Þriðjudaginn 24. febrúar 2009.
Nr. 52/2009.	A og B (Sigurður G. Guðjónsson hrl.) gegn C (Ragnar Halldór Hall hrl.)

 

Kærumál. Dánarbússkipti. Erfðaskrá. Meðdómsmenn. Úrskurður héraðsdóms ómerktur.

 

A og B kærðu úrskurð héraðsdóms, þar sem hafnað var kröfu þeirra um að ógilda erfðaskrá þar sem D arfleiddi C að helstu eigum sínum. Byggðu A og B kröfu sína um ógildingu á því að D hafi skort arfleiðsluhæfi í skilningi 2. mgr. 34. gr. laga nr. 8/1962. Hæstiréttur taldi að héraðsdómara hefði verið rétt að kveða til sérfróða meðdómendur til setu í dómi. Var hinn kærði úrskurður því felldur úr gildi og málinu vísað til aðalmeðferðar og uppkvaðningu úrskurðar að nýju.

 

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Hjördís Hákonardóttir og Ólafur Börkur Þorvaldsson.

Sóknaraðilar skutu málinu til Hæstaréttar með kæru 22. janúar 2009, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 2. febrúar sama ár. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 8. janúar 2009, þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um að erfðaskrá D 26. október 2006 yrði metin ógild. Kæruheimild er í 133. gr. laga nr. 20/1991 um skipti á dánarbúum o.fl. Sóknaraðilar krefjast þess að fyrrgreind erfðaskrá verði metin ógild. Þá krefjast þau málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar.

Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kærumálskostnaðar.

Mál þetta snýst um gildi erfðaskrár sem D gerði þremur dögum fyrir andlát sitt. D var þá 87 ára gamall og lá banalegu á Landspítalanum, veikur af krabbameini undir lyfjagjöf. Í málinu eru læknisfræðileg gögn og matsgerð dómkvaddra manna um ástand D. Er hún að hluta rakin í hinum kærða úrskurði. Nokkur vitni gáfu skýrslur við meðferð málsins í héraði, þar á meðal matsmenn og arfleiðsluvottar, en þeir síðarnefndu voru starfsmenn Landspítalans sem munu hafa komið að umönnun D.

Sóknaraðilar reisa kröfu sína um ógildingu erfðaskrárinnar á því að D hafi vegna veikinda sinna ekki verið fær um að gera þá ráðstöfun samkvæmt 2. mgr. 34. gr. erfðalaga nr. 8/1962. Vísa þeir til framangreindrar matsgerðar, en í niðurstöðu hennar segir meðal annars: „Með hliðsjón af öllu ofanskráðu, svo og með tilliti til þekkingar og reynslu matsmanna, drögum við undirritaðir þá ályktun að D hafi verið með óráði og því ekki fær um að taka skuldbindandi ákvarðanir vegna tímabundinnar vitrænnar skerðingar. Veikindin voru á það alvarlegu stigi að D komst aldrei út úr þessu annarlega andlega ástandi og lést þremur sólarhringum síðar.“ Í hinum kærða úrskurði var komist að þeirri niðurstöðu að ósannað væri að ekki hafi háttað svo til um ástand D sem í 2. mgr. 34. gr. erfðalaga segir. Var því kröfu sóknaraðila hafnað.

Eins og gögnum máls þessa er háttað var rétt að héraðsdómari kveddi sérfróða meðdómsmenn til setu í dómi, samkvæmt 2. mgr. 131. gr. laga nr. 20/1991, sbr. 2. mgr. 2. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, til að leggja mat á læknisfræðileg gögn og spyrja matsmenn um atriði er lutu að matsgerð. Því verður hinn kærði úrskurður sjálfkrafa ómerktur og málinu vísað heim í hérað til nýrrar aðalmeðferðar og uppkvaðningar úrskurðar að nýju.

Kærumálskostnaður dæmist ekki.

Dómsorð:

Hinn kærði úrskurður er felldur úr gildi og er málinu vísað heim í hérað til aðalmeðferðar og uppkvaðningar úrskurðar að nýju.

Kærumálskostnaður fellur niður.

 

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 8. janúar 2009.

Með bréfi til dómsins, dagsettu 25. apríl 2008, var þess farið á leit fyrir hönd A, kt. [...], [...], Reykjavík og B, kt. [...], [...], Reykjavík, að Héraðsdómur Reykja­víkur úrskurði um ágreining sem risið hefur milli erfingja við einkaskipti á dánarbúi D, kt. [...], sem síðast var til heimilis að [...], Reykjavík og lést [...] 2006.

Málið var þingfest 23. maí s.á. og tekið til úrskurðar 25. nóvember sl. Málið var endur­upptekið og tekið til úrskurðar á ný 8. janúar 2009.

Dómkröfur sóknaraðila, A og B, eru að úrskurðað verði að erfðaskrá dags. [...] 2006, þar sem D kt. [...], arfleiddi C kt. [...] að helstu eignum sínum, sé ógild. Þá er krafist málskostnaðar að teknu tilliti til virðisaukaskatts.

Varnaraðili C, kt. [...], krefst þess að kröfum sókn­ar­aðila verði hafnað og að sóknaraðilar verði dæmdir in solidum til að greiða varn­ar­aðila málskostnað.

