Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson og Viðar Már Matthíasson og Þorgeir Ingi Njálsson settur hæstaréttardómari.

Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 24. maí 2016. Hann krefst þess aðallega að fellt verði úr gildi veð sem hann veitti í fasteign sinni að Seiðakvísl 15 í Reykjavík með undirritun á skuldabréfi útgefnu af Jónínu Marteinsdóttur til stefnda 30. maí 2006 og að stefnda verði gert að aflýsa því. Til vara krefst áfrýjandi þess að fellt verði úr gildi veð sem hann veitti í sömu fasteign með undirritun sinni á skuldbreytingu 3. nóvember 2009 þar sem Vilhjálmur Pálsson varð nýr skuldari samkvæmt fyrrgreindu skuldabréfi og að stefnda verði gert að aflýsa því. Til þrautavara krefst áfrýjandi viðurkenningar á rétti sínum til fullra bóta úr hendi stefnda vegna þess tjóns sem hann varð fyrir þegar hann veitti veð í umræddri fasteign 30. maí 2006, en að því frágengnu við skuldbreytinguna 3. nóvember 2009. Loks krefst áfrýjandi aðallega málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, en til vara að málskostnaður falli niður á báðum dómstigum.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti.

I

Eins og fram kemur í hinum áfrýjaða dómi gekkst áfrýjandi í ábyrgð fyrir láni að fjárhæð 4.500.000 krónur, sem þáverandi sambýliskona sonar hans tók hjá stefnda 30. maí 2006, með því að veita veð í fasteign sinni að Seiðakvísl 15 í Reykjavík. Áritaði áfrýjandi veðskuldabréfið um samþykki sitt sem þinglýstur eigandi hinnar veðsettu eignar við útgáfu bréfsins. Í tengslum við lánsumsókn útgefanda veðskuldabréfsins ritaði áfrýjandi undir yfirlýsingu til stefnda þar sem fram kom annars vegar að honum væri fullkunnugt um þá ábyrgð sem fælist í veitingu veðleyfis og að hann hefði kynnt sér yfirlit frá stefnda um væntanlega greiðslubyrði af láninu og hins vegar að hann hefði kynnt sér fyrirliggjandi mat á getu lántaka til að rísa undir þeirri greiðslubyrði sem stofnað væri til með lántökunni. Þá undirritaði hann greiðslumatið ásamt lántakanum. Í því var meðal annars tekið fram að það væri fyrst og fremst byggt á upplýsingum sem væntanlegur lántaki hefði veitt stefnda. Var hvatt til þess að lántakinn og áfrýjandi kynntu sér vel þær forsendur greiðslumatsins sem ekki væru á ábyrgð stefnda. Þess var jafnframt getið að í undirritun þeirra fælist staðfesting á því að þau hefðu kynnt sér og skilið niðurstöður greiðslumatsins. Samkvæmt því var greiðslugeta lántaka metin fullnægjandi miðað við þær forsendur sem þar var gengið út frá. Við gerð þess var lagt til grundvallar að ársvextir væru 4,15%, en hið rétta er að þeir voru 4,6%. Heldur áfrýjandi því fram að þessi mistök hafi leitt til þess að greiðslumatið hafi í reynd verið neikvætt. Þar við bætist að starfsmanni stefnda hafi láðst að taka tillit í greiðslumatinu  til lána, sem lántakinn hafi tekið til að kaupa með syni áfrýjanda, Vilhjálmi Pálssyni, íbúð við Leifsgötu í Reykjavík, en um hana gerðu þau kaupsamning 2. júní 2006. Með þessu hafi stefndi brotið gegn lánareglum sínum við umrædda lánveitingu.

Fyrir liggur að 8. júlí 2009 undirrituðu lántakinn og Vilhjálmur Pálsson umsókn um yfirtöku hans á láninu. Voru þau að slíta sambúð sinni á þessum tíma og hafði lántakinn afsalað sínum eignarhlut í íbúðinni við Leifsgötu til Vilhjálms tveimur mánuðum áður. Stefndi veitti samþykki sitt fyrir skuldaraskiptum, en aðila greinir á um hvenær þau öðluðust gildi. Var í málatilbúnaði aðilanna fyrir héraðsdómi upphaflega miðað við 3. nóvember 2009 í þeim efnum, en þann dag var undirritað skjal sem efnislega felur í sér staðfestingu á nýjum skuldara og samþykki áfrýjanda sem eiganda hinnar veðsettu eignar fyrir þeirri ráðstöfun. Við aðalmeðferð málsins byggði áfrýjandi á hinn bóginn á því að stefndi hafi samþykkt skuldaraskiptin 13. júlí 2009 og hafði á þeim grunni uppi nýja kröfu, sem er varakrafa hans í málinu. Tók sú krafa hans fyrir héraðsdómi til þess að skuldskeytingin yrði felld úr gildi, en fyrir Hæstarétti hefur kröfugerð að þessu leyti verið breytt í þá veru að hún lúti að gildi veðsetningarinnar.

Með úrskurði 1. apríl 2015 var bú Vilhjálms Pálssonar tekið til gjaldþrotaskipta og lauk skiptum á því 23. júní sama ár án þess að greiðsla fengist upp í lýstar kröfur.  

II

Í lánareglum stefnda, sem í gildi voru þegar umrætt lán var veitt, kemur fram í 3. mgr. 6. gr. að þegar umsækjandi um lán er ekki eigandi fasteignar, sem fyrirhugað er að veðsetja til tryggingar greiðslu þess, skuli liggja fyrir greiðslumat sem sýni með greinargóðum hætti að umsækjandi sé líklegur til að geta staðið undir greiðslubyrði þess láns sem hann sækir um. Í greiðslumatinu, sem áfrýjanda var kynnt og hann ritaði undir ásamt lántakanum, var hvatt til þess að gæta varúðar við lántöku þegar greiðslugeta reiknast ófullnægjandi og þess getið að stefndi veiti ekki lán „þegar halli á afgangi er hærri en varúðarálag á mánaðarleg útgjöld.“ Sú breyting á niðurstöðu greiðslumatsins sem leiddi af því að ársvextir voru ekki réttilega tilgreindir í því er óveruleg og vel innan marka reiknaðs varúðarálags. Þá er þess að gæta að þegar mat var lagt á greiðslugetu lántakans var stuðst við upplýsingar um skuldir hennar og eignir sem hún sjálf lét stefnda í té, en að þessari forsendu var sérstaklega vikið í greiðslumatinu með þeim hætti sem áður er getið. Í því kom ekkert fram um að verja ætti láninu til kaupa á fasteign enda þótt gert væri ráð fyrir því samkvæmt stöðluðum texta þess að slíkar upplýsingar skyldu veittar þegar þannig stæði á. Með vísan til þessa er ekkert komið fram í málinu sem bendir til þess að stefndi hafi haft um það vitneskju þegar fallist var á lánsumsóknina að lántakinn væri að festa kaup á fasteign og að skuldir hennar væru vantaldar af þeim sökum. Að þessu virtu eru ekki efni til að fallast á það með áfrýjanda að stefndi hafi við umrædda lánveitingu og töku veðs til tryggingar láninu farið á svig við lánareglur sínar þegar hann lagði mat á greiðslugetu upphaflegs lántaka.  

Svo sem áður greinir óskuðu lántakinn og Vilhjálmur Pálsson eftir skuldaraskiptum með umsókn til stefnda 8. júlí 2009. Verður ekki annað séð en að sú ráðstöfun hafi verið liður í fjárhagslegu uppgjöri þeirra vegna sambúðarslita. Þannig liggur það fyrir að tveimur mánuðum áður hafði lántakinn afsalað til Vilhjálms eignarhlut sínum í íbúð sem þau keyptu um það leyti sem umrætt lán var tekið, en því virðist svo sem fram er komið hafa verið varið til kaupa á henni. Þegar hér var komið sögu hafði lánið verið í vanskilum um nokkurra mánaða skeið, eða allt frá því í ársbyrjun 2009, og fyrir lá í ljósi framanritaðs að upphaflegur lántaki myndi ekki standa skil á frekari afborgunum af því. Af gögnum málsins verður ráðið að stefndi hafi í lok júní 2009 samþykkt að Vilhjálmur yfirtæki lánið gegn því að samið yrði um vanskil á því og sá kostur tiltekinn að þau yrðu greidd að hluta en að öðru leyti bætt við höfuðstól þess. Þá verður að ganga út frá því að það hafi verið forsenda fyrir skuldaraskiptum af hálfu stefnda að veðréttur hans í fasteign áfrýjanda stæði óhaggaður við þau. Bera málsgögn það með sér að samkomulag um þetta og önnur atriði í tengslum við skuldaraskiptin hafi ekki verið endanlega til lykta leidd fyrr en 3. nóvember 2009 þegar starfsmaður stefnda og Vilhjálmur undirrituðu skjal sem ber yfirskriftina „skuldbreyting/skilmálabreyting“. Áfrýjandi veitti samþykki sitt fyrir skuldaraskiptum með því að rita undir skjalið þennan sama dag, en í því kom fram í samræmi við það sem áður er rakið að lánið væri í vanskilum og að samhliða skuldaraskiptum hafi átt sér stað tiltekin skuldbreyting að ósk nýs skuldara. Jafnframt var endurgreiðsluskilmálum breytt. Með þessu tók umbeðin skuldskeyting gildi. Að öllu þessu gættu eru ekki efni til annars en að líta svo á að með skuldskeytingunni hafi staða áfrýjanda ekki orðið lakari en verið hafði fyrir hana.

Með vísan til þess sem að framan er rakið getur áfrýjandi við svo búið ekki borið það fyrir sig að ákvæði 36. gr. laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga, eða aðrar lagareglur og málsástæður sem hann byggir aðal- og varakröfu sína á, eigi að leiða til þess að veðréttur í fasteign hans, sem stofnað var til 30. maí 2006, verði felldur úr gildi.

Af framangreindu leiðir að ekki koma frekar til álita kröfur áfrýjanda um viðurkenningu á bótarétti hans vegna saknæmrar háttsemi stefnda við öflun veðs frá honum í tilefni af lántökunni. Á hið sama við um þá skuldskeytingu sem síðar átti sér stað. Samkvæmt þessu verður niðurstaða hins áfrýjaða dóms staðfest.

Áfrýjanda verður gert að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti eins og í dómsorði greinir.

Dómsorð:

Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður.

Áfrýjandi, Páll Trausti Jörundsson, greiði stefnda, Lífeyrissjóði starfsmanna ríkisins, 750.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti.

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 15. mars 2016.

                Þetta mál, sem var tekið til dóms 26. janúar 2016, er höfðað af Páli Trausta Jörunds­syni, kt. [...], Seiðakvísl 15, Reykjavík, með stefnu birtri 12. mars 2015, á hendur Lífeyrissjóði starfsmanna ríkisins A-deild, kt. [...], Engja­teigi 11, Reykjavík, til ógildingar á veðsamningi og til greiðslu málskostnaðar.

                Stefnandi krefst þess aðallega að felldur verði úr gildi veðsamningur sem hann gerði við stefnda og veitti veð í fasteign sinni að Seiðakvísl 15, Reykja­vík, fastanúmer 204-3446, þegar hann ritaði undir veðskuldabréf nr. 874471, sem Jónína Marteins­dóttir gaf út 30. maí 2006 til Líf­eyr­is­sjóðs starfsmanna ríkisins.

                Hann krefst þess til vara að skuldskeyting sem hann ritaði undir 3. nóvember 2009 verði felld úr gildi.

                Hann krefst þess jafnframt að stefnda verði gert að aflýsa veðskuldabréfi nr. 874471 af fasteigninni Seiðakvísl 15, Reykjavík, með fastanúmerið 204-3446.

                Stefnandi krefst þess til þrautavara að viðurkenndur verði réttur hans til fullra bóta úr hendi stefnda vegna þess tjóns sem stefnandi varð fyrir þegar að hann veitti stefnda veð í fasteign sinni 30. maí 2006 til tryggingar láni nr. 874471.

                Til þrautaþrautavara krefst stefnandi þess að viðurkenndur verði réttur hans til fullra bóta úr hendi stefnda vegna þess tjóns sem hann varð fyrir við skuldbreytingu láns nr. 874471 3. nóvember 2009.

                Í öllum tilvikum krefst stefnandi málskostnaðar að skaðlausu úr hendi stefnda.

                Stefndi krefst sýknu af öllum kröfum stefnanda.

                Stefndi krefst að auki málskostnaðar úr hendi stefnanda að skaðlausu svo og virð­is­auka­skatts á málflutningsþóknun.

Málsatvik

                Atvik málsins munu þau að sambýlisfólkið Jónína Marteinsdóttir og Vil­hjálmur Pálsson töldu að hag sínum kynni að vera betur borgið með því að hætta að leigja og kaupa sér þess í stað íbúð. Vorið 2006 fóru þau á fund foreldra Vilhjálms, þ.e. stefnanda og eiginkonu hans Ingu Svölu Vilhjálmsdóttur. Sambýlingarnir ósk­uðu eftir því að hjónin veittu þeim veð í fasteign sinni til tryggingar greiðslu láns sem þau hugð­ust taka. Að sögn stefnanda og Vilhjálms var veitt vilyrði fyrir því ef þau stæðust greiðslu­mat lánastofnunarinnar.

