi að framkvæmdin hafi verið sú, þegar gerðir voru kaupréttarsamningar við starfsmenn, að Landsbankinn hafi lánað eign­ar­haldsfélögunum fyrir kaupum á hlutabréfum í bankanum, fyrst LB Holding árið 2000, þá Marcus Capital Ltd. árið 2004 og að lokum Proteus Global Holding árið 2005, en áðurnefnd fjárhaldsfélög hafi ein átt eignarhaldsfélögin. Veð fyrir lán­unum hafi verið hlutabréfin sjálf. Landsbankinn hafi síðan gert framvirkan samn­ing við hvert eignarhaldsfélag fyrir sig um meðal annars afhendingu á bréfunum. Fjár­mögnun á félög­unum hafi síðan færst yfir í hina bankana tvo, Glitni og Kaupþing, árið 2006.

                Í skýrslunni segi að framangreind aflandsfélög hafi að fullu verið undir stjórn og fjár­hags­legum yfirráðum Landsbankans í umsjá meðal annars Kristjáns Gunnars Valdi­mars­sonar og Hauks Þórs Haraldssonar, framkvæmdastjóra fjármála- og rekstr­ar­sviðs bank­ans. Hafi bank­inn gefið út sjálfskuldarábyrgðir í sínu nafni til að ábyrgjast lán félag­anna hjá Kaup­þingi og Glitni eftir að fjármögnun félaganna færðist yfir til þeirra. Í skýrsl­unni sé vakin athygli á því að Landsbankinn hafi ekki þurft að leggja fram sam­bæri­lega ábyrgð gagn­vart Straumi en að stærsti hluthafinn hafi verið hinn sami í báðum bönkum, Björg­ólfur Thor Björgólfsson.

                Samkvæmt skýrslunni hafi hin erlendu eignarhaldsfélög átt að standa skil á afhend­ingu hlutabréfa í Landsbankanum yrði verð bréfanna hærra en kaupréttargengið og kauprétturinn yrði nýttur, samkvæmt framvirkum samningum. Yrði gengi bréfanna lægra en kaupréttargengið yrði kauprétturinn ekki nýttur. Það þýddi að félagið ætti hluta­bréf sem stæðu ekki undir láninu sem hafði verið tekið til að kaupa þau. Þar með hefði lækkun hlutabréfaverðsins endanlega fallið á bankann sjálfan. Því hafi áhætta af lækkun bréfanna ávallt haldist hjá bankanum sjálfum eða fjárhagslega tengdum aðilum hans, eins og Straumi.

                Samkvæmt skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis hafi eignarhaldsfélögin, sem sett hafi verið á fót í ofangreindum tilgangi, að minnsta kosti verið þessi:

Félag	Land	Fjármögnun	Trygging	Fjöldi hluta að nafnvirði
LB Holding Ltd. (kt.630600-9010)	Guernsey	Tvö lán hjá Straumi 10. október 2006 og 26. febrúar 2007	Hlutabréf í Lands­bankanum	150.000.000
Kargile Portfolio Inc. (kt. 481204-9170)	Tortóla	Tvö lán hjá Lands­bank­anum 2. feb. og 18. maí 2005 að fjár­hæð samtals um kr. 525 millj. Hjá Straumi frá des. 2006	Hlutabréf í Lands­bankanum	42.700.000
Marcus Capital Ltd. (kt. 510305-9810)	Tortóla	Lán hjá Lands­bank­anum frá 18. maí 2005 að fjár­hæð um kr. 1 ma. Færsla til Straums 2006.	Hlutabréf í Lands­bankanum	90.000.000
Empennage Inc. (kt. 690506-9710)	Panama	Óljóst. A.m.k. kr. 6,9 milljarðar frá Kaupþingi.	Sjálfsk.ábyrgð Lands­bankans	Óljóst. A.m.k. 123.269.412 hlutir frá ágúst 2006 til 29. júní 2007. A.m.k. 238.269.412 hlutir frá þeim tíma til ágúst 2007.
Zimham Corporation (kt. 690506-9980)	Panama	Lán hjá Kaupþingi frá júní 2006 að fjárhæð 4,5 ma. Lán hjá Glitni að frá júní 2007 að fjárhæð kr. 5,6 ma.	Sjálfsk.áb. Landsbankans frá júní 2006 til júní 2007. Hand­veð í hluta­bréfum í Lands­bankanum frá þeim tíma.	Óljós. A.m.k.um 238 millj. hlutir frá júní 2007
Peko Investment Company Ltd. (kt. 510305-9730)	Tortóla	Lán hjá Sraumi frá 29. sept. 2006 að fjárhæð kr. 1,5 ma.	Hlutabréf í Landsbankanum	130.000.000
Proteus Global Holding S.A. (kt. 520204-9030)	Tortóla	Lán hjá Straumi frá 26. sept. 2006 að fjárhæð tæplega kr. 1,4 ma.	Hlutabréf í Landsbankanum	207.900.000
Kimball Associated Inc. (kt. 550107-9880)	Panama	Lán hjá Straumi frá 30. janúar 2007 að fjárhæð kr. 6,513 ma.	Hlutabréf í Landsbankanum	326.000.000

                Samkvæmt þessu hafi framangreind eignarhaldsfélög eignast samtals um 1.422.869.412 hluti í Landsbankanum á tímabilinu frá febrúar 2005 til júní 2007. Kaup hlut­anna hafi ýmist verið fjármögnuð með lánum frá Landsbankanum sjálfum, Straumi-Burðarási, sem hafi verið fjárhagslega tengdur Landsbankanum, Glitni og Kaup­þingi. Í þau skipti sem Glitnir og Kaupþing lánuðu félögunum fyrir kaupunum hafi lánin verið tryggð með sjálfskuldarábyrgð Landsbankans. Í skýrslu rann­sókn­ar­nefndar Alþingis segi að framangreind félög hafi átt samanlagt um 13,2% af hlutafé Lands­bankans frá miðju ári 2006 til falls bankans. Segist nefndin ekki hafa fundið skýr­ingar á ráðstöfunum á um 225 milljónum hluta í Landsbankanum af þeim 1.480 mill­jónum hluta sem hefðu verið útistandandi vegna kaupréttarsamninga í lok árs 2007 miðað við ársreikning. Þá hafi heildarinnlausn starfsmanna Landsbankans á kaup­rétt­ar­samn­ingum numið 217 milljónum að nafnvirði í félaginu á árunum 2004-2008. Ekki væri að sjá að Landsbankinn hefði dregið á eign aflandsfélaganna til að mæta þessari innlausn starfsmannanna.