I

Í málavaxtalýsingu sóknaraðila kemur fram að D hafi látist hinn [...] 2006 eftir erfið veikindi. Skömmu fyrir andlát sitt eða hinn [...] 2006 hafi hann undirritað erfðaskrá þar sem hann arfleiddi varnaraðila, C, að helstu eignum sínum eins og það er orðað í erfðaskránni. Samkvæmt erfðaskránni skyldi hins vegar fjölskylda D fá í sinn hlut einstaka innan­stokksmuni. Með bréfi Sýslumannsins í Reykjavík dags. 20. desember 2006, hafi ofan­greind C fengið leyfi til einkaskipta á dánarbúinu.

Áður en D lést hafði hann verið alvarlega veikur af krabbameini og gengið í gegn­um erfiða sjúkdómslegu. Hann hafi dvalið á Landspítalanum við Hringbraut þegar hann undirritaði erfðaskrána sem og þegar hann lést. Hann hafi verið m.a. á sterkum lyfjum sem hafi haft það í för með sér að hann datt stundum út og virtist engan veginn með sjálfum sér. Hafi stundum virst sem hann þekkti ekki nána vini sína og ættingja. Sóknaraðilar telji sig hafa vissu fyrir því að D heitinn hafi skömmu áður en hann undirritaði ofangreinda erfðaskrá, verið í annarlegu ástandi að þessu leyti. Þá hafi D verið mjög heyrnardaufur sem hafi leitt til misskilnings hans um marga hluti, ekki síst meðan á veikindum hans stóð.

Vegna veikinda D heitins, þegar hann undirritaði erfðaskrána, og þar sem erfða­skráin hafi ekki verið í samræmi við það sem D heitinn hafði nefnt við nokkra ættingja sína og vini, hafi sóknaraðilar óskað eftir því með matsbeiðni, dags. 9. febrúar 2007, að dómkvaddir yrðu tveir hæfir og óvilhallir matsmenn til þess að meta hvort D hafi verið það heill heilsu andlega og líkamlega þegar hann undirritaði erfðaskrána, skömmu fyrri andlát sitt, að hann hafi gert sér fulla grein fyrir hvað fólst í þeirri ráðstöfun.

Hinn 25. maí 2007 hafi verið dómkvaddir í Héraðsdómi Reykjavíkur, til að fram­kvæma hið umbeðna mat, læknarnir Guðjón Baldursson, sérfræðingur í heim­il­is­lækn­ingum og krabbameinslækningum, og Pálmi V. Jónsson, sérfræðingur í lyflækningum og öldrunarlækningum.

Í spurningum til matsmanna í matsbeiðninni segi m.a. orðrétt:

Þess er óskað að hinir dómkvöddu matsmenn láti matsbeiðendum í té skriflegt og rökstutt álit á eftirgreindum atriðum:

1. Þeir kanni og upplýsi í hverju veikindi D heitins fólust á þeim tíma sem hann undirritaði erfðaskrána.

2. Þeir kanni og upplýsi á hvaða lyfjum D heitinn var á og í hvaða magni hann tók þau, skömmu fyrir undirritun erfðaskrárinnar og þegar hann undirritaði hana.

3. Þeir lýsi þeim áhrifum sem líklegt sé að lyfjagjöfin hafi haft á D heitinn og/eða hvaða áhrif slík lyfjagjöf hafi almennt á sjúklinga, andlega og líkamlega.

4. Þeir gefi álit sitt á því með tilliti til allra fyrirliggjandi gagna um heilsu D heitins þ.m.t. sjúkraskráa, hvort líklegt sé að veikindi hans og sú meðferð sem hann fékk, þ.m.t. í formi lyfjagjafar, hafi dregið úr andlegu og líkamlegu hæfi hans til að gera sér grein fyrir hvað fólst í erfðaskránni sem hann undirritaði. Ef svo er, þá hvers vegna?

Matsgerð hinna dómkvöddu matsmanna sé dags. 15. október 2007. Þar sé m.a. rakið það sem fram komi í sjúkraskýrslum, hjúkrunarnótum og læknabréfum um veikindi D og innlagnir á sjúkrahús. Í niðurstöðum hinna dómkvöddu matsmanna segi m.a. orðrétt:

Í samantekt, þá greinist D í janúar 2006, þá 87 ára gamall, með blöðruhálskirtilskrabbamein sem hefur sáð sér í kvið, lungu og bein. Gegn krabba­meininu var beitt lyfja- og geislameðferð. Frá því í ágúst 2007 er D kominn á Contalgin, sem er sterkt verkjalyf.

Þá kemur fram að D hafi verið lagður inn á sjúkrahús skömmu fyrir andlát sitt hinn [...] 2006. Þá segi orðrétt:

Við komu í banalegunni er D skýr, samkvæmt sjúkraskrá, en daginn fyrir undir­skrift er D með rugl ástand. Þá segir sérfræðingur að D hafi verið rugl­aður þann dag, sem hann undirritaði erfðaskrána. Jafnframt kemur fram að þetta kvöld er D snúið reglulega og honum er verulega þungt. D fær við­bóta­skammta af morfíni síðdegis og um þetta kvöld, auk þess sem hann er kominn á slím­dempandi lyf (scopoderm). Bæði morfín og scopoderm hafa andkolinerg áhrif sem auka á tilhneigingu til rugls hjá þeim sem eru aldraðir og viðkvæmir vegna undir­liggjandi sjúkdóma.

Nokkru síðar segi orðrétt:

Í banalegunni er D kominn með merki um óráð deginum áður en hann undir­ritar erfðaskrána og helst það ástand samkvæmt nótu sérfræðings og þess utan er hann með mikil andþyngsli, auk verkja, kvöldið sem hann undirritar erfðaskrána og hann er þá máttfarinn og þarf að snúa honum.