                Lífeyrissjóður starfsmanna ríkisins, sem starfar í A-deild, B-deild og sér­eigna­deild, starfar eftir lögum nr. 1/1997 um Lífeyrissjóð starfsmanna ríkisins. Hlut­verk sjóðs­ins er að tryggja sjóðfélögum, eftirlifandi mökum þeirra og börnum lífeyri sam­kvæmt ákvæðum laganna. Um stefnda gilda einnig lög nr. 129/1997 um skyldu­trygg­ingu lífeyrisréttinda og starfsemi lífeyrissjóða. Í 36. gr. segir að stjórn lífeyrissjóðs skuli móta fjárfestingarstefnu, þar á meðal sér­staka fjár­fest­ingar­stefnu fyrir hverja deild í deildaskiptum sjóði, og ávaxta fé sjóðsins með til­liti til ávöxt­unar og áhættu. Líf­eyris­sjóði er meðal annars heimilt að ávaxta fé sitt með skulda­bréfum tryggðum með veði í fasteign að hámarki 75% af metnu mark­aðs­virði, sbr. 3. tölulið 1. mgr. 36. gr. laganna.

                Á þessum tíma giltu samþykktir stefnda frá árinu 2005 þar sem meðal ann­ars var kveðið á um ávöxtun fjármuna stefnda, með vísan til VI. kafla og 36. gr. laga nr. 129/1997. Sam­kvæmt 28. gr. samþykktanna skyldi stjórn stefnda setja reglur um kaup á skulda­bréfum sem tryggð eru með veði í fast­eignum, þar á meðal reglur um lán til sjóð­félaga.

                Á þessum grundvelli voru samþykktar reglur Lífeyrissjóðs starfsmanna ríkisins (LSR) og Lífeyrissjóðs Hjúkrunarfræðinga (LH) um svokölluð LSR-lán 24. febrúar 2006. Reglurnar tóku til útlána LSR og LH til sjóðfélaga og ann­arra einstaklinga sem áttu rétt til að taka lán samkvæmt þeim. Samkvæmt 2. gr. var það meginreglan að ein­ungis þeir sem greiddu eða höfðu greitt iðgjald til LSR og LH ættu rétt á láni, en einnig einstaklingar sem tekið höfðu sjóðfélagalán yfir fyrir skuld­ara­skipti og eig­endur fasteigna sem settar hefðu verið að veði fyrir sjóðfélagaláni.

                Hámark láns var sam­kvæmt 3. gr. ekki bundið tiltekinni fjárhæð, en umsækj­andi þurfti hins vegar að uppfylla kröfur um veðtryggingu og greiðslumat, sbr. 4. og 6. gr. regln­anna. Í 4. gr. um veðtryggingu kom fram að lán væri ein­ungis veitt gegn veði í íbúð­ar­hús­næði. Fjárhæð láns sem sótt væri um, ásamt lánum sem framar stóðu í veð­röð, mátti að hámarki vera 65% af metnu markaðsvirði eða fast­eignamati fasteignar og ekki hærri en samtala brunabótamats og lóðarmats. Væri veitt láns­veð, það er ef lán­taki ætti ekki fast­eign­ina sem boðin var til trygg­ingar, þurfti eig­andi hinnar veð­settu eignar að staðfesta með undir­skrift sinni að honum hefðu verið kynntar upplýsingar sem gefnar væru út af LSR um þýð­ingu veð­setn­ingar­innar og yfir­lýsingu þess efnis að honum hafi verið kynnt mat á greiðslu­getu umsækj­anda í sam­ræmi við 3. mgr. 6. gr. regln­anna.

                Um mat á greiðslu­getu var síðan kveðið í 6. gr. regln­anna. Ætti umsækj­andi um lán ekki hina veð­settu eign skyldi ávallt liggja fyrir greiðslu­mat, sbr. 3. mgr. 6. gr. regln­anna. Í 2. mgr. 6. gr. sagði að næmi saman­lögð fjár­hæð lána umsækj­anda hærri fjár­hæð en tíu milljónum skyldi liggja fyrir greiðslu­mat sem unnið væri af sjóðnum eða við­ur­kenndri fjármálastofnun. Í þeim til­vikum skyldi umsækj­andi afhenda með umsókn þau gögn sem LSR teldi nauðsynleg vegna greiðslu­mats. Af matinu þyrfti að vera unnt að sjá með grein­ar­góðum hætti að umsækj­andi væri líklegur til að geta staðið undir greiðslu­byrði þess láns sem hann sótti um. Heimilt var að víkja frá kröfu um greiðslu­mat væri fjár­hæð þess láns sem sótt væri um lægri en 1.000.000 kr., enda lægi fyrir skriflegt sam­þykki eig­anda þeirrar eignar sem boðin væri til veðsetningar.

                Í 6. gr. áskildi sjóðurinn sér rétt til að láta ávallt meta greiðslugetu lántaka, væri þess talin þörf, sem og til þess að hafna umsókn um lán þegar ekki væri sýnt fram á full­nægj­andi greiðslugetu eða ef vafi væri talinn þar á.

                Sambýlisfólkið Jónína og Vilhjálmur höfðu augastað á íbúð á Leifsgötu. Á henni hvíldi lán frá Kaup­þingi banka hf. sem nam tæplega 15.400.000 kr. Til viðbótar við 4.500.000 kr. lán sem Jónína hugðist taka hjá stefnda tók Vilhjálmur 3.000.000 kr. lán hjá sínum líf­eyris­sjóði.

                Jónína sótti um lánið 3. maí 2006. Stefndi lagði mat á greiðslugetu hennar 10. maí 2006 á grundvelli þeirra upp­lýs­inga sem hún veitti stefnda. Í greiðslumatinu, undir liðnum „Upplýsingar um nýtt lán“ kom meðal annars fram að fjár­hæð láns væri 4.500.000 kr., lánstími 40 ár, vextir 4,15% og að afborgun á mán­uði væri 19.504 kr. Mán­að­ar­legar ráðstöfunartekjur lántaka (eftir skatt) voru sagðar 128.434 kr., en mán­að­ar­leg útgjöld, með tilliti til 5% „varúðar­álags“ (6.422 kr.), 107.722 kr. Mis­munur tekna og gjalda væri því 20.712 kr., en að frá­dreg­inni áætlaðri mán­að­ar­legri afborgun af hinu nýja láni, 19.504 kr., næmi „afgangur“ 1.208 kr. Auk þessa kom fram að lán­taki ætti engar eignir, en á honum hvíldu skuldir, sam­tals 4.817.234 kr. að meðtalinni fjár­hæð hins nýja láns. Á skjalinu kemur og fram að greiðslu­geta lántaka sé metin full­nægj­andi „sam­kvæmt forsendum greiðslumatsins“.

                Stefnandi áréttar að greiðslumatið hafi ekki tekið mið af því að lánið var tekið til kaupa á fast­eign og þetta lán var aðeins brot af þeim lánum sem fyrir­hugað var að taka.

                Í texta greiðslumatsins eru í sjö liðum sérstakir fyrirvarar og önnur atriði til athug­unar fyrir lántaka og eig­anda veð­settrar eignar. Þar segir meðal annars:

• Greiðslumat þetta byggir fyrst og fremst á upplýsingum sem um sækjandi hefur veitt LSR og eru á hans ábyrgð.
• LSR hvetur lántaka til að gæta varúðar við lántöku þegar greiðslugeta reiknast ófull­nægj­andi og veitir ekki lán þegar halli á afgangi er hærri en varúðarálag á mánaðarleg útgjöld.
• Forsendur greiðslumatsins geta ekki verið traustari en þær upplýsingar sem liggja því til grundvallar. Þá er vakin athygli á því að það byggir á upplýsingum úr fortíðinni sem geta vissulega breyst í framtíðinni.
• LSR ber ekki ábyrgð á forsendum greiðslumatsins og hvetur undirritaða til að kynna sér forsendur þess vel.

                Undir greiðslumatið rita lántakinn, Jónína Marteinsdóttir, og eigendur þeirrar eignar sem átti að veðsetja, stefnandi og eiginkona hans, til staðfestingar á því að þau „hafi kynnt sér og skilið niður­stöður ofan­greinds greiðslu­mats og samþykkt að það sé full­nægjandi“.

                Stefnandi ritaði einnig 4. maí 2006 undir Yfirlýsingu vegna veð­leyfis & upp­lýs­ingar til eigenda fasteigna sem settar eru til tryggingar LSR láni. Þar var rædd þýð­ing þess að setja fasteign að veði til trygg­ingar láni, þar á meðal með svokölluðu láns­veði. Þar kom fram að „[þ]eir ein­stakl­ingar sem lána lán­taka veð í fast­eign sinni þurfa að hafa í huga að þeir eru í raun ábyrgir fyrir greiðslu láns­ins ef skuldari stendur ekki í skilum“. Því væri „mjög mikil­vægt fyrir þann sem lánar veð til tryggingar láni annars manns að kynna sér greiðslu­getu lán­tak­ans“. Einnig segir þar:

Sérstök athygli er vakin á því að greiðslumati er ein­ungis ætlað að gefa til­tekna vísbendingu um greiðslu­getu lántaka. Greiðslumat er þannig á engan hátt trygg­ing fyrir því að lántaki geti staðið við skuld­bindingar sínar. Greiðslu­matið byggir að mestu á upplýsingum um tekjur og gjöld lántaka fyrir þann tíma sem greiðslumat er gert. Auk þess er ekki öruggt að allar skuld­bind­ingar lántaka komi fram á greiðslu­mat­inu, en það getur haft áhrif á raunverulega greiðslu­getu lán­taka.

                Að auki var áréttað að væri eigandi eignar sem setja ætti að veði í ein­hverjum vafa um áhrif veðsetningarinnar, greiðslu­getu skuldara eða annað sem máli skipti gæti hann haft samband við starfs­menn stefnda til að fá frekari upp­lýs­ingar.

                Stefnandi ritaði undir skjalið til stað­fest­ingar á því „að honum er fullkunnugt um þá skuldbindingu og ábyrgð sem felst í þeirri heim­ild [þ.e. veitingu veðleyfis] og stað­festir að hann hafi kynnt sér yfirlit frá LSR um vænt­an­lega greiðslubyrði af lán­inu“, en eins því að hann hefði „kynnt sér fyrir­liggj­andi greiðslumat á getu lántakanda til að rísa undir þeirri greiðslubyrði sem stofnað er til með lántökunni“.

                Dag­inn eftir að skrifað var undir greiðslumatið útbjó starfsmaður LSR, svo­kall­aðar Grunn­forsendur láns nr. 874471, 11. maí 2006. Sá munur var á greiðslu­mati stefnda annars vegar og grunn­forsend­unum og skulda­bréf­inu hins vegar að vextir voru til­greindir 4,15% á fyrstnefnda skjal­inu en 4,6% á þeim síðar­nefndu. Að öðru leyti komu fram sömu upplýsingar á þessum skjölum. Einnig liggur fyrir óundirrituð end­ur­greiðslu­áætlun lánsins, dags. sama dag (11. maí 2006), sem ber með sér að mán­að­ar­leg afborgun lántaka skyldi vera 20.811 kr., en ekki 19.504 kr. eins og stóð í greiðslu­mat­inu. Ástæða þessa mismunar (1.307 kr.). var fyrr­greindur mis­munur á tilgreindum vöxtum.

                Stefndi veitti Jónínu Marteinsdóttur 30. maí 2006 verð­tryggt lán að fjárhæð 4.500.000 kr. gegn útgáfu veðskuldabréfs. Láns­tími var 40 ár og skyldi lánið end­ur­greið­ast með 479 mánaðar­legum jöfnum greiðslum afborgana og vaxta (annuitet). Skuldin bar fasta 4,6% vexti er reiknuðust frá 11. maí 2006. Grunnvísitala var 255,2.

                Stefnandi samþykkti að veita veð í fasteign sinni, til tryggingar skilvísri og skað­lausri greiðslu skuldarinnar, á 4. veðrétti með uppfærslurétti. Stefnandi ritaði undir veð­skuldabréfið til stað­festingar á því að hann væri samþykkur veð­setn­ing­unni sem þinglýstur eigandi. Maki hans, Inga I. Svala Vilhjálmsdóttir, staðfesti með undir­ritun sinni að hún væri samþykk veð­setn­ing­unni.

                Sam­kvæmt fram lagðri kaupnótu var lánsfjárhæðin, sam­tals 4.531.910 kr., lögð á reikn­ing lántaka 1. júní 2006. Lán­taki greiddi af skuld sam­kvæmt veð­skulda­bréf­inu vegna gjalddaga á tíma­bil­inu 11. júlí 2006 til 11. janúar 2009.

                Um eða upp úr áramótum 2008 og 2009 slitu Jónína og Vilhjálmur sam­búð­inni. Samkvæmt fram­burði stefnanda og Vilhjálms hætti Jónína þá að greiða af láninu og síðasti gjalddagi sem hún greiddi var 11. janúar 2009.

                Hún óskaði 2. febrúar 2009 eftir „frystingu“ lánsins þannig að hún þyrfti ekk­ert að greiða næstkomandi sex mánuði. Samkvæmt fram lögðum gögnum gekk hún þó ekki að þeim greiðsluúrræðum sem stefndi bauð henni.

                Jónína afsalaði sinni hlutdeild í íbúðinni á Leifsgötu til Vilhjálms 11. maí 2009 og skyldi hann fá hana afhenta 1. júní það ár. Stefnandi vottar afsalið.

                Síðasta greiðsla upp­haf­legs lán­taka barst stefnda 4. júní 2009, vegna gjald­dag­ans 11. janúar 2009.