                Við skýrslutöku fyrir rannsóknarnefnd Alþingis hafi Kristján Gunnar Valdi­mars­son lýst því að fyrir aðalfund Landsbankans, 9. febrúar 2007, hefði Sigurjón Þ. Árna­son, þáverandi bankastjóri, farið þess á leit við sig að safna saman umboðum frá stjórnum erlendu fjárhaldsfélaganna og fara með atkvæðarétt félaganna á fundinum og þá einkum til að leggja starfskjarastefnu bankaráðs lið. Hefði þetta verið gert og hafi Kristján sagst hafa farið með atkvæðarétt félaganna á fundinum samkvæmt umboði og greitt atkvæði á fundinum.

                Hinn 20. febrúar 2008 hafi Fjármálaeftirlitið sent bankastjórn Landsbankans skýrslu um athugun á útlánaáhættu hjá Landsbankanum. Í skýrslunni hafi verið kunn­gerðar niður­stöður vettvangsrannsókna FME sem farið hafi fram dagana 18. og 19. sept­em­ber 2007. Í skýrslunni hafi eftirlitið meðal annars tekið til athugunar kaup­rétt­ar­samn­inga Lands­bank­ans. Sagði eftirlitið að þeir tækju til 1.740 milljóna króna að nafn­verði eða 15,8% af heild­ar­hlutafé bankans. Því næst hafi FME fjallað um þau eign­ar­halds­félög sem héldu utan um hlutina sem lægju til grundvallar kaup­réttar­samn­ing­unum. Hafi eftir­litið tekið fram að eini tilgangur félaganna væri að halda utan um þessa hluti í bank­anum til þess að hann gæti efnt kaupréttarsamninga sína við starfs­menn bank­ans. Gerðir væru skuld­bind­andi samn­ingar við þessi félög um að bankinn keypti umrædda hluti á fyrir fram ákveðnu verði og tíma. Komið hefði fram á fundi með starfs­mönnum bank­ans að atkvæðaréttur eignarhlutanna væri óvirkur þó svo að dæmi væru um að starfs­maður bank­ans hefði farið með atkvæðarétt samkvæmt umboði. Eftirlitið hafi að svo stöddu ekki tekið afstöðu til framangreinds en hafi sagst myndu á síðari stigum skoða frekar hvernig eignarhaldi bankans væri fyrir komið, meðal annars með til­liti til laga um virka eignar­hluti og hámark eigin bréfa. Að lokum hafi FME bent á að fyrirkomulag bankans vegna kaup­réttar­samninga væri til þess fallið að draga úr gagnsæi á eignarhaldi hans.

Áhættuskuldbindingar Landsbankans vegna Björgólfs Thors

                Vitnastefnandi víkur einnig að því að 22. mars 2007 hafi Fjármálaeftirlitið birt niður­stöður athugunar á áhættu og innra eftir­liti Landsbanka Íslands hf. sem fram hafi farið á tímabilinu frá apríl 2005 til maí 2006. Í niðurstöðum sínum hafi FME meðal annars gert athuga­semdir við áhættu­stýr­ingu útlána hjá Lands­bankanum. Helstu efnis­atriði athuga­semd­anna hafi meðal annars verið þau að skil­grein­ingu Lands­bank­ans og meðferð á fjár­hags­lega tengdum aðilum samkvæmt reglum nr. 531/2003 væri ábóta­vant.

                Í viðhengi með bréfinu hafi eftirlitið sérstaklega tekið fyrir áhættu­skuld­bind­ingar Lands­bankans vegna Björgólfs Thors Björgólfssonar og tengdra aðila. Í því hafi komið fram að sam­kvæmt upplýsingum Landsbankans hefðu heildar­skuld­bind­ingar bank­ans gagn­vart félögum, sem að mati bankans voru fjárhagslega tengd Björgólfi Thor, numið 33.381 milljón króna eða 32,8% af lögbundnu eigin fé bankans (CAD EF). Eftir að FME hefði farið yfir lánveitingar til Björgólfs Thors og félaga tengdum honum, meðal annars Actavis hf., hafi eftirlitið komist að þeirri niðurstöðu að áhættu­skuld­bind­ing Lands­bank­ans gagnvart Björg­ólfi Thor og tengdum aðilum hafi numið að minnsta kosti 51,3 milljörðum króna sem nam þá 49,7% af CAD eigin fé bankans.

                Landsbankinn hafi mótmælt þessari túlkun Fjármálaeftirlitsins með bréfi, 30. apríl 2007, á þeim grundvelli að Björgólfur Thor og tengdir aðilar hafi ekki farið með yfir­ráð í Actavis og að ekki væri hætta á smiti á fjárhagslegum erfiðleikum milli þessara aðila vegna sterkrar fjárhagslegrar stöðu Björgólfs Thors og tengdra aðila að öðru leyti. 

                Vitnastefnandi hafi undir höndum glærukynningu þar sem reifuð séu rök og sjón­ar­mið Landsbankans fyrir því að tengja ekki áhættu vegna Björgólfs Thors og Actavis. Svo virðist sem Ársæll Hafsteinsson aðallögfræðingur bankans hafi lagt þessa glærukynningu fyrir bankaráðsfund 17. apríl 2007. Í kynningunni komi meðal annars fram að Landsbankinn hafi boðist til að lýsa yfir því að bankinn myndi ekki beita atkvæða­rétti sínum í Actavis kæmi það í veg fyrir að áhætta Björgólfs Thors og áhætta Actavis yrði samtengd. Vitnastefnandi telji fyrirliggjandi gögn gefa vís­bend­ingu um að stjórnendur Landsbankans og Björgólfur Thor hafi í sameiningu lagt á ráðin um það á hvaða hátt mætti víkja sér undan eða komast fram hjá reglum um stórar áhættu­skuld­bind­ingar vegna útlána Landsbankans til Björgólfs Thors og tengdra félaga.