Óráð er tímabundin vitræn skerðing, sem einkennist af því að ástandið getur komið upp skyndilega og einkennist af athyglisbresti, auk þess að þá geta komið fram önnur einkenni, svo sem breyting á skýrleika hugsunar og meðvitundarbreytingar, rang­hugmyndir og ofskynjanir. Lykileinkenni er athyglisbrestur og síðan annað tveggja meðvitundarskerðing og hugsanabrengl. Áhættuþættir fyrir óráði eru alvar­lega undirliggjandi sjúkdómar, svo sem krabbamein með meinvörpum getur verið, svo og lyfjameðferð, einkum með lyfjum með andkólinergum lyfjum. Sá sem er með óráði hefur tapað hæfni sinni til þess að taka ákvarðanir, að minnsta kosti tímabundið.

Samkvæmt fyrirliggjandi gögnum var D með óráði daginn fyrir og daginn sem hann ritaði undir erfðaskrána og það ástand hélst allt til dauðadags. Sam­tíma­skráning á einkennum D er sannfærandi og kemur fram í nótum hjúkr­un­ar­fræðinga, deildarlækna og sérfræðings. Undirliggjandi sjúkdómur og meðferð hans er þannig, að annars skýrir einstaklingar, geta auðveldlega fengið óráð. Með hliðsjón af öllu ofanskráðu, svo og með tilliti til þekkingar og reynslu matsmanna, drögum við undirritaðir þá ályktun að D hafi verið með óráði og því ekki fær um að taka skuldbindandi ákvarðanir vegna tímabundinnar vitrænnar skerðingar. Veikindin voru á það alvarlegu stigi að D komst aldrei út úr þessu annarlega and­lega ástandi og lést þremur sólarhringum síðar.

Lögmaður sóknaraðila hafi með bréfi gert lögmanni varnaraðila grein fyrir þeirri skoðun sinni, með vísan til niðurstaðna hinna dómkvöddu matsmanna, að ekki hafi verið gætt ákvæða VI. kafla erfðalaga nr. 8/1962 við gerð erfðaskrárinnar. Hún væri því ógild og ætti ekki að koma til framkvæmda. Með tölvupósti dags. 12. nóvember 2007, hafi lögmaður varnaraðila tjáð lögmanni sóknaraðila, að varnaraðili C héldi fast við erfðarétt sinn samkvæmt erfðaskránni og ef sóknaraðilar vildu hnekkja henni, yrðu þeir að leita til dómstóla.

II

Varnaraðili telur málavaxtalýsingu sóknaraðila vera ónákvæma og hlutdræga og alls ekki gefa rétta mynd af aðdraganda að gerð erfðaskrárinnar.

Arfleifandinn, C, hafi látist [...] 2006, 87 ára gamall. Hann hafi þá um nokkurt skeið átt við krabbamein að stríða, en þó haldið andlegri heilsu alveg fram undir það síðasta. D hafi margsinnis ámálgað við E hæstaréttarlögmanni, frænda sinn, að hann vildi fá að koma á skrifstofu hans til að ganga frá sínum málum, en af því hafi ekki orðið. Þegar lögmaðurinn hafi frétt að D væri kominn á sjúkrahús hafi hann ákveðið að heimsækja hann og kanna það hvort D ætti eitthvað ósagt við sig eða hvort hann óskaði eftir að því E gerði eitthvað fyrir hann. Lögmaðurinn hafi rætt við D sem hafi þá óskað eftir því að hann ritaði fyrir sig erfðaskrá. Lögmaðurinn hafi þá kallað til tvo votta, hjúkr­un­arfræðinga sem önnuðust D í veikindum hans, sem hafi fylgst með því þegar D útlistaði fyrir lögmanninum hvers efnis erfðaskráin ætti að vera. Að svo búnu hafi lögmaðurinn farið afsíðis og ritað texta erfðaskrárinnar í tölvu á sjúkrahúsinu. Hann hafi síðan farið aftur á sjúkrastofuna til D og þar hafi verið gengið frá stað­fest­ingu hennar að arfleiðsluvottunum viðstöddum eins og skjalið beri með sér. Í vott­orði þeirra segi m.a. að D hafi að þeim báðum viðstöddum lýst yfir að erfðaskráin hefði hinsta vilja hans að geyma og að hann hafi gert þetta vitandi vits og heill heilsu and­lega og líkamlega. E hafi verið viðstaddur undirritun erfða­skrár­innar og staðfestingu vottanna, þótt þess sé ekki getið í texta skjalsins.

III

Sóknaraðilar byggja kröfu sína um ógildingu erfðaskrárinnar á því að D hafi ekki uppfyllt kröfur 2. mgr. 34. gr. laga nr. 8/1962 um arf­leiðslu­hæfi. Samkvæmt hinu tilgreinda ákvæði sé erfðaskrá því aðeins gild að sá sem hana gerir, sé svo heill heilsu andlega, að hann sé fær um að gera þá ráðstöfun á skynsamlegan hátt.