                Vilhjálmur sótti um skuldskeytingu á láninu 8. júlí 2009 þannig að hann tæki við sem skuldari. Reitur á eyðublaðinu fyrir samþykki veð­eig­anda og maka er ekki útfylltur. Sjóðurinn áritaði á umsóknina að skuldaraskipti væru samþykkt 13. júlí 2009.

                Stefndi byggir á því að samkvæmt því sem sé bókað í lánasögu hafi sjóðurinn fall­ist á að Vilhjálmur yfirtæki lánið gegn því að samið yrði um vanskil. Af því hafi ekki orðið fyrr en með skilmálabreytingu 3. nóvember 2009.

                Sjóðurinn sendi Vilhjálmi greiðslutilkynningar fyrir febrúar, mars, apríl, maí, júní og júlí 2009, 14. júlí, daginn eftir að sjóðurinn áritaði samþykki við skuldara­skipt­unum.

                Stefndi samþykkti skuldbreytingu/skilmálabreytingu á láni nr. 874471 3. nóv­em­ber 2009. Í stefnu byggir stefnandi á því að þá hafi sonur stefnanda og fyrrum maki upp­haf­legs lántaka, Vilhjálmur, tekið yfir skuld­ina í stað Jónínu Marteins­dóttur. Auk þess voru vanskil lögð við höfuðstól og lánstími styttist. Í skil­mála­breytingunni var vísað til fasteignar stefnanda, sem stóð á 4. veðrétti til trygg­ingar skuldinni. Undir skil­málabreytinguna rituðu meðal annars stefn­andi til stað­fest­ingar á að hann væri sam­þykkur veðsetningunni sem þinglýstur eig­andi. Þá stað­festi Inga I. Svala Vil­hjálms­dóttir með undirritun sinni að hún væri sam­þykk veð­setn­ing­unni, sem maki þing­lýsts eiganda, þ.e. stefnanda.

                Hvorki var gert greiðslumat vegna skuld­breyt­ing­ar­innar né gerður ábyrgð­ar­samn­ingur skv. 5. gr. laga nr. 32/2009 um ábyrgðarmenn.

                Tæpum fimm árum síðar, í byrjun október 2014, ritaði lögmaður stefnanda stefnda og óskaði skýringa á því mati sem stefndi vann á greiðslugetu lántakans Jón­ínu Marteinsdóttur. Hann spurði einnig hvort stefnda hafi verið ljóst í hvaða tilgangi hún tók lánið. Þá var óskað upp­lýs­inga um hvort greiðslu­geta hins nýja skuldara, Vil­hjálms Pálssonar, hefði verið athuguð.

                Í tölvupósti starfsmanns stefnda 24. nóvember 2014 fékk lögmaðurinn meðal ann­ars þau svör að ástæða þess að mán­að­ar­leg afborgun var sögð lægri á greiðslu­mat­inu en í skjalinu Grunnforsendur láns væri sú að röng vaxta­prósenta hefði verið lögð til grund­vallar í greiðslumatinu, þ.e. 4,15% í stað 4,6%. Einnig að stefnda hafi ekki verið ljóst í hvaða tilgangi lánið var tekið enda ekki farið fram á þær upp­lýs­ingar.

                Stefnda barst bréf lögmanns stefnanda 3. desember 2014 þar sem þess var óskað að stefndi aflétti veðskuldabréfinu af fast­eign stefnanda. Því hafnaði stefndi með bréfi 11. febrúar 2015. Málið var höfðað með birtingu stefnu 12. mars 2015.

                Nýi lántakinn, sonur stefnanda, lagði 13. mars 2015 fram beiðni um gjald­þrota­skipti á búi sínu. Það var tekið til skipta 1. apríl sama ár og skiptum lauk 23. júní 2015 en engar eignir fundust í búinu.

Málsástæður og lagarök stefnanda

                Stefnandi byggir á því að veðsamningur sem hann gerði við stefnda, Lífeyris­sjóð starfsmanna ríkisins, þar sem hann veitti sjóðnum veð í fasteign sinni 30. maí 2006 til trygg­ingar láni Jón­ínu Marteinsdóttur hjá LSR sé ógildur. Hann krefst ógild­ingar veð­setn­ingar­innar með stoð í 36. gr. laga nr. 7/1936 um samnings­gerð, umboð og ógilda lög­gern­inga því telja verði ósanngjarnt og andstætt góðri við­skiptavenju að stefndi beri veð­setn­ing­una fyrir sig. Veðsetningin grundvallist á mistökum stefnda þegar hann mat greiðslu­getu lán­tak­ans, Jónínu, broti stefnda gegn lána­reglum sínum og broti stefnda gegn lögum nr. 32/2009 um ábyrgðarmenn þegar skuld­skeyting fór fram 3. nóv­em­ber 2009.

Mistök stefnda við gerð greiðslumats

                Stefnandi vísar í fyrsta lagi til þess að í greiðslumatinu sem stefndi útbjó 10. maí 2006 fyrir lán­tak­ann, Jónínu Marteinsdóttur, og fékk stefnanda til að rita undir sem ábyrgðar­mann, sé tekið fram á afar áberandi hátt að greiðslugeta sé full­nægjandi enda orðið „full­nægj­andi“ ritað með hástöfum. Afgangur umsækjanda á mánuði hafi verið tal­inn 1.208 kr. og það miðað við að afborgun af hinu nýja láni væri 19.504 kr. á mán­uði. Í greiðslu­matinu séu vextir tilteknir 4,15%.

                Í skjalinu Grunnforsendur láns, dagsettu 11. maí 2006, segi hins vegar að vextir séu 4,6%. Hugsanlega hafi það haft áhrif á það að í endur­greiðslu­áætl­un­inni, sem jafn­framt sé dagsett 11. maí 2006, segir að afborganir láns­ins frá stefnda séu 20.811 kr. en ekki 19.504 kr. Að minnsta kosti hafi verið ljóst frá 27. apríl 2006 að útlán stefnda bæru 4,6% en ekki 4,15% vexti. Starfs­maður stefnda hafi í raun viður­kennt að ástæða þessa munar væri að það var „röng vaxta­prósenta sett í greiðslu­matið, þ.e. 4,15% í stað 4,6%.“

                Hefði stefndi tilgreint réttar afborganir í greiðslumatinu frá 10. maí 2006 hefði það ekki verið jákvætt eða fullnægjandi, heldur hefði það verið neikvætt. Hefðu komið fram þær réttu upplýsingar að afborganir af láninu væru raunverulega 20.811 kr. en ekki 19.504 kr. á mánuði hefði greiðslumatið verið neikvætt um 99 kr. á mán­uði en ekki jákvætt. Stefnandi hefði ekki veitt veð í fasteign sinni hefði greiðslugeta lán­taka verið nei­kvæð. Það hafi stefnda mátt vera ljóst.

                Stefnandi byggir á því að mistök stefnda, sem leiddu til þess að greiðslumat var jákvætt þegar það átti í raun að vera neikvætt, valdi því að telja verði ósanngjarnt og and­stætt góðri viðskiptavenju fyrir stefnda að bera fyrir sig veðsetninguna skv. 36. gr. laga nr. 7/1936. Veðsetningin grundvallist á röngum upplýsingum frá stefnda en veðið hefði ekki verið veitt hefðu þær verið réttar. Það að greiðslumat var ranglega afgreitt sem „full­nægj­andi“ hafi verið veruleg ákvörðunarástæða fyrir stefn­anda. Það hafi stefnda mátti vera ljóst.

Brot gegn lánareglum stefnda

                Stefnandi vísar til þess að í 36. gr. laga nr. 129/1997, um skyldutryggingu líf­eyris­réttinda og starfsemi líf­eyr­is­sjóða, segi að stjórn lífeyrissjóðs skuli móta fjár­fest­ing­ar­stefnu og ávaxta fé sjóðsins með hliðsjón af þeim kjörum sem best eru boðin á hverjum tíma. Stjórn lífeyrissjóðs sé heimilt að móta sérstaka fjár­fest­inga­rstefnu fyrir hverja deild í deildaskiptum sjóði. Jafnframt sé lífeyrissjóði heimilt að ávaxta fé sitt á nánar tilgreindan hátt. Í 3. tölulið 1. mgr. 36. gr. laga nr. 129/1997 segir að lífeyris­sjóði sé heim­ilt að ávaxta fé sitt í skulda­bréfum tryggðum með veði í fast­eign að hámarki 75% af metnu mark­aðs­virði.

                Samkvæmt 28. gr. í samþykktum stefnda frá árinu 2005 sem voru í gildi 30. maí 2006 skyldi stjórn sjóðsins setja reglur um kaup á skuldabréfum sem tryggð eru með veði í fasteignum, þar á meðal reglur um lán til sjóðfélaga.

                Þegar það lán sem veð stefnanda átti að tryggja var tekið giltu lána­reglur settar 24. febrúar 2006. Samkvæmt 3. gr. þeirra var hámark sjóð­félaga­láns ekki bundið til­tek­inni fjárhæð. Umsækjandi þyrfti hins vegar að upp­fylla kröfur um veðtryggingu, sbr. 4. gr., og greiðslumat, sbr. 6. gr.

                Samkvæmt 4. gr. reglnanna var sjóðfélagalán einungis veitt gegn veði í íbúð­ar­hús­næði. Í lokamálsgrein 4. gr. um lánsveð stóð að væri lántakandi ekki eigandi fast­eignar sem boðin væri til trygg­ingar, þyrfti eigandi hinnar veðsettu eignar að stað­festa með und­ir­skrift sinni að honum hafi verið kynntar upplýsingar sem gefnar væru út af LSR/LH um þýð­ingu veð­setn­ingar­innar og yfirlýsingu þess efnis að honum hafi verið kynnt mat á greiðslu­getu umsækjanda í samræmi við 3. mgr. 6. gr.

                Í ákvæði 6. gr. reglnanna um mat á greiðslugetu sagði í 2. mgr. að væri sam­an­lögð fjárhæð lána umsækjanda hærri en tíu milljónir króna skyldi liggja fyrir greiðslu­mat sem unnið er af sjóðunum eða viðurkenndri fjármálastofnun. Í þeim til­vikum skuli umsækj­andi skila með umsókn þeim gögnum sem LSR og LH telja nauð­syn­leg vegna greiðslu­mats. Í 3. mgr. 6. gr. kom fram að „Þegar umsækjandi um lán er ekki eigandi hinnar veðsettu eignar skal liggja fyrir greiðslumat, sbr. 2. mgr. Af mat­inu þarf að vera unnt að sjá með greinargóðum hætti að umsækjandi sé lík­legur til að geta staðið undir greiðslubyrði þess láns sem hann sækir um.“ Þá sagði í 5. mgr. 6. gr. að stefnda væri heimilt að hafna umsókn um lán þegar ekki væri sýnt fram á „fullnægj­andi greiðslu­getu“ eða það væri mat stefnda að „vafi leiki á um greiðslu­getu umsækj­anda“.

                Stefnandi byggir á því að það greiðslumat sem stefndi lagði til grundvallar þegar hann veitti Jónínu Marteinsdóttur lán hafi ekki fullnægt framangreindum lána­reglum stefnda. Fyrir það fyrsta hafi ekki verið unnt að sjá með greinargóðum hætti að umsækj­andi væri líklegur til að geta staðið undir greiðslubyrði lánsins. Samkvæmt þessu orðalagi nægi ekki að greiðslumat sé jákvætt heldur þurfi umsækjandi að vera „lík­legur“ til að geta staðið undir því og það þurfi að sjást með „grein­ar­góðum hætti“. Greiðslu­mat sem sýni 1.208 kr. í afgang geti ekki talist fullnægja þess­ari reglu enda megi lítið koma upp á til að umsækjandi geti ekki staðið við skuld­bind­ingar sínar og þar af leið­andi geti hann aldrei talist „líklegur“ til að geta staðið undir greiðslu­byrð­inni.

                Stefnandi bendir á að þessar reglur eigi sér samsvörun í Samkomulagi um notkun ábyrgða á skuldum einstaklinga sem fjár­mála­fyrir­tæki sam­þykktu 1. nóv­em­ber 2001. Það hljóti að vera tilgangur lánareglna stefnda að tryggja hagsmuni ábyrgð­ar­manns, eins og markmið Samkomulags um notkun ábyrgða á skuldum ein­stakl­inga. Að öðrum kosti væri varla krafist mats á greiðslu­getu án veðtryggingar þegar lán væri hærra en 10.000.000 kr. (2. mgr. 6. gr. lána­reglna) en skilyrðislaus skylda sé til greiðslu­mats veiti þriðji maður veðleyfi í eign sinni (3. mgr. 6. gr. lána­reglna).

                Stefnandi byggir jafnframt á því að með því að starfsmaður stefnda hafi gert mistök þegar hann vann mat á greiðslugetu lántakans, sem hafi valdið því að greiðslu­matið varð „full­nægj­andi“ en ekki ófull­nægj­andi og nei­kvætt um a.m.k. 99 kr. á mán­uði, hafi starfsmaðurinn brotið gegn framangreindum lána­reglum stefnda. Hefði stefndi staðið rétt að verki hefði greiðslumatið orðið neikvætt. Slíkt greiðslu­mat geti aldrei talist upp­fylla það skil­yrði 3. mgr. 6. gr. reglnanna að umsækj­andi sé „lík­legur“ til að geta staðið undir greiðslu­byrði lánsins.

                Á þessum tíma hafi stefnda meðal annars borið að starfa í samræmi við lög nr. 57/2005 sem þá hétu lög um eftir­lit með óréttmætum viðskiptaháttum og gagnsæi mark­að­ar­ins. Sam­kvæmt 5. gr. lag­anna hafi fyrirtækjum verið óheimilt að hafast nokkuð það að sem bryti í bága við góða við­skipta­hætti í atvinnustarfsemi eins og þeir væru tíðkaðir eða gera eitt­hvað sem væri óhæfi­legt gagnvart hagsmunum neytenda.