                Eins og áður er komið fram hafnar vitnastefndi, Björgólfur Thor Björgólfsson, mála­vaxta­lýsingu vitna­stefn­anda í heild sinni en gerir þó ekki sjálfstæða grein fyrir máls­atvikum eins og þau horfa við honum.

Málsástæður og lagarök vitnastefnanda

                Til stuðnings kröfu sinni vísar vitnastefnandi til þess að samkvæmt 2. málslið 2. mgr. 77. gr. laga nr. 91/1991 sé aðila heimilt að leita sönnunar fyrir dómi með vitna­leiðslu eða öflun skjals eða annars sýnilegs sönnunargagns um atvik sem varði lög­varða hags­muni hans og geti ráðið niðurstöðu um hvort hann láti verða af máls­höfðun vegna þeirra. Vitnastefnandi telji skilyrðin uppfyllt í þessu tilviki.

                Ekki leiki neinn vafi á því að vitnastefnandi, sem hluthafi í Landsbankanum, hafi beðið tjón við fall bankans. Hann telji aðaleigendur Landsbankans, feðgana Björg­ólf Guðmundsson og Björgólf Thor Björgólfsson, hafa í gegnum eignar­halds­félagið Samson haft óeðlileg áhrif á starfsemi bankans og með skipulögðum og ólög­mætum hætti notað þau áhrif til þess að leyna yfirráðum sínum yfir Landsbanka Íslands hf. og veita Björgólfi Thor og félögum í hans eigu lán umfram heimildir.

                Þau atvik sem vitnastefnandi telji að rannsaka þurfi nánar til að taka afstöðu til þess hvort tilefni sé til að höfða bótamál séu samskipti stjórnar og stjórnenda Lands­bank­ans við aðaleigendur bankans, ytri og innri endurskoðendur, sem og Fjár­mála­eftir­litið, svo og hvernig það hafi komið til að upplýsingar um raunverulegt eignarhald bank­ans hafi verið jafn óljósar og gögn gefi til kynna. Jafnframt hver eða hverjir beri mögu­lega ábyrgð á því að viðskiptamönnum og hluthöfum bankans hafi lengi verið veittar rangar og villandi upplýsingar um eign­ar­hald bank­ans. Vitnastefnandi telur til­efni vera til að rann­saka hvort stjórn og stjórnendur bankans hafi lagt á ráðin með aðal­eig­endum hans um að veita rangar og villandi upplýsingar um eignarhaldið og að halda leyndum umfangs­miklum og óheimilum lánveitingum til Björgólfs Thors og tengdra félaga. Helstu atriði sem vitnastefnandi telur þurfa að rannsaka og leitast við að leiða í ljós með skýrslugjöf séu þessi:

1. Af hverju Samson eignarhaldsfélag ehf. hafi ekki verið skilgreint sem móður­félag Lands­banka Íslands hf. og hver eða hverjir hafi haft áhrif á það. Fyrir­liggj­andi upp­lýs­ingar, svo sem úr stefnu slitastjórnar Landsbanka Íslands hf. frá 16. janúar 2012 í héraðs­dómsmálinu nr. E-991/2012, bendi til þess að gróflega hafi verið farið á svig við reglur hlutafélagalaga og laga um fjármálafyrirtæki, um skil­grein­ingu á móður­félagi. Hefði Samson eignarhaldsfélag ehf. verið rétti­lega skilgreint sem móðurfélag Lands­banka Íslands hf. hefði það haft marg­vís­leg áhrif, meðal annars þau að ekki hefði verið undan því vikist að upplýsa um lán­veit­ingar til eigenda Samsonar eignar­halds­félags ehf. og að til yfir­töku­skyldu gagn­vart öðrum hluthöfum hefði stofnast. 

2. Tengt lið 1 hér að ofan telur vitnastefnandi að rannsaka þurfi sérstaklega hvort stjórn­endur og stjórn Landsbanka Íslands hf. hafi tekið þátt í því að leyna raun­veru­legri eignarhlutdeild Samsonar eignarhaldsfélags ehf. í Landsbanka Íslands hf., í því skyni að aðstoða aðaleigendur bankans við að fara á svig við reglur um yfir­töku­skyldu.

3. Hvort stjórn og stjórnendur bankans hafi vísvitandi og á skipulagðan hátt farið á svig við reglur um svokallaða tengda aðila. Vitnastefnandi telur þá laga­skyldu hafa hvílt á Landsbankanum að skilgreina Björgólf Thor Björg­ólfs­son sem tengdan aðila, en þeirri skyldu hafi bankinn ekki fylgt og þannig farið á svig við reglur um stórar áhættu­skuldbindingar og komið sér hjá því að upp­lýsa um umfangs­miklar lán­veit­ingar til hans, lánveitingar sem hafi verið langt umfram heim­ildir. Vitnastefnandi telur vís­bend­ingar um að kaup Hersis á hlut í eigu Sam­sonar eign­ar­halds­félags ehf. og félags í eigu starfsmanna Novator á hlut í Given­shire hafi verið sýndargerningar, gerðir í þeim til­gangi að halda form­legu eign­ar­haldi Björg­ólfs Thors í Lands­bank­anum fyrir neðan 20% mörkin sem kveðið sé á um í IAS 24 staðli þannig að formleg skylda til að skil­greina Björg­ólf sem tengdan aðila í reikningsskilum bankans yrði ekki virk.

4. Hvort stjórn og stjórnendur bankans hafi vísvitandi og á skipulagðan hátt farið á svig við reglur um skilgreiningu á stórum áhættuskuldbindingum. Vitna­stefn­andi telur sterkar vísbendingar vera fyrir hendi um það að stjórn og stjórn­endur Lands­banka Íslands hf. hafi, í samvinnu við Björgólf Thor Björg­ólfs­son, tekið ákvörðun um að tengja hann ekki við öll þau félög sem hann réði yfir, svo sem Actavis hf. Það hafi verið gert til þess að fara á svig við reglur um stórar áhættu­skuldbindingar.