Í framangreindri matsgerð hinna dómkvöddu matsmanna sé veikindum D lýst og þeirri meðferð sem hann hlaut. Þar komi m.a. fram að kvöldið sem hann undirritaði erfða­skrána hafi hann fengið viðbótarskammta af morfíni auk þess sem hann hafi verið kominn á scopoderm en bæði þessi lyf hafi andkolinerg áhrif sem auki til­hneig­ingu til rugls hjá þeim sem séu aldraðir og viðkvæmir fyrir vegna undirliggjandi sjúk­dóma. Þá komi fram að D hafi verið með óráði daginn fyrir og daginn sem hann ritaði undir erfðaskrána og að það ástand hafi haldist allt til dauðadags. Fram komi að sam­tímaskráning á einkennum D sé sannfærandi og komi fram í nótum hjúkr­unar­fræð­inga, deildarlækna og sérfræðings. Telji matsmennirnir að undirliggjandi sjúk­dómur D og meðferð hans sé þannig, að annars skýrir einstaklingar geti fengið óráð.

Sóknaraðilar telji að allt framangreint sýni að D hafi verið í annarlegu ástandi vegna veikinda sinna og meðferðarinnar við þeim. Hann hafi því engan veginn verið hæfur til að gera erfðaskrá og því verulegar líkur á því að hann hafi ekki vitað hvað fólst í ráðstöfun hans samkvæmt erfðaskránni. Það leiði til þess að erfðaskráin sé ekki gild, sbr. 2. mgr. 34. gr. erfðalaga nr. 8/1962, og eigi því ekki að koma til framkvæmda sbr. 1. mgr. 45. gr. sömu laga. Varnaraðili C, sem sé erfingi að öllum helstu eignum dánarbúsins, hafi hins vegar ekki fallist á það. Því verði sóknar­aðilar að fá úrskurð héraðsdóms fyrir því að erfðaskráin sé ógild.

Kröfu sína um málskostnað byggja sóknaraðilar á 129. og 130. gr. laga nr. 91/1991 og kröfu um virðisaukaskatt á málskostnað á lögum nr. 50/1988 um virðis­aukaskatt, en sóknaraðilar eru ekki virðisaukaskattskyldir.

IV

Varnaraðili byggir á að D, sem hafi verið ekkjumaður og ekki átt skyldu­erfingja, hafi samkvæmt 1. mgr. 34. gr. erfðalaga nr. 8/1962 verið heimilt að ráð­stafa öllum eignum sínum með erfðaskrá.

Erfðaskrá D uppfylli allar formkröfur sem um slíka lög­gern­inga gildi samkvæmt 40. – 42. gr. erfðalaga. Hún sé skrifleg, arfleifandinn staðfesti hana að viðstöddum tveim hæfum arfleiðsluvottum, sem hvorugur hafi verið vanhæfur til þeirrar vottunar. Efni arfleiðsluvottorðs sé í samræmi við kröfur sem til slíkra vottorða séu gerðar í 142. gr. laganna.

Í 37. gr. erfðalaga segi að erfðaákvörðun sé ógild ef arfleifandi hafi verið beittur nauð­ung, svikum eða misneytingu til þess að gera hana. Ljóst sé að sóknaraðilar byggi ekki kröfur sínar á þessu ákvæði og komi það því ekki frekar til skoðunar.

2. mgr. 34. gr. erfðalaga sé svohljóðandi: Erfðaskrá er því aðeins gild, að sá, sem gerir hana, sé svo heill heilsu andlega, að hann sé fær um að gera þá ráðstöfun á skyn­samlegan hátt.

Því sé ekki haldið fram af sóknaraðilum að erfðaráðstöfunin feli ekki í sér skyn­sam­lega ráðstöfun í skilningi ákvæðisins.

Með því að öllum formkröfum um gildi erfðaskráa er fullnægt sé ljóst að fara beri eftir henni nema því aðeins að sá sem vefengi skrána geti hnekkt vottorði arf­leiðslu­vott­anna. Vísist í þessu sambandi til 2. mgr. 46. gr. erfðalaga, sem sé svohljóðandi: Nú er yfirlýsing votta í arfleiðsluvottorði fullnægjandi um atriði þau, sem greinir í 42. gr. og 1. mgr. 44. gr. og skal hún þá talin rétt, nema sá, sem rengir, færi sönnur á hið gagn­stæða.

Svo sem fram komi í greinargerð sóknaraðila hafi þeir fengið dómkvadda tvo mats­menn, sem báðir séu læknar, til að meta þau atriði sem tilgreind séu í matsbeiðni undir fyrirsögninni Andlag matsins. Meginspurningin þar sé sú að óskað er mats á því hvort líklegt sé að veikindi D og sú meðferð sem hann fékk, þ.m.t. í formi lyfja­gjafar, hafi dregið úr andlegu og líkamlegu hæfi hans til að gera sér grein fyrir hvað fólst í erfðaskránni sem hann undirritaði, og þá hvers vegna.

Varnaraðili geri alvarlegar athugasemdir við matsgerðina og telji að óheimilt sé að leggja hana til grundvallar niðurstöðu í málinu vegna galla á málsmeðferð. Gall­arnir séu þess eðlis að sönnunargildi matsgerðarinnar sé ekkert.

Í matsbeiðninni hafi þess verið óskað að matsmenn könnuðu og upplýstu í hverju veik­indi D hafi falist á þeim tíma sem hann undirritaði erfðaskrána og að þeir könnuðu og upplýstu á hvaða lyfjum D hafi verið á þeim tíma. Um þessi atriði hafi engin gögn verið lögð fram með matsbeiðninni og augljóslega gert ráð fyrir að matsmennirnir öfluðu þeirra gagna sjálfir sem þeir mundu síðan byggja nið­ur­stöður sínar á.