                Stefnandi byggir á því að stefndi hafi brotið gegn þessu ákvæði með því að gera greiðslumatið rang­lega jákvætt eða fullnægjandi þegar það hefði í rauninni átt að vera nei­kvætt eða ófull­nægj­andi. Það sé jafnframt brot gegn þessu ákvæði að fara ekki að eigin lána­reglum, sem gerðu það að skilyrði að lántaki sem fengi veð að láni þyrfti að vera lík­legur til að geta staðið undir greiðslubyrði lánsins. Hann hafi ekki getað verið talinn lík­legur til þess með afgang sem nam 1.208 kr. á mánuði, hvað þá ef rétt hefði verið staðið að verki og greint frá því að afgangurinn væri enginn heldur vant­aði 99 kr. upp á að hann gæti greitt af láninu.

                Stefnandi byggir á því að með framangreindri háttsemi og brotum stefnda gegn eigin lánareglum verði að telja ósanngjarnt og andstætt góðri viðskiptavenju að stefndi beri veðsetninguna fyrir sig, sbr. 36. gr. laga nr. 7/1936. Brot stefnda gegn ákvæði 5. gr. laga nr. 57/2005 eigi að leiða til sömu niðurstöðu, þótt aðeins sé litið til þess.

                Það sé ósanngjarnt að stefndi geti byggt rétt á veðsetningunni þegar hann brjóti gegn eigin lánareglum sem séu settar til þess að verja veðsala, ábyrgðarmann. Það sé jafn­framt ósanngjarnt þegar litið sé til þess að stefnda hafi orðið á mistök við gerð greiðslu­mats, sem valdi því að stefnandi ákveði að veita veðið sem hann hefði að öðrum kosti ekki gert. Þetta atvik sé á ábyrgð stefnda en ekki stefn­anda. Stefnandi sé ein­stakl­ingur en stefndi stór líf­eyr­is­sjóður sem starfi á íslenskum lána­mark­aði og hjá honum starfi sér­fræðingar á þessu sviði. Telja verði upp­fyllt skilyrði 36. gr. laga nr. 7/1936 til þess að fallast á kröfu stefn­anda um ógildingu veðsetningarinnar.

                Þessu til viðbótar hafi legið fyrir að lánið hafi væri tekið vegna kaupa á fast­eign og lánið væri aðeins brot af þeim lánum sem lántaki hugðist taka. Stefndi hafi vitað þetta og borið að taka mið af því við gerð greiðslu­mats. Þar eð greiðslu­matið hafi einungis sýnt 1.208 kr. afgang á mánuði hafi stefndi mátt gera sér grein fyrir því að ekki væri líklegt að lántaki gæti staðið undir greiðslu­byrð­inni. Vegna lán­anna sem umsækj­andi hafi átt eftir að taka hafi stefndi mátt gera sér grein fyrir því að mat á greiðslu­getu lán­tak­ans yrði verulega neikvætt væri tekið tillit til þeirra lána. Það eitt og sér, að taka ekki tillit til þeirra lána sem átti eftir að taka, feli í sér brot gegn lána­reglum stefnda og 5. gr. laga nr. 57/2005 og það sé ósann­gjarnt og andstætt góðri við­skipta­venju að stefndi byggi rétt á veð­setn­ing­unni gagn­vart stefn­anda vegna þessa, sbr. 36. gr. laga nr. 7/1936.

Brostnar forsendur

                Stefnandi byggir kröfu sína jafnframt á því að veðsamningurinn sem hann gerði við stefnda sé ógildanlegur á grundvelli meginreglna samninga­réttar um brostnar og rangar forsendur. Samningurinn sé ógildanlegur og óskuld­bind­andi fyrir stefn­anda þar eð ákvörðunarástæða hans við veðsetninguna hafi verið að greiðslu­geta lán­taka væri jákvæð.

                Stefnanda hafi verið talin trú um að lántaki stæðist greiðslumat með því skjali sem hann var beðinn að undirrita þar sem fram kom það mat stefnda að greiðslu­geta lán­tak­ans væri fullnægjandi.

                Stefnandi hafi ekki viljað ábyrgjast skuld sem gæti fallið á hann og hefði neitað því að veita samþykki sitt hefði hann vitað að ólík­legt væri að lán­taki gæti staðið í skilum með afborg­anir lána sinna því mat á greiðslu­getu hans væri nei­kvætt.

                Þetta sé veruleg ákvörðunarástæða sem stefnda hafi mátt vera ljós.

Brot gegn lögum nr. 32/2009 um ábyrgðarmenn við skuldskeytingu

                Eins og rakið var í lýsingu málavaxta hafi nýr skuldari, Vilhjálmur Pálsson, tekið við láni nr. 874471 af Jón­ínu Marteinsdóttur, 3. nóv­em­ber 2009.

                Hálfu ári áður, 4. apríl 2009, tóku gildi lög nr. 32/2009 um ábyrgðar­menn. Mark­mið þeirra, samkvæmt 1. gr., sé að setja reglur um ábyrgðir ein­stakl­inga, draga úr vægi ábyrgða og stuðla að því að lán­veit­ingar verði mið­aðar við greiðslu­getu lán­taka og hans eigin tryggingar.

                Sam­kvæmt 2. gr. laganna gildi þau „þar sem ábyrgðarmaður gengst í ábyrgð til trygg­ingar efndum lántaka“. Í 4. gr. sé mælt svo fyrir að lánveitandi skuli meta hæfi lán­taka til að standa í skilum með lán þar sem ábyrgðarmaður gengst í ábyrgð til trygg­ingar efndum lántaka.

                Stefnandi byggir á því að stefndi hafi brotið gegn ákvæði 4. gr. laga nr. 32/2009 með því að hann hafi látið undir höfuð leggjast að meta greiðslugetu lán­tak­ans Vil­hjálms þegar skuld­ara­skiptin urðu. Lögin gildi fullum fetum þótt nýr skuld­ari hafi tekið við láninu enda gildi lögin þegar ábyrgð­ar­maður gangist í ábyrgð til trygg­ingar efndum „lántaka“. Þetta þýði að komi nýr skuld­ari í stað eldri þurfi að fylgja reglu 4. gr. laganna og kanna greiðslu­getu hans. Þetta sé veiga­mikil skylda stefnda enda geti mark­mið laganna ekki náðst láti lánveitandi undir höfuð leggj­ast að upp­fylla hana.

                Stefnandi byggir jafn­framt á því að í 5. og 6. gr. laga nr. 32/2009 sé mælt fyrir um skyldu lán­veit­anda til að gera sérstakan ábyrgðarsamning þar sem koma skuli fram nánar tiltekin atriði. Slíkur samningur hafi ekki verið gerður og þar af leið­andi hafi stefndi jafnframt brotið gegn þessum skyldum sínum.

                Þessu til viðbótar hafi stefndi brotið gegn 7. gr. því hann hafi ekki sent stefn­anda neinar tilkynningar um vanskil. Í skuld­skeytingunni standi að lánið sé í van­skilum en stefndi hafi aldrei til­kynnt stefn­anda það. Í 2. mgr. 7. gr. laga nr. 32/2009 segi að sé vanræksla lán­veit­anda veru­leg skuli ábyrgð falla niður.

                Þegar litið sé til þessara brota stefnda gegn ákvæðum laga nr. 32/2009 um ábyrgð­ar­menn verði að telja ósann­gjarnt og andstætt góðri viðskiptavenju að stefndi beri fyrir sig veð­setn­ing­una, skv. 36. gr. laga nr. 7/1936. Stefnandi byggir á því að það sé ósann­gjarnt af stefnda og andstætt góðri viðskiptavenju að byggja á veð­setn­ing­unni þegar hvert og eitt brot stefnda gegn lögum nr. 32/2009 sé skoðað en einnig þegar öll þau brot stefnda gegn lögunum séu virt í heild sinni.

Brot gegn lögum nr. 121/1994 um neytendalán

                Stefnandi byggir einnig á því að samkvæmt meginreglum um ábyrgðir og veð í þágu þriðja manns hafi gildi sjálfrar skuldarinnar sömu áhrif á ábyrgðarmann og veð­sala. Samkvæmt þágildandi lögum nr. 121/1994 um neytendalán skyldi láns­samn­ingur gerður skriflega. Samkvæmt 6. gr. lag­anna skyldu til­teknar upplýsingar afhentar neyt­anda skriflega. Ekki verði séð að lán­veit­andi hafi fullnægt skyldum sínum í þessum efnum. Í þeim gögnum sem hann afhenti stefnanda komi hvorki fram hver sé heildar­lán­töku­kostn­aður í krónum sam­kvæmt 4. tölulið 6. gr. laga nr. 121/1994, sbr. 7. gr. sömu laga, né árleg hlut­falls­tala kostn­aðar samkvæmt 5. tölulið 6. gr., sbr. 10.-12. gr. þeirra. Hvorki komi fram sú heild­ar­upp­hæð sem átti að greiða, þ.e. sam­tala höfuð­stóls, vaxta og láns­kostn­aðar samkvæmt 6. tölulið 6. gr., né fjár­hæð ein­stakra greiðslna og gjald­daga samkvæmt 7. tölu­lið 6. gr. Ekkert komi fram um gildis­tíma láns­samn­ings og skil­yrði upp­sagnar hans samkvæmt 8. tölulið 6. gr. laganna. Stefnanda virð­ist stefndi hafa brotið gróf­lega gegn þeim skyldum sem á honum hvíldu samkvæmt lögum nr. 121/1994 um neyt­enda­lán. Sú vanræksla eigi sjálf­stætt að leiða til ógild­ingar lánsins skv. 36. gr. laga nr. 7/1936 og þar með veð­setn­ing stefn­enda til trygg­ingar greiðslu láns­ins.

Brot gegn tillitsskyldu og trúnaðarskyldu við samningsgerð

                Stefnandi byggir á því að stefndi hafi brotið gegn trúnaðarskyldu sinni þegar hann gerði samn­inginn við stefnanda. Í henni felist skylda samn­ings­aðila til að láta ekki eigin hagsmuni ráða einhliða athöfnum sínum eða athafna­leysi í samnings­sam­band­inu, heldur verði þeir, innan ákveðinna marka, að taka til­lit til hagsmuna við­semj­and­ans. Reglunni sé ætlað að sporna við mis­notkun á aðstöðu.

                Stefndi hafi brotið gegn trúnaðarskyldu sinni við stefnanda þegar hann lagði til grund­vallar greiðslumat sem ranglega sýndi greiðslugetu lántaka þegar það hefði átt að sýna að lántaki hefði ekki fullnægjandi greiðslugetu, eins rakið hefur verið. Með því að virða þessa skyldu sína að vettugi hafi stefndi ekki tekið tillit til hagsmuna stefn­anda sem voru þeir að hann gæti byggt veðsetninguna á réttum upplýsingum um greiðslu­getu lántakans svo ekki yrði gengið að fast­eign hans. Þá hafi stefndi jafnframt brotið gegn trúnaðar­skyld­unni með því að fara gegn eigin lánareglum og veita lánið án þess að skilyrði væru til þess og einnig að upp­lýsa stefn­anda ekki um það.

                Samningssamband stefnanda og stefnda sé til langs tíma og því hafi trún­að­ar­skylda stefnda verið enn ríkari. Auk þess sé stefnandi neytandi og ein­stakl­ingur en stefndi stór lánastofnun sem geri skyldu stefnda enn ríkari.

                Þar eð stefndi hafi brotið gegn trúnaðarskyldu sinni gagnvart stefn­anda verði að telja ósanngjarnt af honum og andstætt góðri viðskiptavenju að bera veðið fyrir sig, sbr. 36. gr. laga nr. 7/1936.

                Einnig er byggt á því að brot stefnda gegn trúnaðarskyldu sinni gagnvart stefn­anda hafi falið í sér saknæma háttsemi og hafi stofnað til bótaskyldu stefnda gagnvart stefn­anda. Taka beri mið af því þegar afstaða sé tekin til þrautavara og þrauta­þrauta­vara­kröfu stefnanda um viðurkenningu á bóta­skyldu.

Þrautavarakrafa um viðurkenningu á bótaskyldu

                Stefnandi byggir á því að stefndi hafi valdið sér tjóni á saknæman og ólög­mætan hátt. Saknæm háttsemi starfsmanns stefnda sé tvenns konar.

                Í fyrsta lagi hafi það verið saknæmt og ólögmætt að gera greiðslumat ranglega með þeirri afleið­ingu að það var jákvætt en ekki neikvætt.

                Í öðru lagi hafi það verið saknæmt og ólögmætt þegar stefndi braut gegn eigin lána­reglum sem kváðu skýrt á um að greiðslumat, sem skylt var að vinna, sýndi á grein­ar­góðan hátt að umsækjandi væri lík­legur til að geta staðið undir greiðslubyrði láns­ins. Stefndi hafi brotið gegn þessu ákvæði lánareglnanna þar eð hvorki jákvætt greiðslu­mat upp á 1.208 kr. né nei­kvætt um 99 kr. á mán­uði hafi full­nægt þessum áskiln­aði. Mat á greiðslugetu upphaflegs lán­taka hafi ekki verið þannig að hægt væri að sjá á greinargóðan hátt að hann væri líklegur til að geta staðið undir því.