                Vitnastefnandi byggir á því að hefði hið gríðarlega umfang lánveitinga til Björg­ólfs Thors, legið fyrir opinberlega, í síðasta lagi um áramótin 2005/­2006, hefði hann ekki fjárfest í bankanum. Sama eigi við hefði legið fyrir að Lands­banki Íslands hf. væri dótturfélag Samsonar eignarhaldsfélags ehf. Vitna­stefn­andi telji ljóst að sú dreif­ing áhættu sem regluverk um banka­starf­semi eigi að tryggja hafi ekki verið fyrir hendi hjá Landsbankanum og að bankinn hafi verið mun háðari Björgólfi Thor, og árangri hans í viðskiptum, en reikningar bankans hafi gefið til kynna. Vitnastefnandi telur óhugs­andi að hann eða aðrir fjárfestar hefðu fjár­fest í bankastofnun sem bryti gegn reglum um stórar áhættuskuldbindingar eins gróflega og Landsbankinn hafi gert vegna lána til Björg­ólfs Thors. Vitnastefnandi telur svo hafa verið komið að Lands­bank­anum hafi verið nauðsynlegt að halda leyndum umfangsmiklum lán­veit­ingum til Björg­ólfs Thors til að við­halda rekstr­ar­hæfi bankans og trú­verðug­leika. Það hafi leitt til þess að allir starfsmenn og stjórn­endur bankans hafi haft beina hags­muni af því að við­halda hinu ólögmæta ástandi.

                Vitnastefnandi telur nauðsynlegt að leita sönnunar um þau atvik sem fyrr greinir svo að hann geti metið hvort höfða eigi skaðabótamál á hendur Björgólfi Thor Björg­ólfssyni.

                Að öllu framangreindu virtu telur vitnastefnandi beiðnina uppfylla skilyrði 2. máls­liðar 2. mgr. 77. gr. laga nr. 21/1991. Hann vísar einnig til dóms Hæstaréttar í máli nr. 64/2011.

Málsástæðurog lagarök vitnastefnda

                Vitnastefndi vísar fyrst til þess að hugmyndir vitna­stefn­anda um málshöfðun á hendur sér séu óljósar en byggist á alvarlegum og illa afmörk­uðum ásökunum um „vís­vit­andi“, „skipulögð“ og „gróf“ lögbrot „stjórnar og stjórn­enda“ Landsbanka Íslands hf.

                Það veki athygli að vitnastefnandi beini spjótum sínum að vitnastefnda, sem óbeins eig­anda hlutar í bankanum. Tengsl vitnastefnda við Landsbankann hafi verið þau að hann átti, auk 0,1% eignarhlutar í Samson eignarhaldsfélagi ehf., Val­hamar Group, sem átti 95% hlut í Givenshire Equities Ltd., sem átti alla hluti í Given­shire Equities S.à r.l., sem átti 49,9% hlut í Samson. Öll þessi félög hafi lotið sjálf­stæðri stjórn. Samson hafi svo átt liðlega 40% hlut í Lands­bank­anum. Vitna­stefndi hafi ekki haft nein afskipti af meðferð eignarhlutar Samsonar, stjórn eða rekstri bankans. Vitna­stefndi beri því ekki neina ábyrgð gagnvart vitna­stefn­anda á starfsemi bank­ans eða öðrum þeim atriðum sem hann kvarti yfir.

                Vitnastefnandi telji sig sýnilega, og reyndar réttilega, ekki hafa sönnur fyrir því að vitnastefndi og faðir hans hafi „í gegnum eignarhaldsfélagið Samson haft óeðli­leg áhrif á starfsemi bank­ans og með skipulögðum og ólögmætum hætti notað þau áhrif til þess að leynda [sic] yfir­ráðum þeirra yfir Landsbanka Íslands hf. og veita lán til Björgólfs Thors og félaga í hans eigu umfram skuldir“. Af þeim sökum telji hann „að rannsaka þurfi nánar“ ýmis atriði sem hann tilgreini í beiðni sinni. Vitna­stefndi telji einu gilda hversu mikið „nánar“ þessi atriði verða rannsökuð, því stað­reynd máls­ins sé sú:

                í fyrsta lagi að vitnastefndi, sem óbeinn eigandi hlutar í bankanum, beri lögum samkvæmt ekki neina ábyrgð á starfsemi hans og

                í öðru lagi að vitnastefndi, sem óbeinn eigandi, hafi aldrei haft nokkur afskipti af starf­semi Landsbankans yfirleitt.

                Vitnastefnandi byggi sýni­lega á þeirri forsendu að „stjórn og stjórnendur bank­ans“ hafi vísvitandi stundað „umfangs­miklar og óheimilar“ lánveitingar í andstöðu við lög. Að öðrum kosti hefðu þessi sama „stjórn og stjórnendur“ tæpast getað lagt á ráðin um að „halda leyndum“ þessum lánveitingum. Í þessu felist því ásökun, reyndar með öllu ósönnuð, gagn­vart „stjórn og stjórnendum bankans“ um lögbrot sem gætu reynst refsi­verð, sbr. meðal annars 110. gr. og 112. gr. b laga nr. 161/2002 um fjár­mála­fyrir­tæki, sbr. lög nr. 130/2004 og 55/2007.

                Vitnastefndi krefst þess að beiðni vitnastefnanda verði hafnað. Hann telur þá ann­marka á beiðninni að vitnastefnandi hafi ekki neina lög­varða hagsmuni að verja, að Héraðsdómur Reykjavíkur hafi ekki lögsögu í málinu, að beiðni sé óskýr, ófull­nægj­andi og óafmörkuð, hún varði hags­muni fjölda manns sem hafi ekki gefist kostur á að láta málið til sín taka og beinist meðal annars að upp­lýs­ingum sem þagnar­skylda ríki um. Þá ætli vitna­stefn­andi sýnilega að freista þess að knýja menn til svara sem yrðu mögulega aðilar í máli sem hann hyggst höfða. Jafnframt felist í beiðninni ásak­anir á hendur þeim um refsiverða háttsemi.

                Beiðnin standi því ekki með nokkru móti undir skil­yrðum 77. og 78. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einka­mála, sbr. meðal annars VII. og X. kafla laganna.