Matsfundur hafi verið haldinn 6. september 2007. Þar sé m.a. bókað hver gögn mats­menn hafi um málið. Komi þar fram að þeir hafi á grundvelli umboðs sem þeir hafi fengið nokkru eftir dómkvaðninguna aflað sér sjúkraskrár D til skoðunar.

Lögmaður varnaraðila hafi þá óskað eftir afriti af öllum gögnum, sem stuðst væri við í matsgerð og vitnað til, sem þýðingu hefðu fyrir niðurstöðu í málinu. Hann hafi þó engin gögn fengið afhent á fundinum og hafi, þegar greinargerðin sé skrifuð, ekki fengið nein þau gögn afhent sem matsmenn studdust við í matsstörfum sínum. Mats­gerðina sjálfa hafi lögmaður varnaraðila fengið senda frá matsmönnum í pósti, en henni hafi engin gögn fylgt.

Í 2. mgr. 62. gr. laga nr. 91/1991 segi m.a. um framkvæmd mats: Matsmanni er rétt að afla sér gagna til afnota við matið, en aðilum sem eru viðstaddir skal þá gefinn kostur á að tjá sig um þau eftir þörfum. Ef vitnaleiðsla reynist nauðsynleg til skýr­ingar á matsatriði er dómara rétt að láta hana þegar fara fram.

Þessara mikilvægu reglna hafi ekki verið gætt þegar hið umbeðna mat fór fram. Þau gögn sem matsgerðin byggist á í öllum aðalatriðum hafi heldur ekki verið lögð fram í málinu og þar af leiðandi hafi varnaraðili engin tök á að fjalla um efni þeirra í grein­argerð þessari nema að því leyti sem þau séu tilfærð í matsgerðinni. Slíkt sé að mati varnaraðila algerlega ófullnægjandi. Af þessu leiði að mati varnaraðila að mats­gerðin geti enga þýðingu haft sem sönnunargagn í málinu.

Komist dómurinn að þeirri niðurstöðu, þrátt fyrir framangreint, að matsgerðin hafi eitthvert sönnunargildi í málinu hafi varnaraðili ýmsar athugasemdir fram að færa varð­andi efni hennar.

Í matsgerðinni komi fram að matsmenn hafa kynnt sér sjúkrasögu D og sjúkra­skrá og styðjist við þessi gögn úr henni við mat sitt, enda hafi hvorugur þeirra haft hann til læknismeðferðar. Niðurstöður matsmannanna séu svo dregnar saman þannig: Samkvæmt fyrirliggjandi gögnum var D með óráði daginn fyrir og daginn sem hann ritaði undir erfðaskrána og það ástand hélst allt til dauðadags. Sam­tíma­skráning á einkennum D er sannfærandi og kemur fram í nótum hjúkrunar­fræðinga, deildarlækna og sérfræðings. Undirliggjandi sjúkdómur og meðferð hans er þannig, að annars skýrir einstaklingar geta auðveldlega fengið óráð Með hliðsjón af öllu ofanskráðu, svo og með tilliti til þekkingar og reynslu matsmanna, drögum við undir­ritaðir þá ályktun að D hafi verið með óráði og því ekki fær um að taka skuldbindandi ákvarðanir vegna tímabundinnar vitrænnar skerðingar. Veik­indin voru á það alvarlegu stigi að D komst aldrei út úr þessu annarlega andlega ástandi og lést þremur sólarhringum síðar.

Varnaraðili mótmæli því að þessar niðurstöður hafi þýðingu fyrir niðurstöðu í málinu. Það sem öllu máli skipti við mat af þessu tagi sé það, hvort viðkomandi gerði sér grein fyrir efni skjalsins og lýsti því yfir að það hefði vilja sinn að geyma. Arf­leiðslu­vottanir votti þetta skýrlega, en matsmenn líti til þess hvort arfleifandinn hafi verið fær um að taka á sig skuldbindandi ákvarðanir. Erfðaskráin hafi ekki verið skuld­bindandi ákvörðun, enda hafi hún átt að koma til framkvæmda eftir lát hans.

Af hálfu varnaraðila sé lögð á það áhersla að matsmennirnir hafi skoðað gögn um heilsu­far hins látna – þeir hafi aldrei skoðað hann sem sjúkling og geti þess vegna ekki byggt á öðru en því sem þeir telji líklegt með hliðsjón af þekkingu sinni og reynslu. Sjúkl­ingarnir séu hins vegar ekki allir eins og þótt tiltekin sjúkdómsgreining liggi fyrir sé ekki víst að allir sem fengið hafa sömu greiningu séu allir jafn skýrir eða jafn skertir. Þótt D hafi verið mikið veikur á lokakafla lífsskeiðs síns sé þó ljóst af gögnum málsins, að hann hafi verið útskrifaður af sjúkrahúsi til síns heima fjórum vikum áður en hann undirritaði erfðaskrána. Í matsgerðinni sé tilvitnun í lækna­bréfs Ólafs H. Samúelssonar, sérfræðings í öldrunarlækningum, þar sem segi m. a.: Fram komu hjá D afar sterkar óskir um að vera áfram heima og á fjöl­skyldu­fundi sem mættir voru nánasti stuðningsaðili úr fjölskyldunni ásamt fulltrúum frá heim­ilishjálp ákveðin útskrift. Fyrir útskrift var gerð heimilisathugun, gerðar við­eigandi ráðstafanir heima, pantaður öryggishnappur, baðbretti, salernishækkun og göngu­grind.