                Stefnandi byggi á því að þessi atriði fullnægi sakarreglu skaðabótaréttar. Tjón hans stafi af því að bú núverandi skuldara, Vilhjálms, hafi verið tekið til gjald­þrota­skipta 1. apríl 2015. Hann muni því ekki geta greitt lánið og eftirstöðvar láns­ins verði því fyrr eða síðar sóttar til stefnanda.

                Réttarsamband málsaðila byggist á því að stefndi hafi veitt stefnanda sér­fræði­þjón­ustu. Vegna þeirrar sérfræðiábyrgðar sem hvíli á stefnda hafi stefnandi mátt gera ríkar kröfur til hans. Sér­stök beiting sakarreglunnar á sviði sérfræðiábyrgðar felist í fyrsta lagi í því að rík­ari kröfur séu gerðar til hins hlutlæga þáttar, þ.e. ríkari kröfur um til­teknar athafnir og meiri aðgæslu eða vandvirkni. Í öðru lagi séu gerðar ríkari hug­lægar kröfur til tjónvalds. Sé hann sérfróður og vel menntaður eigi hann frekar að geta gert sér grein fyrir hættum og líkum á tjóni. Í þriðja lagi sé hægt að beita sönn­un­ar­reglum á sér­stakan hátt, þ.e. að hliðrað er til um sönnun, tjónþola í vil, sem leiði til strangari ábyrgðar en almennar reglur hefðu í för með sér.

                Stefndi hafi brugðist þeirri skyldu sinni að vinna greiðslumat á réttan hátt og hafi því lagt til grund­vallar greiðslumat sem var andstætt lánareglum stefnda. Af þessum sökum hafi áhætta stefnanda orðið til muna meiri en ella og hafi þetta valdið því að hann setti fast­eign sína að veði. Að baki þessu verklagi starfsmanna stefnda sé ásetn­ingur eða í það minnsta stór­kost­legt gáleysi.

                Stefnandi byggir einnig á því að skuldskeytingin 3. nóvember 2009 verði rakin beint til hins gallaða greiðslumats sem byggi á saknæmri hátt­semi. Þá hafi legið fyrir að upp­haf­legur lán­taki, Jónína, gat ekki greitt lengur af láninu og því hafi stefnandi neyðst til að sam­þykkja skuld­skeyt­inguna. Hefði atburðarásin ekki hafist með sak­næmu verklagi starfsmanna stefnda við greiðslumatið hefði legið fyrir strax í upphafi að Jónína réði ekki við að taka hið umdeilda lán. Í raun hafi aðeins verið tímaspursmál hvenær hún hætti að geta greitt af því. Skuld­skeyt­ing hafi því verið skárri kostur en sá að stefndi gengi að stefn­anda því Jónína, upphaflegur skuld­ari, var hætt að greiða af lán­inu og ætlaði sér ekki að greiða frekar af því. Þess vegna séu orsaka­tengsl á milli hinnar upp­haf­legu sak­næmu hátt­semi og skuld­skeyt­ing­ar­innar 3. nóvember 2009. Með því að samþykkja skuld­skeyt­ing­una hafi stefn­andi í raun verið að reyna að tak­marka tjón sitt. Sú tilraun hafi hins vegar ekki borið langvarandi árangur vegna gjald­þrota­skipta á búi hins nýja lán­taka, Vil­hjálms.

                Tjón stefnanda sé bein afleiðing af ranglega unnu mati á greiðslugetu upp­haf­legs lántaka. Stefnandi hefði aldrei veitt veðleyfi í fasteign sinni hefði greiðslumatið verið rétt. Tjónið sé sú fjárhæð sem stefn­andi þurfi endanlega að greiða verði ekki fall­ist á kröfu hans um ógildingu. Fjár­hæð tjónsins liggi ekki fyrir og því krefjist stefn­andi viðurkenningar á bóta­skyldu.

Þrautaþrautavarakrafa um viðurkenningu á bótaskyldu

                Stefnandi byggir á því að brot stefnda gegn lögum nr. 32/2009 um ábyrgðar­menn þegar skuld­skeyt­ingin fór fram, 3. nóvember 2009, hafi falið í sér sak­næma og ólögmæta hátt­semi. Stefndi hafi með athafnaleysi sínu brugðist lögboðnum skyldum sínum til að kanna greiðslu­getu hins nýja skuldara, Vilhjálms, svo og að gera sér­stakan ábyrgð­ar­samn­ing við stefnanda þar sem hann yrði upplýstur um þau atriði sem eru upp talin í 5. og 6. gr. laga nr. 32/2009 um ábyrgðarmenn.

                Byggt er á því að þessi atriði fullnægi sakarreglu skaðabótaréttar. Tjón stefn­anda felist í því að bú núverandi skuldara hafi verið tekið til gjaldþrotaskipta. Eftir­stöðvar lánsins verði sóttar til stefnanda fyrr eða síðar.

                Það hafi verið saknæmt og ólögmætt af starfsmönnum stefnda að kanna ekki greiðslu­getu hins nýja skuldara, Vil­hjálms, og veita stefnanda ekki lögbundnar upp­lýs­ingar skv. 5. og 6. gr. laga nr. 32/2009. Því eigi stefnandi rétt á hendur stefnda á grund­velli almennrar sakarreglu skaða­bóta­réttar. Tjónið sem stefn­andi verði fyrir vegna þess­arar skuldskeytingar sé sú fjárhæð sem hann þurfi end­an­lega að greiða verði ekki fallist á kröfu hans um ógildingu veðsamningsins. Þar eða fjár­hæð tjóns stefnanda liggi ekki endanlega fyrir krefjist hann viðurkenningar á bótaskyldu.

Niðurlag um ógildi veðsetningar

                Stefnandi byggir á því að þegar allt framangreint sé virt í heild sinni verði að telja það ósanngjarnt af stefnda og andstætt góðri viðskiptavenju að bera fyrir sig þann veð­rétt sem hann fékk í eign stefnanda, hvort heldur með vísan til 36. gr. laga nr. 7/1936 eða ólögfestra reglna samn­inga­réttar um brostnar og rangar forsendur.

                Stefnda hafi samkvæmt eigin lánareglum verið skylt að kanna hvort greiðslu­geta umsækj­anda væri fullnægjandi. Matið hafi þurft að sýna á grein­ar­góðan hátt að umsækj­andi væri líklegur til að standa undir greiðslu­byrði láns­ins. Stefndi hafi ekki virt þessar skyldur heldur kynnt stefnanda niður­stöðu greiðslu­mats sem var ranglega „full­nægjandi“. Með þessu hafi starfsmaður stefnda einnig brotið gegn 5. gr. laga nr. 57/2005.

                Á það verði jafnframt að líta að veðsetning stefnanda sé stefnda til hagsbóta og geri það lán sem hann veitti miklum mun tryggara fyrir stefnda. Í raun megi halda því fram að stefndi hefði aldrei veitt lánið hefði stefnandi ekki veitt honum veð í fasteign sinni til þess að tryggja greiðslu þess. Auk þess sé stefndi sér­fræð­ingur á þessu sviði sem samdi skilmálana ein­hliða en stefn­andi neytandi, ein­stakl­ingur sem hafi enga sér­staka þekkingu á lánamálum.

                Stefnandi byggir kröfu sína á lögum nr. 129/1997 um skyldutryggingu lífeyris­rétt­inda og starfsemi lífeyrissjóða, sér í lagi 36. gr. þeirra laga. Hann byggir einnig á lögum nr. 7/1936 um samn­ingsgerð, umboð og ógilda löggerninga, sér í lagi 36. gr. þeirra laga. Hann vísar til almennra reglna kröfu- og samningaréttar, laga nr. 57/2005 um eftirlit með óréttmætum við­skipta­háttum, sér í lagi 5. gr., laga nr. 32/2009 um ábyrgð­ar­menn, einkum 4., 5., og 6. gr., þágildandi laga nr. 121/1994, almennrar sak­ar­reglu skaðabótarréttar, meginreglu samn­inga­réttar um tillitsskyldu og trúnaðar­skyldu við samn­ings­gerð og laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sér í lagi 2. mgr. 25. gr.

                Vegna viðurkenningarkröfu sinnar vísar stefnandi til almennrar sakarreglu skaða­bóta­réttar, meginreglna skaðabótaréttar um bótaábyrgð og sök og megin­reglna skaða­bótaréttar um sérfræðiábyrgð. Vegna viðurkenningarkröfu í þrauta­vara­kröfu og þrauta­þrautavarakröfu vísar hann til 2. mgr. 25. gr. laga um með­ferð einka­mála nr. 91/1991, auk d-liðar 80 gr. sömu laga. Kröfu um málskostnað byggir hann á 130. gr., sbr. 129. gr., sömu laga. Val á varnar­þingi styðst við 33. gr. laganna. Að auki vísar hann til laga nr. 50/1988 um virðisaukaskatt á málskostnað.

Málsástæður og lagarök stefnda

                Stefndi mótmælir öllum málsástæðum stefnanda og krefst sýknu af dóm­kröfum hans.

                Stefndi byggir sérstaklega á því að stefnandi hafi glatað öllum rétti til að hafa uppi kröfur á hendur sér sakir tómlætis. Þau atvik sem stefn­andi vill að leiði til ógild­ingar á veðsetningu sinni, eða til viðurkenningar á bóta­rétti sínum, hafi átt sér stað í maí 2006, eða tæplega níu árum áður en málið var höfðað með birt­ingu stefnu 12. mars 2015. Sé einungis horft til skil­mála­breytingar veð­skulda­bréfs­ins 3. nóv­em­ber 2009 hafi, þegar málið var höfðað, verið liðin rúm­lega fimm ár. Að auki hafi stefn­andi fyrst gert kröfu um ógild­ingu veð­setn­ing­ar­innar í des­ember 2014. Eins og aðstæðum sé háttað hafi stefn­anda á öllum stigum mátt vera fylli­lega kunn­ugt um þau atvik sem hann telur eiga að leiða til þess að fall­ist verði á kröfur hans í málinu, sem og um tóm­lætis­verk­anir og rétt­ar­áhrif þeirra. Stefndi hafi því mátt líta svo á að stefn­andi myndi ekki hafa uppi kröfur sínar að svo löngum tíma liðnum. Jafn­framt torveldi tóm­læti stefn­anda alla sönnun í málinu, enda atvik löngu liðin. Þegar af þessari ástæðu beri að sýkna stefnda af öllum dóm­kröfum stefn­anda.

                Stefndi byggir að öðru leyti á því að veðsetning stefn­anda sé gild og að undir­bún­ingur og framkvæmd hennar, þar á meðal lán­veit­ingar, greiðslumat stefnda og síðari skilmálabreytingar, hafi verið í samræmi við gild­andi reglur þar að lútandi og ekki þannig að varði ógildingu eða bótaskyldu stefnda. Öllum kröfum og máls­ástæðum stefnanda í aðra veru er mótmælt.

Um meint mistök stefnda við gerð greiðslumats

                Stefndi mótmælir því, sem stefnandi haldi fram, að stefndi hafi gert mistök þegar hann lagði mat á greiðslugetu lántaka „sem leiddu til þess að greiðslu­mat var jákvætt þegar það átti í raun að vera neikvætt“ og að af því leiði „að telja verði ósann­gjarnt og andstætt góðri viðskiptavenju fyrir stefnda að bera fyrir sig veð­setn­ing­una“.

                Stefndi mótmælir því jafnframt að veðsetningin sé „tilkomin vegna rangra upp­lýs­inga af hálfu stefnda“, að stefnandi hefði ekki veitt veð í fasteign sinni hefði greiðslu­geta verið neikvæð og að stefnda hafi mátt vera slíkt ljóst. Að mati stefnda getur það „að greiðslu­mat var ranglega tiltekið „fullnægjandi“ ekki hafa verið ákvörð­un­ar­ástæða stefnanda og því síður hafi stefnda mátt vera það ljóst.

                Stefnandi hafi undirritað umrætt greiðslumat 10. maí 2006 meðal annars til stað­fest­ingar á því að hann „hafi kynnt sér og skilið niðurstöður ... greiðslumats og sam­þykkt að það sé fullnægjandi“. Ljóst sé að í greiðslumatinu var miðað við að lánið bæri 4,15% vexti, en ekki 4,6% svo sem raunin hins vegar varð. Af því leiddi að áætl­aðar mánaðarlegar afborganir voru tilgreindar 19.504 kr. í greiðslu­mat­inu, eða nokkru lægri en áætlaðar mánaðarlegar afborganir samkvæmt endur­greiðslu­áætlun, dags. 11. maí 2006, sem afhent var lán­taka. Í endurgreiðsluáætlun hafi einnig verið miðað við að „afgangur“ sam­kvæmt greiðslumatinu, þ.e. ráðstöfunartekjur lántaka að frá­dregnum útgjöldum hans og áætluðum afborgunum hins nýja láns, væri 1.208 kr.