Engir lögvarðir hagsmunir

                Samkvæmt 2. málslið 2. mgr. 77. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála sé það skil­yrði fyrir beiðni vitnastefnanda að hann leiti sönnunar „um atvik sem varða lög­varða hags­muni hans og geta ráðið niðurstöðu um hvort hann láti verða af máls­höfðun vegna þeirra“. Vitnastefndi mótmæli því að þetta skilyrði sé upp­fyllt.

                Hugmyndir vitnastefnanda um málshöfðun gegn vitnastefnda byggi á þeirri fjar­stæðu­kenndu forsendu að stjórn og stjórnendur Landsbankans muni koma fyrir dóm og viðurkenna þar að hafa brotið „gróflega“ og með „vísvitandi og skipulögðum hætti“ gegn lögum og reglum, mögulega þannig að varði refsingu. Vitnastefnandi hafi ekki ástæðu til að ætla að þetta muni gerast. Hugmyndir vitnastefnanda um máls­höfðun eigi sér því engan möguleika og það sé honum ljóst. Vitnastefnandi virðist þess í stað ætla að stilla upp allsherjar leik­sýn­ingu í dóminum sér og fjölmiðlum til skemmt­unar, en dóminum og öðrum til ama og trafala. Það sé óhugsandi að vitna­stefn­andi geti talist hafa lögvarða hagsmuni af rann­sókn sem þessari. Slíkir hags­munir séu hins vegar skilyrði þess að unnt sé að taka beiðni hans til greina. Þar sem þeir séu ekki fyrir hendi sé óhjákvæmilegt að hafna beiðni hans.

Héraðsdómur Reykjavíkur hefur ekki lögsögu í málinu

                Vitnastefndi byggir á því að í 1. mgr. 78. gr. laga um meðferð einkamála sé sér­stök lögsöguregla. Samkvæmt henni skuli beiðni sem þessi send dómara í þeirri þinghá þar sem „mætti höfða mál um kröfu“, þar sem „vitni er statt“ eða þar sem „sýni­legt sönn­un­ar­gagn er að finna“. Ekkert af þessu eigi við í málinu.

                Í fyrsta lagi sé heimilisvarnarþing vitnastefnda í Bretlandi. Honum verði því ekki stefnt fyrir Héraðsdóm Reykjavíkur nema með heimild í sérstakri varnar­þings­reglu. Ekki verði séð hvernig vitnastefndi geti átt varnarþing í Reykjavík vegna þeirra hug­mynda um málshöfðun sem vitnastefnandi reifi í beiðni sinni. Reyndar víki vitna­stefn­andi ekki einu orði að því hvar hann telji sér heimilt að höfða mál vegna hinna meintu atvika.

                Í öðru lagi séu nokkur þeirra vitna sem vitnastefnandi vilji kveða fyrir dóm búsett erlendis. Beiðnin verði því ekki studd þeim rökum að vitni sé statt í þinghá dóm­ara. Þá komi hvergi fram í beiðninni hvernig vitnastefnandi hyggist knýja þessa menn til að mæta fyrir dóminn.

                Í þriðja lagi óski vitnastefnandi eftir afhendingu tölvupósts í fórum vitna­stefnda og Birgis Más Ragn­ars­sonar, sem sé búsettur í Bretlandi. Þessi tölvupóstur fyrir­finnist ekki, svo vitað sé, í þinghá dómara. Vitnastefnandi geri ekki neina grein fyrir því hvernig hann hyggist knýja Birgi til afhendingar tölvupóstsins.

                Þar sem Héraðsdómur Reykjavíkur hafi ekki lögsögu í málinu sé óhjákvæmi­legt að hafna beiðni vitnastefnanda.

Beiðnin ófullnægjandi, óskýr og alls óafmörkuð

                Samkvæmt 2. mgr. 78. gr. laga um meðferð einkamála verði í beiðni sem þessari meðal annars að „greina skýrt frá því atviki sem aðili vill leita sönnunar um“. Beiðni vitnastefnanda uppfylli þetta skil­yrði alls ekki.

                Vitnastefnandi virðist ætla að fara í dómsrannsókn á margvíslegum atriðum í rekstri Landsbankans á löngu árabili. Hann hafi því ekki afmarkað nægjanlega vel þau atriði sem hann vilji rannsaka. Helst virðist hann ætla að fara í alls­herjar­rann­sókn á starf­semi Landsbankans án þess að nokkurra viðhlítandi takmarkana sé getið í beiðni hans. Með öllu sé óljóst að hverjum vitnastefnandi beini beiðninni. Af henni verði til dæmis ráðið að hún beinist ekki síst að verkum „stjórnar og stjórnenda Landsbankans“ án þess að útskýrt sé nákvæmlega hverjir teljist til þeirra. Sjálfur virðist vitnastefnandi meira að segja svo ruglaður um þetta að á einum stað tilgreini hann Landsbankann sem „varnar­aðila“. Óskýr og óafmörkuð beiðni vitnastefnanda uppfylli því ekki laga­skil­yrði og því sé óhjákvæmilegt að hafna henni.

                Þeim sem vilji afla gagna án þess að mál hafi verið höfðað beri í öðru lagi, sam­kvæmt 2. mgr. 78. gr., að „greina skýrt frá því ... hverja sönn­unin varðar að lögum“. Það hafi vitnastefnandi ekki gert.

                Óhjákvæmilegt sé að líta svo á að sönnunarfærsla vitnastefnanda varði að lögum hags­muni „stjórnar og stjórnenda“ Landsbankans, enda séu bornar sérstakar ásakanir á þessa menn í beiðninni. Þá megi ætla að sönnunarfærslan varði aðra þá sem eigi að veita upplýsingar. Þrátt fyrir þetta sé sönnunin sögð varða vitnastefnda einan. Þetta sé gert þótt vitna­stefndi hafi aldrei setið í stjórn Landsbankans og beiðni vitnastefnanda snúist að minnstum hluta um að afla upplýsinga frá vitnastefnda. Engar skýringar finnist á því af hverju vitnastefnandi hafi valið þennan háttinn í erindi sínu til dómsins. Þessi misbrestur á beiðninni sé alvarlegur. Af honum leiði að vitna­stefndi einn hafi verið kvaddur fyrir dóm til að bregðast við beiðninni og það þrátt fyrir að 4. mgr. 78. gr. mæli sérstaklega fyrir um að kveða skuli alla sem beiðnin „varðar“ fyrir dóminn. Með beiðninni hafi því vitnastefnandi komið í veg fyrir að ýmsir aðilar sem málið varðar fái gætt réttar síns við meðferð hennar fyrir dómi. Því sé óhjákvæmilegt að hafna beiðninni.