Í matsgerðinni komi einnig fram að við innlögn á þvagfæraskurðdeild 22. október 2006 hafi D virst vera áttaður, hann hafi heyrt dálítið illa en ... svarað þokkalega þegar hann var spurður ... .

Varnaraðili telji að líta verði sérstaklega til þessara atriða þegar metið sé hvort eftirá­skoðun matslæknanna verði látin hafa meira vægi en framburður þeirra sem sann­anlega umgengust D heitinn um það leyti sem erfðaskráin var gerð. Þar sem erfða­skráin sé í lögboðnu horfi verði henni ekki hnekkt nema því aðeins að dómurinn telji hafið yfir allan vafa að arfleiðsluvottorðið sé beinlínis rangt um hæfi arfleifandans á nákvæmlega þeim tíma sem erfðaskráin var staðfest.

Í þessu samhengi telji varnaraðili einnig fjarstæðukennt að D heitinn hefði getað skrifað nafn sitt svo greinilega sem hann gerði á erfðaskrána ef hann hefði verið svo úr heimi hallur sem haldið sé fram af sóknaraðilum. Að þessu sé ekkert vikið í mats­gerð matsmannanna, enda hafi þeir ekki verið beðnir um að tjá sig neitt um það.

Á beiðni um leyfi til einkaskipta eftir eiginkonu D heitins megi sjá undirritun hans árið 2003. Þegar hún sé borin saman við nafnritun hans undir erfðaskrána sjáist að öll helstu rithandareinkennin séu þau sömu.

Varnaraðili vísar til 130. gr. laga nr. 91/1991 varðandi málskostnaðarkröfu sína.

V

Fyrir liggur að formskilyrðum erfðalaga nr. 8/1962 er fullnægt hvað snertir hina um­deildu erfðaskrá er D, sem lést hinn [...] 2006, gerði þann 26. sama mánaðar.

Mál þetta snýst þannig eingöngu um arfleiðsluhæfi D við gerð erfða­skrárinnar, en í 2. mgr. 34. gr. erfðalaga nr. 8/1962 er kveðið á um að erfðaskrá sé því aðeins gild, að sá, sem hana gerir, sé svo heill heilsu andlega, að hann sé fær um að gera þá ráðstöfun á skynsamlegan hátt.

Bera sóknaraðilar sönnunarbyrði fyrir því að D heitinn hafi ekki uppfyllt kröfur 2. mgr. 34. gr. erfðalaga um arfleiðsluhæfi við gerð erfðaskrárinnar, þann [...] 2006, þremur dögum fyrir andlát sitt.

Nákomnir D heitnum, sem þekktu hann frá blaut barnsbeini og heimsóttu hann m.a. daginn fyrir gerð erfðaskrárinnar og sama dag og hún var gerð, gáfu skýrslur fyrir dóm­inum.

F, sem heimsótti D heitinn 25. október 2006, G, sem heimsótti hann 25. og 26. s.m., og H, sem heimsótti hann 26. október, hafa öll borið að D hafi verið mjög veikur þessa daga og mjög af honum dregið. F kvað hann ekki hafa þekkt sig en hafa þekkt föður sinn sem með honum var. G kvað hann e.t.v. hafa þekkt sig en hafa þekkt móður hennar, sem hafi komið með henni í heimsóknina 25. október, til að kveðja hann. H var í vafa um að D hafi þekkt hana.

I, félagi D heitins, bar hins vegar að honum hafi sýnst D alveg klár í kollinum. Það hafi verið fólk hjá D þegar hann kom í heimsókn til hans og D hafi sagt við hann að betra væri að hann kæmi á morgun því hann þyrfti að tala við lögfræðinginn sinn. Vitnið kveðst hafa heimsótt D kvöldið áður en hann dó en við það þykir mega miða að það hafi verið kvöldið sem hann gerði erfðaskrána.

Ekkert vitnanna kannaðist við að hafa heyrt D heitinn fyrr eða síðar tala um erfðaskrá. Þó kom fram í vitnisburði vinar hans, J að hann hefði heyrt á honum og konu hans að þegar að því kæmi myndu fjölskyldur þeirra beggja erfa þau.

Um aðdragandann að því að D heitinn gerði umrædda erfðaskrá er því ekki við annað að styðjast en framburð E hæstaréttarlögmanns sem ann­að­ist gerð hennar. Hann hefur greint frá því að D, sem var afabróðir hans í föður­ætt, hafi, í tengslum við það að hann var skipaður fjárhaldsmaður eiginkonu hans í árs­lok 2001, talað við sig um að hann þyrfti að gera erfðaskrá. D hafi síðan áréttað þetta nánast alltaf þegar þeir hittust, sem þó hafi ekki verið oft, en ekkert hafi orðið úr því.

Hann hafi vitað það í gegnum varnaraðila og hennar fjölskyldu, sem sé mikið vina­fólk hans, að D heitinn hefði verið inn og út af spítala. Síðan hafi Guðmundur, sonur varnaraðila, borið honum þau skilaboð frá Guðrúnu systur sinni að D vildi gjarnan hitta hann. Hann hafi rennt grun í að D vildi hitta hann vegna ráð­stöfunar á eignum en ekkert vitað hvað hann hyggðist fyrir í þeim efnum. Þegar hann hafi komið á spítalann hafi D legið útaf og verið greinilega mikið veikur. D hafi strax þekkt hann og spurt hann fyrst um það hvernig Jóhannes, tveggja ára sonur hans, sem hann haldi að D hafi ekki hitt, hefði það. Honum hafi af þeirri spurn­ingu og fleirum þótt hann vera vel heima í kollinum. Þar sem gestir hafi verið hjá D hafi hann ákveðið að fara og koma aftur síðar þann dag. Hann hafi rætt við yfir­hjúkr­unarkonu á deildinni og hafi hún aðspurð tjáð honum að þó að D væri auð­vitað mikið veikur þá væri hann alveg með á nótunum. Hafi hún sagt honum að D yrði fluttur á einkastofu síðar þennan dag og þá yrði hægt að ræða við hann í næði.