                Stefndi bendir á að greiðslumat geti ekki skoðast sem annað en vís­bend­ing um greiðslu­getu lántaka en aldrei sem trygging fyrir því að lántaki geti staðið við skuld­bind­ingar sínar. Mánaðarleg afborgun samkvæmt greiðslumati sé einungis áætluð, eins og skýrt sé tekið fram í greiðslumatinu sjálfu. Auk þess sé mis­mun­ur­inn á áætl­uðum mánaðarlegum afborgunum sam­kvæmt greiðslu­mat­inu (19.504 kr.) og áætl­uðum mánaðarlegum afborgunum sam­kvæmt endur­greiðslu­áætl­un­inni (20.811 kr.) óveru­legur, eða einungis 1.307 kr. Raunin hafi einnig orðið sú að raun­veru­legar afborg­anir lán­taka af umræddu láni urðu ekki að öllu leyti í samræmi við áætlun um mán­að­ar­lega afborgun í greiðslumatinu og ekki að öllu leyti í samræmi við áætlun um endur­greiðslu svo sem ráðgera mátti. Hvorki lán­taki né veðsali geti þannig reitt sig að öllu leyti á að raun­veru­legar afborg­anir verði þær sömu og áætl­aðar afborg­anir sam­kvæmt greiðslu­mati eða öðrum gögnum, sem útbúin eru í aðdrag­anda lán­veit­ingar.

                Einnig verði að horfa til þess að „afgangur“ samkvæmt greiðslumati sé ekki einn og sér grundvöllur þess hvort greiðslugeta lántaka sé metin fullnægjandi, eins og stefn­andi virðist telja. Í greiðslumatinu hafi enda verið gert ráð fyrir svo­köll­uðu varúð­ar­álagi (5%) að fjárhæð 6.422 kr., en að baki þeirri fjárhæð hafi ekki legið raun­veru­leg útgjöld lántaka eða áætlun stefnda um þau. Þrátt fyrir að „afgangur“ sé þannig sagður 1.208 kr. (20.712 – 19.504 kr.) í greiðslumatinu sé hann í reynd hærri, eða 7.630 kr., sé ekki tekið tillit til þessa varúðarálags (27.134 – 19.504 kr.). Að sama skapi hefði verið „afgangur“ samkvæmt greiðslumatinu þótt miðað hefði verið við að áætl­aðar mán­að­ar­legar afborganir væru 20.811 kr., en ekki 19.504 kr., eða 6.323 kr. (27.134 – 20.811 kr.). Greiðslugeta lántaka í umræddu tilviki hefði því vænt­an­lega verið metin „full­nægj­andi samkvæmt forsendum greiðslumatsins“, hvort sem miðað hefði verið við 4,15% vexti eða 4,6%, og hvort sem mánaðarlegar afborg­anir hefðu verið áætlaðar 19.504 kr. eða 20.811 kr. Þetta hafi raunar komið fram í greiðslu­mat­inu þar sem tekið var sérstaklega fram að LSR, þ.e. stefndi, „veitir ekki lán þegar halli á afgangi er hærri en varúðarálag á mánaðarleg útgjöld“. Stefndi áskildi sér hins vegar ávallt rétt til „að hafna umsókn um lán þegar ekki er sýnt fram á full­nægjandi greiðslu­getu“ eða ef það væri mat stefnda „að vafi leiki á um greiðslu­getu umsækj­anda“, sbr. 6. gr. reglna stefnda sem voru samþykktar 24. febrúar 2006.

                Til viðbótar, og einnig óháð framangreindu, er að mati stefnda ekki unnt að líta svo á að það eitt að „afgangur“ samkvæmt greiðslumatinu hafi verið tiltekinn jákvæður um 1.208 kr. hafi verið „veruleg ákvörðunarástæða“ stefnanda og því síður að stefnda hafi mátt vera slíkt ljóst. Að mati stefnda verður að ganga út frá því, að teknu tilliti til tengsla stefnanda við upphaflegan lántaka og maka hans, að stefnandi hefði allt eins staðfest greiðslumatið og veitt heimild til veðsetningar þótt „afgangur“ sam­kvæmt greiðslumati hefði verið sá sem hann vísar til.

Um meint brot stefnda gegn eigin lánareglum

                Stefndi mótmælir því einnig að það greiðslu­mat sem hann lagði til grund­vallar lán­inu til Jónínu Marteins­dóttur hafi ekki fullnægt lánareglum stefnda svo og að stefndi hafi brotið gegn lögum nr. 57/2005 sem þá hétu lög um eftirlit með órétt­mætum viðskiptaháttum og gagnsæi markaðarins. Stefndi mótmælir því sér­stak­lega að hann hafi á ein­hvern hátt ranglega útbúið greiðslumatið jákvætt eða full­nægj­andi eða á ein­hvern máta beitt órétt­mætum við­skiptaháttum, þar á meðal gert nokkuð það sem brýtur í bága við góða við­skipta­hætti í atvinnustarfsemi eða eitthvað sem er óhæfilegt gagn­vart hagsmunum neyt­enda.

                Fyrir það fyrsta hafi komið fram í greiðslumatinu „með greinargóðum hætti“ allar þær upplýsingar sem lánareglur stefnda áskildu, þar á meðal hvort umsækj­andi væri „líklegur til að geta staðið undir greiðslubyrði þess láns sem hann sækir um“ enda var greiðslugeta hans metin fullnægjandi „samkvæmt forsendum greiðslu­mats­ins“. Stefndi hafnar því sérstaklega að „[g]reiðslu­mat sem er jákvætt um 1.208 kr. geti ekki talist fullnægja þessari reglu“ eins og stefnandi byggir á.

                Stefndi hafnar þeirri fullyrðingu stefnanda að við lánveitingu og veð­setningu hafi legið fyrir „að umþrætt lán var tekið vegna kaupa á fasteign og lánið væri aðeins brot af þeim lánum sem fyrirhugað var að lántaki myndi taka“, svo og að stefnda hafi verið það ljóst og því borið að taka mið af því við gerð greiðslumatsins. Á þeim tíma sem hér skiptir máli hafi stefnda verið ókunnugt að lántaki hygð­ist nota lánið til að kaupa fasteign og hafi Jónína ekki veitt þær upplýsingar þegar hún sótti um lán hjá stefnda. Eins og sérstaklega sé tekið fram í greiðslu­mat­inu beri lán­taki ábyrgð á þeim upp­lýs­ingum sem hann veitir og greiðslu­matið byggir á, þar á meðal að þær séu réttar. Upp­lýs­ingarnar séu jafn­framt þess eðlis að stefndi hefði ekki getað aflað þeirra sjálfur og að eigin frum­kvæði. Raunin sé auk þess sú að kaupsamningur lántaka, Jón­ínu og Vil­hjálms Páls­sonar, sonar stefnanda, vegna þessara fast­eigna­kaupa sé dagsettur 2. júní 2006 og honum þing­lýst 8. júní 2006 en veð­skulda­bréfið gefið út 30. maí 2006 og greiðslu­matið hafði þá farið fram, þ.e. 10. maí. Í kaup­samn­ingnum sé þess ekki getið að kaupin séu fjármögnuð að hluta til með umræddu láni frá stefnda, og virðist lán­taki og maki því, að eigin frumkvæði, hafa aðskilið algjörlega lán­veit­ing­una og fast­eigna­kaupin. Á þeim tíma sem lánið var veitt hafi stefnda því verið ómögu­legt að vita að nota ætti það til kaupa á fasteign eða að það væri einungis brot af þeim lánum sem fyrir­hugað var að lántaki tæki.

                Hins vegar verði að ganga út frá því að stefn­andi sjálfur, vegna tengsla sinna við lántaka og maka hans, hafi vitað um raun­veru­legan tilgang lánsins, frekari láns­þörf lán­taka og að greiðslumatið gæfi þá eftir atvikum ekki rétta mynd af greiðslu­getu lán­taka. Eins og þetta mál sé vaxið hafi sú vitneskja a.m.k. staðið stefn­anda nær en stefnda. Stefn­anda hafi því borið að gera athuga­semdir við greiðslu­matið á þeim tíma, hefði hann þær. Þetta sýni einnig að það hvort greiðslumat hafi miðað við „afgang“ sem nam 1.208 kr. eða halla sem nam 99 kr., eða aðrar fjárhæðir, sbr. fyrri umfjöllun, geti ekki skipt neinu máli hafi stefn­andi vitað hver var raunverulegur til­gangur lánsins og af frekari láns­þörf lán­taka. Málsástæður stefnanda séu því haldlausar.

                Þar eð stefnandi vísar til Samkomulags um notkun ábyrgða á skuldum ein­stakl­inga frá 1. nóvember 2001, og tilgangs þess, bendir stefndi á að hann hafi ekki átt aðild að því sam­komu­lagi og ekki verið bundinn af efni þess. Hvað sem því líði verði ekki ráðið að nokkuð komi fram í samkomulaginu sem þýðingu geti haft við úrlausn sak­ar­efnisins, og raunar byggi stefnandi ekki á því.

Um meintan forsendubrest stefnanda

                Stefnandi beri því við að „ákvörðunarástæða hans við veð­setn­ing­una hafi verið að greiðslugeta lántakenda hafi verið jákvæð“. Veð­setn­ingin sé því ógild­an­leg á grund­velli reglna og sjónarmiða um brostnar og rangar forsendur. Hafi stefn­anda verið „talin trú um að lántakandi hefði staðist greiðslumat með blaði því sem hann var beð­inn um að undirrita þar sem fram kom það mat stefnda að greiðslu­geta lántakans væri full­nægj­andi“ og hann „ekki haft neinn vilja til þess að gang­ast undir ábyrgð vegna skuldar sem gæti fallið á hann“.

                Stefndi hafnar þessari málsástæðu stefnanda alfarið og vísar til fyrri umfjöll­unar um meint mistök sín við gerð greiðslumats og meint brot gegn eigin lánareglum. Stefndi ítrekar að „afgangur“ samkvæmt greiðslu­mati sé ekki einn og sér grundvöllur þess hvort greiðslu­geta lántaka sé metin fullnægjandi, auk þess sem hann hafnar því að það eitt að „afgangur“ hafi verið tiltekinn 1.208 kr. hafi verið „veruleg ákvörð­un­ar­ástæða“ stefn­anda eða haft úrslitaáhrif, eða að stefnda hafi mátt vera það ljóst. Með þessu hafnar stefndi því alfarið að veðsetning stefnanda sé ógild­an­leg á grundvelli „sjón­ar­miða og megin­reglna samningaréttarins um brostnar forsendur“.

                Stefndi mótmælir því sérstaklega að veðsamningur stefnanda við stefnda sé ógild­an­legur á grund­velli „sjónarmiða og meginreglna samningaréttarins um ... rangar forsendur“, eins og stefnandi byggi á. Í veðskuldabréfinu, sem stefn­andi undir­ritaði, felist skuld­bind­ing hans og sú skuldbinding sé sá löggerningur sem mál þetta varðar, svo fram­ar­lega sem hann sé ekki annars efnis en til var ætlast, sbr. 1. mgr. 32. gr. laga nr. 7/1936. Stefndi hafi að minnsta kosti verið grandlaus um annan skilning stefnanda.

Um meint brot gegn lögum nr. 32/2009 við skuldskeytingu

                Stefndi hafnar þeim málatilbúnaði stefnanda að stefndi hafi brotið gegn ákvæðum laga nr. 32/2009 um ábyrgðarmenn við skil­mála­breyt­ingu veð­skulda­bréfsins 3. nóvember 2009. Hann mótmælir því sér­stak­lega að meint brot sitt leiði til þess að ósann­gjarnt sé fyrir hann eða and­stætt góðri við­skipta­venju að bera veð­setn­ing­una fyrir sig.

                Í 12. gr. laga nr. 32/2009 sé sérstaklega tekið fram að ákvæði 4. gr., 5. gr., 1. mgr. 6. gr. og 8. gr. laganna taki ekki til ábyrgða sem stofnað var til fyrir gildistöku lag­anna, þ.e. fyrir 4. apríl 2009. Stefnandi hafi hins vegar þá þegar veðsett eign sína og þannig axlað ábyrgð vegna skuldbindingarinnar þegar skuldskeytingin átti sér stað, þ.e. við útgáfu veðskuldabréfsins 30. maí 2006, og þannig fyrir gildistöku laganna. Í skuld­skeytingunni, eða samhliða skilmálabreytingu veðskuldabréfsins, hafi því ekki sér­stak­lega falist að stefnandi veðsetti eign sína eða gengist í ábyrgð, enda hafði það þegar gerst, og á því hafi ekki orðið nein breyting.

                Samkvæmt reglum stefnda hafi auk þess ekki þurft að meta greiðslugetu skuld­ara sérstaklega vegna skuldskeytingar enda hafi lán þá þegar verið veitt, ábyrgð þegar verið veitt og greiðslumat þegar farið fram, hafi það verið áskilið. Reglur stefnda hafi að minnsta kosti verið túlkaðar þannig í framkvæmd. Litið hafi verið svo á að í reglum stefnda væri ekki krafist sjálfstæðs greiðslumats þegar skuld­skeyt­ing fól í sér að maka upp­haflegs lántaka var veitt sérstök heim­ild til að taka lán yfir í samræmi við sam­komu­lag við skilnað eða sambúðarslit. Í slíkum tilvikum hafi og verið litið sér­stak­lega til þess t.d. hvort veðsali væri skyldur hinum nýja lán­taka, t.d. hvort hann væri faðir hans, og þá hvort tengsl hans við upp­haf­legan lán­taka væru að rofna. Í slíkum tilvikum hafi a.m.k. stefndi litið svo á að sam­þykki stefnda á skuld­skeytingu væri í reynd til íviln­unar og hags­bóta fyrir alla aðila. Það hafi verið þannig í þessu til­viki, sér­stak­lega með tilliti til þess, eins og stefnandi bendi á að upp­haf­legur lántaki gat ekki staðið undir greiðslu­byrði lánsins.