                Í þriðja lagi verði sá sem vilji afla upplýsinga til undirbúnings málshöfðun að gera grein fyrir því „hvernig hann vill“ að sönnunar verði leitað, sbr. 2. mgr. 78. gr. Fyrir liggi að þeir sem vitnastefnandi vilji að gefi skýrslu séu margir bundnir þagn­ar­skyldu um þau málefni sem vitna­stefn­andi hyggist rannsaka,  meðal annars samkvæmt 22. gr. laga nr. 77/1998 um lög­menn, 58. gr. laga um fjár­mála­fyrir­tæki og 30. gr. laga nr. 79/2008 um endur­skoð­endur. Vitnastefnandi hefði því að lágmarki þurft að rök­styðja með hvaða hætti hann teldi sönnunarfærsluna geta farið fram þrátt fyrir þagnar­skyld­una. Í beiðninni víki vitna­stefn­andi ekki að þessu einu orði. Af þeim sökum sé óhjá­kvæmi­legt að hafna henni.

Staða hinna tilkvöddu kemur í veg fyrir að þeir verði kvaddir fyrir dóm

                Vitnastefndi vísar til þess að samkvæmt 78. gr. laga um meðferð einkamála gildi meðal annars ákvæði VII.-X. kafla laganna við öflun sönnunargagna samkvæmt XII. kafla laganna. Af því leiði að við sönnunarfærslu myndu gilda ákvæði VII. kafla laganna um skýrslugjöf aðila. Af þeim ákvæðum leiði að aðili verði ekki kraf­inn svara fyrir dómi, sbr. meðal annars 2. mgr. 50. gr. Um sönn­unar­færsluna myndu einnig gilda ákvæði X. kafla laganna. Af þeim ákvæðum leiði að þess verði ekki krafist að aðili afhendi skjal sem hann hafi í fórum sínum, sbr. meðal annars 1. mgr. 68. gr.

                Vitnastefnandi vilji kveða fyrir dóminn til skýrslugjafar 17 nafngreinda menn, sem allir hefðu mögulega aðilastöðu í því dómsmáli sem vitnastefnandi segist hafa í huga. Þetta sjáist til dæmis af því að vitnastefnandi tilgreini þessa menn alla sem „aðila“. Þá hafi vitnastefnandi krafist þess að vitnastefndi og einn af hinum 16 nafn­greindu mönnum afhendi tölvupóst. Vitnastefnandi telji því þá menn sem þessi krafa beinist að„aðila“ máls. Þessi krafa geti því aldrei náð fram að ganga.

                Við þessar aðstæður sé nánast útilokað að kvaðning þessara manna fyrir dóm­inn geti þjónað nokkrum tilgangi. Þeir geti allir færst undan svörum og afhendingu gagna í málinu án nokkurra afleiðinga. Af þessum sökum sé óhjákvæmilegt að hafna beiðni vitnastefnanda.

Beiðnin felur í sér ásakanir um refsiverða háttsemi

                Vitnastefndi bendir jafnframt á að samkvæmt 3. mgr. 77. gr. verði heimildum 1. og 2. mgr. 77. grein­ar ekki beitt „til að afla sann­ana um refsiverða háttsemi þar sem ákæru­valdið ætti sókn sakar“. Vitnastefnandi haldi fram margvíslegum ásökunum um „gróf“, „vísvitandi“ og „skipulögð“ lög­brot „stjórnar og stjórnenda“ Lands­bankans. Í þessu felist að vitnastefnandi vilji rann­saka mögu­leg refsiverð brot stjórnar og stjórn­enda Landsbankans. Rannsókn á þessum ásök­unum geti ekki farið fram á grund­velli beiðni vitnastefnanda.

                Það sé alkunna að á grundvelli laga nr. 135/2008 um embætti sér­staks sak­sókn­ara fari um þessar mundir fram saka­mála­rann­sókn á ýmsum atriðum í starf­semi Lands­bankans í aðdraganda hrunsins. Vitnastefnandi verði, eins og aðrir, að bíða niður­stöðu þeirrar rannsóknar. Ákvæði 77. gr. laga um með­ferð einka­mála veiti vitna­stefn­anda ekki neina heimild til að fara í sína eigin rann­sókn. Skipti þá engu þótt vitna­stefn­anda lengi eftir efni til að bera á borð fyrir fjöl­miðla.

                Enda þótt vitnastefnda sé lítt kunnugt um rann­sóknir sérstaks saksóknara, liggi fyrir að einhverjir þeir sem vitnastefnandi hyggist kveða fyrir dóminn hafi stöðu sak­born­ings við hinar opinberu rannsóknir. Því megi telja líklegt að einhverjir þeirra muni nýta rétt sinn, meðal annars sam­kvæmt 70. gr. stjórnar­skrár­innar og 6. gr. mann­rétt­inda­sátt­mála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994, og færast undan svörum við spurningum vitna­stefn­anda.

                Þar sem beiðni vitnastefnanda uppfylli hvorki skilyrði 77. né 78. gr. laga nr. 91/1991 sé óhjákvæmilegt að hafna henni. Dómur Hæstaréttar í máli nr. 64/2011, hafi ekki neina þýðingu í þessu máli þar sem atvik og aðstæður þar séu allt aðrar en hér.

Niðurstaða

                Vitnastefnandi telur sig hafa orðið fyrir tjóni þegar hlutabréf hans í Lands­bank­anum urðu verðlaus 7. október 2008. Hann telur upplýsingar sem hann hefur þegar aflað og gerir grein fyrir í málsatvikalýsingu veita sterka vísbendingu um að það tjón megi, að minnsta kosti að hluta til, rekja til athafna sem vitnastefndi beri ábyrgð á þannig að hann hafi á einhvern hátt stuðlað að, tekið þátt í eða á annan hátt komið að lög­brotum í starf­semi Landsbankans sem hafi að lokum leitt til þess að bankinn var tek­inn til slita. Vitna­stefnandi telur þau gögn sem hann hefur þegar aflað benda til þess að athafnir vitna­stefnda hafi valdið því að hluta­bréfa­mark­aðnum hafi reglubundið verið gefnar rangar upplýsingar um fjár­hags­stöðu Lands­bankans og ekki síður um fjár­hags­mál­efni félaga sem vitnastefndi átti hlut í. Með þessum óáreiðanlegu upp­lýs­ingum hafi vitna­stefn­andi og aðrir verið blekktir til að kaupa hluta­bréf í bankanum en það hefði hann ekki gert hefði hann vitað hvernig allt var í pottinn búið.