Hann hafi farið á spítalann aftur sama dag eftir kl. 18:00 og þá hitt yfir­hjúkr­unar­konuna sem hafi tjáð honum að D væri mun hressari en fyrr um daginn. Hann hafi farið inn á stofuna til D ásamt yfirhjúkrunarkonunni og annarri hjúkrunarkonu sem tekið hafi að sér að vera vottar. Hann hafi rætt við D og hann viljað gera erfðaskrá. Sam­skiptin við D hafi verið erfið þar til hjúkrunarkonurnar hjálpuðu honum að koma heyrnartækjunum fyrir. Hann hafi þráspurt D hvernig hann vildi hafa erfða­skrána og hann alltaf sagt að C ætti að hafa fyrsta rétt. Hann hafi sagt D að hann gæti ráðstafað eignum sínum að vild og spurt hvort hann vildi nefna einhverja aðra en hann alltaf sagt að C ætti að hafa fyrsta rétt. Svo hafi hann tekið fram að hann vildi að sitt fólk fengi aðgang að innbúi. Hann hafi síðan gert erfðaskrána á tölvu á spítalanum. Það hafi verið mikið atriði fyrir hann að fá hjúkrunarkonurnar, sem þekktu D og umgengust hann, til að vera vottar. Hann hafi spurt þær hvort þær væru ekki algjörlega vissar um hvað D vildi og þær svarað því játandi. Önnur þeirra hafi tjáð honum að þetta kæmi henni ekki á óvart því greinilegt væri að C væri honum mjög náin. Hann hafi sérstaklega tekið fram við þær að þær mættu alls ekki votta ef þær teldu af kynnum sínum af D að þetta væri eitthvað óljóst eða að ástæða væri til að ætla að hann vissi ekki hvað hann væri að gera.

Arfleiðsluvottarnir, K og Í, staðfestu  undir­skriftir sínar undir arfleiðsluvottorðið fyrir dóminum. Þær báru báðar að D heitinn hefði við gerð erfðaskrárinnar verið heill heilsu andlega og að erfðaskráin hefði að geyma vilja hans. Hins vegar væri það ekki rétt sem kæmi fram í arfleiðslu­vottorðinu að hann hafi verið heill heilsu líkamlega.

Í framburði K, sem kveðst hafa hugsað mikið um D, kom fram að þær hefðu farið með E hæstaréttarlögmanni inn á stofuna til D. E hefði talað og þær staðið og hlustað á. E hefði margspurt D um það hvort erfða­skráin hefði að geyma vilja hans og hann alltaf svarað því játandi. Henni hefði fundist D líkur sjálfum sér og hressari en hún átti von á.

Í framburði Í kom fram að D heitinn hefði verið ótrúlega skýr. Hann hefði margaðspurður um það hver ætti að fá eigur hans svarað því alveg skýrt að það ætti að gera kona sem hafði sinnt honum mjög vel og bjó í sama húsi. Honum hefði greini­lega verið það mjög umhugað að hún myndi erfa hann.

Óútskýrt er hvers vegna vitnið Í taldi D heitinn vera að arfleiða konu sem bjó í sama húsi en fyrir liggur að varnaraðili býr ekki í sama húsi og D heitinn bjó í. 

Í málinu liggur fyrir matsgerð læknanna Pálma V. Jónssonar og Guðjóns Baldurs­sonar.

Fyrir liggur að á matsfundi 6. september 2007 höfnuðu matsmenn beiðni lög­manns varnaraðila um að fá afhent afrit af öllum gögnum, sem stuðst væri við og vitnað til í matsgerð, sem þýðingu hefðu fyrir niðurstöðu í málinu. Matsmennirnir, sem höfðu aflað sér aðgangs að sjúkraskrá D heitins, höfnuðu beiðninni þar sem þeir töldu sig ekki hafa umboð til að afhenda gögnin.

Samkvæmt 2. mgr. 62. gr. laga nr. 91/1991 skal viðstöddum aðilum gefinn kostur á að tjá sig um gögn sem matsmaður hefur aflað til afnota við mati. Þar sem ekki liggur annað fyrir en að lögmaður varnaraðila hafi á matsfundinum átt þess kost að tjá sig um gögnin, sem beiðni hans laut að, verður ekki fallist á að framkvæmd matsins hafi brotið í bága við ákvæði 2. mgr. 62. gr. laga nr. 91/1991. 

Í matsgerð hinna dómkvöddu matsmanna, sem byggð er á sjúkragögnum D heitins, kemur m.a. fram að D hafi verið með óráði daginn fyrir og daginn sem hann undirritaði erfðaskrána og hafi það ástand haldist allt til dauðadags.

Komast matsmennirnir að þeirri niðurstöðu að D hafi vegna óráðsins ekki verið fær um að taka skuldbindandi ákvarðanir vegna tímabundinnar vitrænnar skerðingar.