                Óháð því hvort stefnda hafi borið að láta meta greiðslugetu nýs lán­taka við skuld­skeytingu eða ekki byggi stefnandi ekki á því að hinn nýi lán­taki hefði ekki stað­ist slíkt greiðslumat. Stefndi telur málatilbúnað stefnanda að þessu leyti því ekki hafa þýð­ingu. Ekkert liggi heldur fyrir í málinu um fjár­hags­stöðu hins nýja skuldara við skuld­skeytinguna, annað en sú fullyrðing stefnanda að hann hafi „sent inn gjald­þrota­beiðni“, að því er virðist 5-6 árum eftir skuldskeytinguna.

                Stefndi hafnar því einnig að stefnandi hafi aldrei fengið neinar tilkynningar frá stefnda um van­skil skuldara og stefndi þannig brotið gegn 7. gr. laga nr. 32/2009. Stefn­andi hafi a.m.k. fengið tilkynningu dags. 25. maí 2009, enda hafi hún verið birt stefn­anda 7. sept­em­ber 2009. Stefnandi hafi jafnframt undirritað skil­mála­breyt­inguna en þar segir að lánið sé í vanskilum, auk þess sem stefn­anda hafi verið kunnugt um vanskilin, eða a.m.k. mátt vera það, vegna tengsla sinna við fyrri og síðari lántaka.

Um meint brot stefnda gegn lögum nr. 21/1994 um neytendalán

                Stefndi hafnar alfarið þeirri málsástæðu stefnanda „að skv. meginreglum um ábyrgðir og veð í þágu þriðja manns hafi gildi sjálfrar skuldarinnar sömu áhrif á ábyrgð­ar­mann og veð­sala“ og að stefndi hafi ekki fullnægt skyldum sínum samkvæmt þágild­andi lögum nr. 121/1994 um neytendalán með því að veita lántaka ekki þær upp­lýs­ingar sem kveðið var á um í 6. gr. laganna.

                Stefndi vísar til þess að á endurgreiðsluáætlun dags. 11. maí 2006, sem var afhent lántaka á sínum tíma, komi fram allar þær upplýsingar sem 6. gr. laga nr. 121/1994 áskildi og stefn­andi telur að skort hafi, þrátt fyrir að stefnandi leggi endur­greiðslu­áætlun­ina sjálfur fram í málinu og byggi sér­stak­lega á efni hennar. Í því skjali komi meðal annars fram hver sé heildar­lán­töku­kostn­aður (5.530.443 kr.), árleg hlut­falls­tala kostn­aðar (4,87%), sú heildar­upphæð sem greiða skal (9.985.443 kr.), fjárhæð ein­stakra greiðslna og gjalddaga, gild­is­tími o.fl., sbr. einnig upplýsingar sem koma fram á veðskuldabréfinu sjálfu. Í þessum skjölum hafi því komið fram allar þær upp­lýs­ingar sem unnt var að veita sam­kvæmt 6. gr. laga nr. 121/1994 í ljósi þess að lánið var verðtryggt, sbr. nánar hér síðar. Af þessum sökum hafnar stefndi því að hann „hafi brotið gróflega gegn skyldum þeim sem hann bar skv. lögum nr. 121/1994“ og að slíkt leiði „sjálfstætt til ógildingar láns­ins skv. 36. gr. laga nr. 7/1936 og þar með veð­setn­ingar stefnenda“. Þar fyrir utan krefjist stefnandi ekki ógildingar lán­veit­ing­ar­innar eða veð­skulda­bréfsins sem slíks.

Um meint brot stefnda gegn trúnaðar- eða tillitsskyldum við samningsgerð

                Stefndi hafnar því alfarið að hann hafi brotið gegn trúnaðar- eða tillitsskyldum sínum. Stefnandi telji nánar tiltekið að stefndi hafi brotið gegn trúnaðarskyldu sinni gagn­vart stefn­anda „þegar að hann lagði til grundvallar greiðslumat sem var ranglega jákvætt þegar það hefði átt að vera neikvætt“ og „með því að fara gegn eigin lána­reglum og veita lánið án þess að skilyrði væru til þess og einnig að upplýsa stefnanda ekki um slíkt“. Stefnandi telji trúnaðarskyldu stefnda gagnvart sér hafa verið „enn rík­ari“ því stefnandi sé neytandi og að um „langtímasamningssamband“ hafi verið að ræða. Stefndi mótmælir þessu öllu og vísar þeirra málsástæðna sem hann hafi þegar fært fram. Stefndi mótmælir því sérstaklega að meint brot hans gegn trún­að­ar­skyldum leiði til þess að stefnda „sé ekki heimilt með gildum hætti að ganga að umþrættu veði vegna þess að það verði að telja ósanngjarnt og andstætt góðri við­skipta­venju“ eða að meint brot „hafi falið í sér saknæma háttsemi og hafi stofnað til bóta­skyldu stefnda“.

Sérstaklega um 36. gr. laga nr. 7/1936

                Með vísan til alls framangreinds hafnar stefndi því alfarið að veðsetningu stefn­anda verði vikið til hliðar í heild eða hluta á grundvelli 36. gr. laga nr. 7/1936, eða annarra rétt­ar­reglna ef því er að skipta, sbr. m.a. fyrri umfjöllun um brostnar og rangar forsendur. Að mati stefnda eru skilyrði fyrir beitingu 36. gr. ekki fyrir hendi, enda hvorki ósanngjarnt af stefnda né andstætt góðri viðskiptavenju að bera veð­setn­ing­una fyrir sig. Með vísan til þeirra atriða sem tiltekin eru í 2. mgr. 36. gr., og líta ber til við matið, sé ljóst að efni veðskuldabréfsins sé skýrt, í samræmi við lög og það raunar ágrein­ings­laust, að því er stefnda virðist. Með vísan til tengsla stefnanda við upp­haf­legan og síðari lántaka mótmælir stefndi því einnig að staða samningsaðila hafi hér sér­staka þýð­ingu. Auk þess hafi ekki verið nein atvik við samn­ings­gerðina sem rétt­læti að undantekningarreglu 36. gr. verði beitt í mál­inu. Sérstaklega varðandi atvik sem síðar koma til verði í þessu sam­bandi ekki litið til vanefnda upp­haf­legs eða síð­ari lán­taka á skuldbindingum þeirra sam­kvæmt veðskuldabréfinu eða til hækk­unar á lán­inu og afborg­unum af því, sem stafa af breytingum á verðlagi. Að auki víki stefnandi ekkert sérstaklega að því, að frá­skildum almennum til­vís­unum til 36. gr., til hvaða atriða 2. mgr. 36. gr. beri að horfa við mat á því hvort taka beri kröfu stefn­anda til greina. Af þessari vanreifun stefnanda leiðir að stefnda sé örð­ugt að taka til full­nægj­andi varna að þessu leyti.

Um þrautavara- og þrautaþrautavarakröfur stefnanda (um viðurkenningu á bótarétti)

                Til þrautavara- og þrautaþrautavara krefjist stefnandi þess „að viðurkenndur verði réttur hans til fullra bóta frá stefnda vegna þess tjóns sem stefnandi varð fyrir“ vegna veð­setn­ingar sinnar annars vegar og hins vegar vegna skuldbreytingar 3. nóv­em­ber 2009. Til stuðnings þrautavarakröfu sinni byggi stefnandi á því að meint sak­næm hátt­semi stefnda felist annars vegar í því „að gera greiðslumat ranglega með þeirri afleið­ingu að það var jákvætt í stað neikvætt“ og hins vegar í meintum brotum stefnda „gegn eigin lána­reglum“. Til stuðnings þrautaþrautavarakröfu sinni byggi stefn­andi síðan á því að „brot stefnda gegn lögum nr. 32/2009 þegar að skuldskeyting átti sér stað, 3. nóv­em­ber 2009, hafi falið í sér saknæma og ólögmæta háttsemi“. Felist „[þ]að tjón sem stefnandi muni verða fyrir ... í því að núverandi skuldari, Vil­hjálmur Páls­son, mun ekki geta greitt lánið og það sé aðeins tímaspursmál hvenær eftir­stöðvar láns­ins verði sóttar til stefnda“. Fjárhæð tjónsins liggi ekki fyrir þar sem „[þ]að hvort stefndi muni fá eitt­hvað úr gjaldþrotaskiptum núverandi skuldara er ófyrir­séð“ en hins vegar að „[t]jónið er sú fjárhæð sem stefnandi þyrfti endanlega að greiða ef að ekki verður fall­ist á ógild­ing­ar­kröfu þessa dómsmáls“. Stefndi telur ljóst að málatilbúnaður stefn­anda sé ekki alls­kostar skýr að þessu leyti. Þannig lúti þrauta­vara- og þrauta­þrauta­vara­kröf­urnar sem slíkar að tjóni sem stefnandi „varð fyrir“ en mála­til­búnaður stefn­anda að öðru leyti að tjóni sem stefn­andi „muni verða fyrir“, en ófyrir­séð sé hvort verði.

                Stefndi byggir sérstaklega á því að réttarfarsleg skilyrði fyrir þrautavara- og þrauta­þrauta­vara­kröfum stefnanda séu ekki uppfyllt. Eins og ráða megi af mála­til­bún­aði stefnanda sé alls ófyrirséð hvort stefnandi muni yfirhöfuð verða fyrir nokkru tjóni. Meintur bóta­réttur, sem hann vilji fá viðurkenndan, hafi því ekki stofnast. Með þrauta­vara- og þrautaþrauta­vara­kröfu stefnanda sé því í reynd lagt fyrir dómstóla að svara þeirri (lög)­spurn­ingu hvort stefndi muni verða skaðabótaskyldur gagnvart stefnanda fari svo að til­tekin atvik eigi sér stað í framtíðinni, t.d. að stefndi fái ekki kröfu sína á hendur núverandi lán­taka greidda að fullu og þá að stefndi heimti í kjölfarið eftir­stöðvar kröfunnar úr hendi stefn­anda. Krafan varði því rétt eða skyldu sem ekki séu enn orðin til, auk þess sem stefnandi hafi ekki neina lögvarða hagsmuni. Þegar af þess­ari ástæðu beri að vísa þrautavara- og þrautaþrautavarakröfu stefnanda sjálfkrafa frá dómi (ex officio), en ella sýkna stefnda þegar af þeim.

                Að öðru leyti hafnar stefndi alfarið þrautavara- og þrautaþrautavarakröfu stefn­anda. Hann mót­mælir því sér­stak­lega að skilyrði skaðabótaábyrgðar, þar á meðal sér­fræði­ábyrgðar, séu upp­fyllt. Það sé a.m.k. ósannað. Stefndi mótmælir því sérstaklega að orsaka­tengsl séu milli þeirrar háttsemi sem stefndi gefi stefn­anda að sök, og meints tjóns, sem ekki hafi orðið. Til stuðn­ings meintum bótarétti sínum byggi stefnandi í öllum meginatriðum á sömu máls­ástæðum og  fyrir kröfu sinni um ógildingu veð­setn­ingar, sem áður eru raktar. Um máls­ástæður stefnda vísast því til allrar framan­greindrar umfjöll­unar. Stefndi byggir á öllum sömu málsástæðum til stuðnings sýknu stefnda af þrauta­vara- og þrauta­þrauta­varakröfu stefn­anda og til stuðnings sýknu stefnda af aðal­kröfu stefn­anda. Stefndi telur veð­setn­ingu stefnanda gilda auk þess sem undir­búningur og fram­kvæmd hennar, þar á meðal lánveitingar, greiðslumats stefnda og síðari skil­mála­breyt­ingar, hafi verið í sam­ræmi við gildandi reglur þar að lútandi og ekki þannig að varði ógild­ingu eða bóta­skyldu stefnda.

                Að því er varðar þrautavarakröfu stefnanda sérstaklega er því mótmælt að stefn­andi hafi sýnt af sér „ásetning eða í það minnsta stórkostlegt gáleysi“ þegar stefndi „brást þeirri skyldu sinni að gera greiðslumat rétt úr garði og leggja til grund­vallar greiðslu­mat sem var í andstöðu við lánareglur stefnda“ eða að slíkt hafi leitt til þess að „áhætta stefn­anda varð til muna meiri en ella“ eða „[s]vo mikil að stefnandi hefði ekki sett fast­eign sína að veði“. Eins er því mótmælt sem röngu og ósönnuðu að skuld­skeyt­ingin 3. nóvember 2009 „hefði aldrei komið til ef hin saknæma háttsemi hefði ekki verið viðhöfð í upphafi“. Vísast að öðru leyti til fyrri umfjöllunar og máls­ástæðna stefnda.

                Vegna þrautaþrautavarakröfu stefnanda hafnar stefndi því sérstaklega „að brot stefnda á lögum nr. 32/2009 þegar að skuldskeyting átti sér stað, þann 3. nóvember 2009, hafi falið í sér saknæma og ólögmæta háttsemi“ eða að stefndi „hafi með athafna­leysi sínu brugðist lögbundnum skyldum sínum til að kanna greiðslugetu hins nýja skuldara ... og að gera sérstakan ábyrgðarsamning við stefnanda“. Vísast hér til fyrri umfjöll­unar um sama efni, þar á meðal þess sem þar segir um 12. gr. laga nr. 32/2009 og kröfur reglna stefnda um greiðslumat við skuldskeytingu. Engin skylda hafi hvílt á stefnda til að vinna sérstakt greiðslumat eða gera sérstakan ábyrgðar­samn­ing við stefn­anda við skuldskeytingu lánsins. Þá byggi stefnandi ekki á því, sem fyrr segir, að hinn nýi lántaki hefði ekki staðist slíkt greiðslumat hefði það á annað borð verið unnið og sé slíku mótmælt sem röngu og ósönnuðu, sbr. nánari umfjöllun í kafla um meint brot stefnda gegn lögum nr. 32/2009 við skuldskeytingu.