                Vitnastefnandi hefur hug á að fá tjón sitt bætt og hyggst í því skyni höfða mál gegn vitnastefnda. Þrátt fyrir þau gögn sem hann hefur aflað telur hann sig ekki hafa full­nægjandi sönnur fyrir þeim atvikum sem hann telur sig geta byggt skaða­bóta­kröfu sína á. Af þeim sökum höfðar hann þetta vitnamál með stoð í 2. málslið 2. mgr. 77. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Í 1. málslið ákvæðisins er aðila heimilað að leita sönn­unar, um atvik sem varðar lögvarða hagsmuni hans, með vitna­leiðslu eða öflun skjals eða annars sýnilegs sönnunargagns, þótt hann hafi ekki haft uppi kröfu í tengslum við atvikið í dómsmáli. Samkvæmt 2. málslið er aðila með sama hætti heimilt að leita sönn­unar fyrir dómi um atvik sem varða lögvarða hags­muni hans og geta ráðið niður­stöðu um hvort hann láti verða af málshöfðun vegna þeirra. Á grund­velli þessa ákvæðis óskar vitnastefnandi heimildar til að fá að leiða vitna­stefnda og 16 nafn­greind vitni fyrir dóminn og krefst þess jafnframt að lagt verði fram í dómi tölvu­skeyti sem lög­maður Samsonar sendi Fjármálaeftirlitinu snemma árs 2007 þar sem til­kynnt var um breytt eignarhald Samsonar.

                Vitnastefndi telur beiðni vitnastefnanda ekki uppfylla skilyrði 78. gr. laga nr. 91/1991 um form. Þar fyrir utan hafi hann ekki lögvarða hagsmuni eins og 77. gr. sömu laga áskilji og setji kröfu sína fram á röngu varnarþingi. Jafnframt byggir vitna­stefndi á því að ætti tilgáta vitna­stefn­anda við rök að styðjast bæri opinberum aðilum að rannsaka málið en ekki vitna­stefn­anda.

                Vitnastefnandi tilgreinir í fjórum töluliðum þau atriði sem hann vill fá að spyrja vitnin út í. Hann leitar fyrst svara við því af hverju Samson eignarhaldsfélag ehf. hafi ekki verið skilgreint sem móður­félag Lands­banka Íslands hf. og hver eða hverjir hafi haft áhrif á það. Næst, en þó þessu tengt, hvort stjórn­endur og stjórn Lands­banka Íslands hf. hafi tekið þátt í því að leyna raun­veru­legri eignarhlutdeild Sam­sonar í bank­anum, í því skyni að aðstoða aðaleigendur hans við að fara á svig við reglur um yfir­töku­skyldu. Í þriðja lagi hvort stjórn og stjórn­endur bank­ans hafi vís­vit­andi og á skipulagðan hátt farið á svig við reglur um svo­kall­aða tengda aðila og í fjórða lagi hvort stjórn og stjórnendur bankans hafi vís­vit­andi og á skipulagðan hátt farið á svig við reglur um skilgreiningu á stórum áhættu­skuld­bind­ingum. Vitna­stefn­andi tilgreinir ekki dagsetningu þess tölvuskeytis sem hann vill fá lagt fram í dómi. Hins vegar tekur hann fram að í því til­kynni lögmaður Samsonar Fjár­mála­eftir­lit­inu um breytt eignarhald Samsonar snemma árs 2007.

                Að mati dómsins hefur vitnastefnandi tilgreint nægilega skýrt til hvaða atvika og gagna beiðni hans tekur og verður henni ekki hafnað af þeim ástæðum að það sem hann leitar sönnunar um sé of loðið og óljóst afmarkað.

                Vitnastefndi byggir jafnframt á því að vitnastefnandi hafi ekki tilgreint alla þá sem sönnunin varðar að lögum en langflestir þeirra sem vitnastefnandi óski að leiða hafi verið í stjórn bankans eða teljist hafa verið stjórnendur hans. Vitnastefnandi kunni hugs­an­lega að vilja höfða mál gegn þessum vitnum síðar meir og því eigi þau að njóta stöðu aðila að vitnamálinu.

                Þeir sem sönnunin varðar að lögum eru þeir sem kynni að vera stefnt í hugsan­legu dómsmáli. Vitnastefnandi leggur þann grunn að beiðni sinni að þessi öflun sönn­un­ar­gagna sé honum nauðsynleg til þess að hann geti ákveðið hvort hann muni höfða mál gegn Björgólfi Thor Björgólfssyni. Úr beiðninni verður ekki lesið að hann hyggist höfða mál gegn öðrum en Björgólfi Thor á grundvelli þeirra upplýsinga sem hann vill fá að afla. Hann verður því talinn hafa tilgreint nægilega aðra þá sem sönn­unin varðar að lögum.

                Samkvæmt 1. og 2. mgr. 77. gr. laga nr. 91/1991 eru heimildir XII. kafla lag­anna til að afla sönnunargagna án málshöfðunar bundnar við öflun matsgerða dóm­kvaddra manna, framburðar vitna, skjala og annarra sýnilegra sönnunargagna. Sam­kvæmt þessum heimildum verður ekki tekin skýrsla fyrir dómi af þeim, sem fyrir­sjá­an­lega yrði aðili að væntanlegu dómsmáli. Því er útilokað að vitnastefnandi geti tekið skýrslu af Björgólfi Thor til undirbúnings máls á hendur honum.

                Vitnastefnandi þykir einnig hafa gert nægilega góða grein fyrir því hvernig sönnunin á að fara fram þar sem hann vill gera það með því að fá að leiða vitni fyrir dóminn svo og með því að fá tölvuskeyti lagt fram í dóminum.