Matsmennirnir komu báðir fyrir dóminn og staðfestu matsgerðina. Í framburði Pálma V. Jónssonar læknis kom fram að unnt sé að eiga samtal við fólk með óráði og það geti blekkt tímabundið sé maður ekki á varðbergi gagnvart því sem er á seyði. Fólk geti sýnt fyrstu viðbrögð sem virðist eðlileg og framkvæmt einfaldar skipanir eins og rita nafnið sitt sem sé rótgróið. Fólk geti hins vegar ekki framkvæmt skipanir þar sem eitt leiði af öðru. Að hans mati séu yfirgnæfandi líkur á því að D heitinn hafi ekki haft fullan skilning og vitræna getu til að gera erfðaskrána.

Í framburði Guðjóns Baldurssonar læknis kom fram að óráð geti verið sveiflu­kennt. Þannig geti tímabundið bráð af manni og hann öðlast ráð aftur. Þá geti sá sem er með óráði, þegar bráir af inn á milli, virst með fullu ráði og í lagi fyrir þá sem ekki þekkja til. Sá sem er með óráði geti framkvæmt ýmsar eðlislægar eða vanabundnar at­hafnir eins skrifa nafnið sitt. Þá geti viðkomandi framfylgt fyrirmælum um að gera ein­falda hluti. Hann telji miklar, jafnvel allmiklar, líkur á því að D heitinn hafi ekki gert sér grein fyrir því hvað fólst í erfðaskránni en sérstaklega aðspurður kvaðst hann ekki telja það útilokað. Það geti bráð af veikum einstaklingi eins og honum inn á milli tímabundið.

Í læknabréfi Baldvins Kristjánssonar sérfræðings, sem hann staðfesti fyrir dóm­inum, kemur fram að D hafi versnað þann [...]., daginn sem hann gerði erfða­skrána, og að hann sé þá mjög slappur og óáttaður. Um kvöldið hafi hann verið með veru­leg andþyngsli og meðvitundarlítill. Jafnt og þétt hafi dregið af honum þar til hann andaðist þann [...].2006.

Í framburði hans fyrir dómi kom fram að stundum brái að sjúklingum með óráð og þeir hressist í nokkra klukkutíma. Óráð þýði ekki endilega að sjúklingur liggi og viti hvorki í þennan heim né annan. Geta hans til að hugsa heildrænt sé hins vegar skert. Viðkomandi þoli stutta heimsókn og geti virst svara af viti. Sérstaklega að­spurður um það hvort algjörlega væri útilokað að D heitinn hafi getað gert sér grein fyrir efni erfðaskrárinnar svaraði hann því til að hugsanlega hafi bráð af honum og ekkert væri útilokað.

Vilji arfleifanda vegur þungt við mat á því hvort ógilda eigi erfðaskrá á grund­velli 2. mgr. 34. gr. erfðalaga. Samkvæmt framburði E hæsta­réttar­lög­manns kom frumkvæðið að gerð erfðaskrárinnar frá D heitnum. Fyrir liggur að varn­araðili hafði annast um D heitinn og náin tengsl voru á milli þeirra. Hins vegar liggur ekkert fyrir um að D heitinn hafi áður lýst vilja sínum til að arfleiða varnar­aðila að eigum sínum. Liggur því ekkert fyrir um vilja hans fyrir gerð erfðaskrárinnar.

Af niðurstöðu matsgerðarinnar, sem ekki hefur verið hnekkt, sem og framburði mats­mannanna og læknisins Baldvins Kristjánssonar, þykir verða ráðið að veruleg óvissa sé um að D heitinn hafi verið svo heill heilsu andlega við gerð erfða­skrárinnar að hann hafi verið fær um að ráðstafa eignum sínum með erfðaskrá á skyn­samlegan hátt. Hins vegar þykir verða ráðið að það sé ekki útilokað.

E hæstaréttarlögmaður og arfleiðsluvottarnir eru ein til vitnis um það hvernig ástandi D heitins var háttað nákvæmlega á þeim tíma er erfðaskráin var gerð. Þá liggur fyrir vitnisburður I, sem leggja þykir mega til grund­vallar að hafi heimsótti D skömmu áður en hann gerði erfðaskrána, og sýndist I hann vera alveg klár í kollinum.

Hæstaréttarlögmaðurinn og arfleiðsluvottarnir bera að D hafi verið heill heilsu andlega við gerð erfðaskrárinnar. Er framburður arfleiðsluvottanna, sem báðir eru hjúkrunarfræðingar, mjög afdráttarlaus hvað það varðar, en þær kváðust báðar hafa annast hann og önnur þeirra hafa hugsað mikið um hann. Verður því að telja vitnis­burð þeirra sérstaklega veigamikinn.

Þegar allt framanrakið er virt heildstætt þykir verða að telja ósannað að D heitinn hafi verið óhæfur til að gera erfðaskrá á skynsamlegan hátt á þeim tíma er erfða­skráin var gerð. Samkvæmt því verður kröfu sóknaraðila um ógildingu erfða­skrár­innar hafnað.

Rétt þykir eftir atvikum að sóknaraðilar og varnaraðili beri hvorir fyrir sig sinn kostnað af málinu. Þorgerður Erlendsdóttir héraðsdómari kveður upp úrskurðinn.

Úrskurðarorð:

Hafnað er kröfu sóknaraðila, A og B, um að erfðaskrá dags. [...] 2006, þar sem D, arfleiddi, varn­araðila, C að helstu eignum sínum, sé ógild.

Málskostnaður fellur niður.