                Eins og komið er fram leitar vitnastefnandi sönnunarinnar til þess að undir­byggja hugsanlegt skaðabótamál. Samkvæmt 41. gr. laga nr. 91/1991 má höfða mál vegna skaðabóta utan samninga á varnarþingi þar sem tjóns­atburður á að hafa orðið. Í fræðum hefur verið gengið út frá því að hvorki sé nauðsynlegt að stefndi hafi fyrir­fram viðurkennt að hafa valdið tjóni né að líkindi þurfi að vera fyrir því að fyrra bragði að hann hafi valdið því tjóni sem stefnandi vill færa sönnur á. Höfuðstöðvar Landsbankans voru í Reykjavík, 7. október 2008, þegar hlutabréf í honum urðu verð­laus. Þetta mál er því réttilega rekið fyrir héraðsdómi Reykjavíkur.

                Þar sem vitnastefnandi hefur höfðað málið á réttu dómþingi, tilgreinir nægi­lega skýrt þau atvik og gögn sem hann leitar sönnunar um, hvernig sönnunarinnar skuli leitað, hver réttindi eru í húfi og hverja sönnunin varðar að lögum uppfyllir beiðni hans öll skilyrði 1. og 2. mgr. 78. gr. laga nr. 91/1991.

                Ekki þarf að orðlengja að hlutafé í Landsbankanum missti verðgildi sitt 7. október 2008 þegar Fjármálaeftirlitið tók yfir stjórn bankans. Eigendur hlutafjár í bank­anum urðu þar með fyrir tjóni. Samkvæmt dómi Hæstaréttar í máli nr. 64/2011 er slíkt tjón nægjanlega einstaklingsbundið til þess að sérhver hlutafjáreigandi geti höfðað mál gegn stjórnendum fjármálafyrirtækis með stoð í 2. málslið 1. mgr. 134. gr. laga nr. 2/1995 um hlutafélög vegna brota gegn ákvæðum þeirra laga eða samþykktum félags.

                Sá sem hefur orðið fyrir sams konar tjóni og hyggst leita réttar síns gagnvart svo­nefndum þriðja manni sem hann telur, að minnsta kosti að hluta til, eiga sök á því tjóni á engu minni hagsmuni. Þar sem vitnastefnandi átti hlutabréf í Landsbankanum þegar þau urðu verðlaus þykja þau atvik sem hann leitar sönnunar um varða lögvarða hagsmuni hans.

                Vitnastefnandi hyggst, gefi þær upplýsingar sem hann sækist eftir með þessu vitna­máli nægi­legt tilefni til, höfða mál á hendur vitnastefnda til heimtu bóta á grund­velli skaðabótaréttar utan samninga. Þrátt fyrir að það mál sé á sviði einkaréttar verður ekki fram hjá því litið að allar þær athafnir og aðstæður sem vitna­stefn­andi vill að vitnin veiti upplýsingar um kunna, reynist tilgáta hans um atvik máls að einhverju leyti eiga við rök að styðjast, að varða refsingu sam­kvæmt ákvæðum laga nr. 161/2002 um fjár­mála­fyrir­tæki og laga nr. 2/1995 um hluta­félög.

                Í lögum um fjármálafyrirtæki, eins og 112. gr. b var orðuð, 7. október 2008, þegar hlutabréf vitnastefnanda í Landsbankanum misstu verðgildi sitt, voru í 21. tölulið 1. mgr. tilgreind ákvæði laganna sem refsivert var að brjóta gegn. Jafnframt stóð, og stendur enn í 2. mgr. 112. gr. b, að það varði sömu refsingu að gefa vísvitandi rangar eða villandi upplýsingar um hagi fjármálafyrirtækis eða annað er það varðar, opin­ber­lega eða til Fjármálaeftirlitsins, annarra opinberra aðila eða við­skipta­manna fyrir­tækisins. Í 112. gr. c er tekið fram að brot gegn lögunum sé refsivert enda þótt það sé framið af gáleysi. Að auki er tekið fram í 3. mgr. 112. gr. c að tilraun til brots sem og hlutdeild í því sé einnig refsiverð.

                Í þessum úrskurði er ekki tekin nein afstaða til þess hvort lýsing vitnastefnanda á atvikum og aðstæðum í þeim fyrirtækjum sem hann tilgreinir í beiðni sinni kunni að eiga við rök að styðjast en þær athafnir sem hann leitar upplýsinga um kynnu, hefðu þær gerst, að varða refsingu samkvæmt lögum um fjár­mála­fyrir­tæki og lögum um hluta­félög. Þegar svo stendur á þykir, þrátt fyrir að vitnastefnandi hafi ekki höfðað þetta mál til að afla sannana um refsiverða háttsemi, verða að vísa til 3. mgr. 77. gr. laga nr. 91/1991 þar sem segir að heimildum 1. og 2. mgr. ákvæðisins til þess að afla sönn­unar­gagna án þess að mál hafi verið höfðað verði ekki beitt til að afla sannana um refsi­verða háttsemi þar sem ákæruvaldið ætti sókn sakar.

                Af þessum sökum þykir verða að hafna beiðni vitnastefnanda.

                Vegna þessara málsúrslita og með vísan til 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 verður vitnastefnandi dæmdur til að greiða vitnastefnda 350.000 krónur í málskostnað. Við ákvörðun fjárhæðarinnar hefur verið tekið tillit til skyldu vitnastefnda til að greiða virðisaukaskatt af málflutningsþóknun.

                Ingiríður Lúðvíksdóttir, settur héraðsdómari, kveður upp þennan úrskurð.

Úrskurðarorð:

                Hafnað er þeirri kröfu vitnastefnanda, Vilhjálms Bjarnasonar, að hann fái að leiða fyrir dóminn vitna­stefnda, Björgólf Thor Björgólfsson, og 16 nafngreind vitni.

                Því er jafnframt hafnað að skylt sé að leggja fram í dómi tölvuskeyti lögmanns Samsonar þar sem hann til­kynnir Fjármálaeftirlitinu, snemma árs 2007, um breytt eignar­hald Samsonar.

                Vitnastefnandi greiði vitnastefnda 350.000 kr. í málskostnað.