                Stefndi styður kröfur sínar við lög nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga, lög nr. 32/2009 um ábyrgðarmenn, sbr. helst 12. gr. laganna, eldri lög nr. 121/1994 um neytendalán og lög nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sbr. helst 25. og 26. gr. laganna. Hann vísar einnig til laga nr. 1/1997 um Lífeyrissjóð starfs­manna ríkisins og nr. 129/1997 um skyldutryggingu lífeyrisréttinda, sbr. helst 36. gr. lag­anna. Hann vísar enn fremur til meginreglna fjármuna- samninga-, kröfu- og veð­réttar, þar á meðal um réttar efndir skuldbindinga, frelsi manna til að bindast skuld­bind­ingnum með samn­ingum við aðra svo og til tómlætisreglna. Krafa hans um máls­kostnað styðst við XXI. kafla laga nr. 91/1991.

Niðurstaða

                Fyrrum sambýliskona sonar stefnanda tók lán hjá stefnda, Lífeyrissjóði starfs­manna rík­is­ins, í lok maí 2006. Stefnandi veitti sjóðnum veð í íbúðarhúsi sínu til trygg­ingar láninu. Hann höfðar þetta mál til þess að fá þann veðsamning ógiltan á grund­velli 36. gr. laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga.

                Stefndi krefst sýknu. Þá kröfu byggir hann í fyrsta lagi á tómlæti stefnanda við að gæta meints réttar síns. Hann vísar til þess að stefnandi hafi fyrst borið brigður á skuld­bind­ingu sína fimm árum eftir að nýr skuldari tók við láninu og átta og hálfu ári eftir að lánið var upp­haf­lega veitt. Þá loks, í byrjun desem­ber 2014, hafi lögmaður hans kraf­ist þess að veð­setn­ingin yrði ógilt.

                Stefnanda voru sendar greiðsluáskoranir í september 2009 og apríl og júní 2010. Í þessum tilvikum voru vanskil greidd áður en kom til frekari fullnustu­aðgerða stefnda. Stefnandi kvaðst hafa lesið í blöðunum fyrir hér um bil tveimur árum að komið hefði í ljós að lánastofnanir hefðu ekki gætt fyllstu vandvirkni þegar þær veittu lán og tóku veð til tryggingar þeim á árunum fyrir hrunið. Af þeim sökum hafi hann ákveðið að láta lögmann athuga hvort réttilega hefði verið staðið að verki þegar hann veitti stefnda veðrétt í eign sinni. Komið hefði í ljós að svo var ekki.

                Einungis eru því um tvö ár frá því að stefnandi fékk tilefni til að athuga hvort eitt­hvað kynni að hafa farið úrskeiðis þegar hann gerði veðsamninginn við stefnda. Hann þykir því ekki hafa sýnt tómlæti við að gæta réttar síns.

                Stefnandi byggir kröfu sína um ógildingu veðsamningsins í fyrsta lagi á því að stefndi hafi gert mistök þegar hann lagði mat á greiðslugetu upphaflegs lántaka, Jón­ínu Marteinsdóttur.

                Anna Sigríður Arnardóttir, starfsmaður stefnda, sem vann greiðslumatið bar að greiðslu­mat byggði alfarið á þeim upplýsingum sem lántakar leggðu fram. Starfsmenn sjóðs­ins spyrðu lántakana ekki að því hvað þeir hygðust gera við lánið. Ef það hins vegar kæmi fram í samtali lántakans og starfsmanns sjóðsins að nota ætti lánið til fast­eigna­kaupa en lántakinn legði ekki fram neinar upplýsingar um fasteignina óskaði sjóð­ur­inn eftir því að þær upplýsingar yrðu lagðar fram. Væri lán tekið með veði í fast­eign lán­tak­ans kæmi fram á veðbókarvottorði hvaða önnur lán lántakinn hefði tekið.

                Hefði hún vitað, þegar hún vann greiðslumat fyrir lántaka, að nota ætti við­kom­andi lán vegna fasteignakaupa en gögn um það hefðu ekki fylgt með hefði hún óskað eftir upp­lýsingum um þau viðskipti svo sem kaup­til­boði. Miðað við það sem standi í fram lögðu greiðslumati hafi hún ekki vitað af því að það lán ætti að taka vegna fast­eigna­kaupa enda hefði það þá verið tilgreint í þar til gerðum reit.

                Lántakinn Jónína Marteinsdóttir er fallin frá. Í yfirlýsingu sem hún undirritaði 16. júní 2015 segir að starfsmaður stefnda hafi vitað að hún hygðist taka 15 milljóna króna lán hjá Kaupþingi banka vegna fasteignakaupanna enda hafi það verið rætt opin­skátt. Sam­býlis­maður hennar, sonur stefn­anda, bar að hann hefði farið í greiðslu­mat vegna þess lífeyrissjóðsláns sem hann tók en hann minntist þess ekki að annað hvort þeirra hefði farið í greiðslumat vegna þess 15.000.000 kr. láns sem þau yfir­tóku frá Kaup­þingi banka. Samkvæmt fram lögðum kaupsamningi tóku þau það lán ekki yfir fyrr en 1. ágúst 2009.

                Þær lánareglur stefnda sem giltu þegar þetta lán var tekið voru samþykktar 24. febrúar 2006. Þar segir í 5. mgr. 6. gr. að stefnda sé heimilt að hafna umsókn um lán þegar umsækjandi sýni ekki fram á fullnægjandi greiðslugetu eða ef það er mat sjóðs­ins að vafi leiki á um greiðslugetu umsækjandans.

                Stefndi lagði mat á greiðslugetu umsækjanda eins og honum var skylt. Í greiðslu­matinu var sett varúðarálag sem nam 5% af mánaðarlaunum umsækj­anda eftir að skattur hafði verið dreginn frá þeim. Þeirri fjárhæð sem það gaf var bætt við mán­að­ar­leg útgjöld umsækj­anda þrátt fyrir að hún endurspeglaði ekki raunveruleg útgjöld hans.

                Í kafla í greiðslumatinu með yfirskriftinni Áríðandi segir að stefndi veiti ekki lán þegar halli á afgangi sé hærri en varúðarálag á mánaðarleg útgjöld. Afgangur umsækj­anda á mánuði nam 1.208 kr. miðað við þær forsendur að lánið bæri 4,15% vexti. Það bar í reynd 4,6% vexti og var afborgun á mánuði því 1.307 kr. hærri. Því hefði útkoman úr greiðslumatinu ekki átt að vera afgangur sem nam 1.208. kr. heldur vant­aði 99 kr. upp á að umsækjandi stæðist greiðslu­matið.

                Varúðarálagið nam 6.422 kr. en að 99 kr. frádregnum nam það 6.323 kr. Halli á afgangi umsækjanda nam því ríflega 1,5% af varúðarálaginu.

                Greiðslugetan var eingöngu neikvæð vegna varúðarálagsins sem sjóðurinn bætti við mánaðarleg útgjöld en hefði hann ekki sett þennan varnagla í greiðslumatið hefði umsækjandi átt afgang hvort heldur sem vaxtahlutfallið hefði verið tilgreint 4,15% eða 4,6%. Umsækjandi uppfyllti því þrátt fyrir þessa röngu tilgreiningu á hlut­falls­tölu vaxta skilyrði sjóðsins um lánveitingu. Dómurinn getur því ekki fallist á að stefndi hafi brotið gegn eigin lánareglum þegar hann lagði mat á greiðslugetu lán­tak­ans Jónínu Marteinsdóttur.

                Stefnandi setti stefnda ekki hús sitt að veði til þess að tryggja að einhver ókunn­ugur gæti fengið lán hjá sjóðnum heldur var hann með veðsetningunni að styðja son sinn sem bjó með lántaka í því að komast af afar óhagstæðum leigu­mark­aði og í eigin hús­næði. Þegar litið er til þessa verður ekki talið að 99 kr. þá, sem samsvara 166 kr. nú, hefðu getað haft úrslitaþýðingu um það hvort hann setti húsið að veði til að hjálpa sambýlisfólkinu við húsnæðiskaupin.

                Veðsamningur stefnanda við stefnda verður því ekki ógiltur á grundvelli brost­inna forsendna.

                Stefnandi byggir einnig á því að stefndi hafi, þegar sonur hans tók yfir skuld­bind­ingar upphaflegs lántaka, brotið gegn lögum nr. 32/2009 um ábyrgðar­menn sem tóku gildi 4. apríl 2009. Stefnda hafi þá borið að leggja mat á greiðslugetu nýja skuld­ar­ans eins og mælt sé fyrir um í 4. gr. laganna. Að auki hafi hann átt að veita þær upp­lýs­ingar sem tilgreindar eru í 5. gr. og gera skriflegan ábyrgðarsamning, sbr. 6. gr.

                Í stefnu byggði stefnandi á því að skuldaraskiptin/skuldskeytingin hafi farið fram 3. nóvember 2009 þegar stefnandi ritaði undir skjalið Skuldbreyting/­skil­mála­breyt­ing (vanskil lögð við höfuðstól, lánstími styttist). Við munnlegan málflutning byggði stefnandi á því að hann hefði losnað undan ábyrgð sinni 13. júlí 2009. Þann dag stimpl­aði stefndi á umsókn sonar stefn­anda um skuldaraskipti að skuldaraskiptin væru sam­þykkt án þess að hafa fengið skrif­legt sam­þykki stefnanda sem veðsala við skuld­ara­skiptunum.

                Stefndi telur það nýja málsástæðu sem ekki fái komist að á þessu stigi að stefn­andi telji sig hafa losnað undan veðskuldbindingunni þegar stefndi samþykkti skuld­ara­skiptin 13. júlí 2009.

                Samkvæmt 5. mgr. 101. gr. laga nr. 91/1991 skulu máls­ástæður og mótmæli koma fram jafnskjótt og tilefni verður til. Að öðrum kosti má ekki taka slíkar yfir­lýs­ingar til greina nema gagnaðili samþykki eða aðili hefur þarfn­ast leiðbeininga dómara en ekki fengið þær. Við fyrirtöku málsins 2. júlí 2015 lagði stefnandi sjálfur fram umsókn um skuld­ara­skiptin. Hvorki þá né í næsta þinghaldi 8. september 2015 lýsti hann yfir því að hann vildi leggja til grundvallar að skuldaraskiptin hefðu farið fram 13. júlí 2009 en ekki 3. nóvember 2009 eins og hann byggir á í stefnu, né heldur að stefn­andi hefði hreint og klárt losnað undan veðskuldbindingunni. Málið var síðan tekið fyrir 16. september og 2. október 2015 til frekari gagnaframlagningar en lög­maður stefn­anda gat þess í hvorugt sinn að hann teldi stefnda hafa samþykkt skuldara­skiptin með áritun á umsókn um þau 13. júlí 2009 án þess að tryggja að stefnandi, sem veð­eig­andi, hefði veitt samþykki sitt fyrir skuldaraskiptunum.

                Í ljósi þessarar forsögu er fallist á það með stefnda að þessi málsástæða stefn­anda komist ekki að nú. Af þeim sökum verður dómurinn að byggja á því eins og stefn­andi gerir í stefnu að skuldskeytingin hafi farið fram 3. nóvember 2011.

                Samkvæmt 12. gr. laga nr. 32/2009 um ábyrgðar­menn taka þau til ábyrgða sem stofnað var til fyrir gildis­töku þeirra, 4. apríl 2009, að frátöldum 4. og 5. gr. svo og 1. mgr. 6. gr. og 8. gr. Eins og fram er komið veitti stefnandi stefnda veðrétt í eign sinni þegar hann rit­aði undir veðskuldabréf 30. maí 2006. Samkvæmt 12. gr., sbr. 4. gr., laga nr. 32/2009 var stefnda því ekki skylt að meta greiðslugetu nýja skuldarans. Því þurfti ekki heldur að gera ábyrgðarsamning samkvæmt 6. gr. með þeim upplýsingum sem til­greindar eru í 5. gr.

                Dómurinn fellst ekki heldur á að ábyrgðin sé fallin niður á grundvelli 2. mgr. 7. gr. lag­anna vegna verulegrar vanrækslu stefnda við að senda stefnanda tilkynningar um van­efndir. Stefnandi fékk tilkynningu um vanskil í september 2009 og apríl og júní 2010. Þar fyrir utan bar hann að honum hefði verið kunnugt um það að sonur hans og upp­haf­legur lántaki hefðu slitið sambúð sinni og lántakinn hefði tilkynnt að hún væri hætt að greiða af láninu þannig að honum var vel kunnugt um hvernig á stóð með afborg­anir af láninu hvort sem hann fékk tilkynningar þess efnis eða ekki.

                Stefnandi byggir enn fremur á því að stefndi hafi brotið gegn lögum nr. 121/1994 um neytendalán. Að mati dómsins geta þau lög ekki haft nein réttaráhrif í þessu máli. Megin­tilgangur þeirra er að tryggja neytendum, sem taka lán í tengslum við kaup á vöru og þjónustu, ákveðin lágmarksréttindi og ákveðnar lág­marks­upp­lýs­ingar áður en þeir taka ákvörðun um lántökuna. Lögin varða hins vegar ekki réttar­sam­band lán­veit­anda sem veitir lán til fasteignakaupa og veðsala sem veitir veð í eign sinni til trygg­ingar slíku láni. Þar fyrir utan koma þær upplýsingar sem stefnandi byggir á að hafi átt að veita lántakanum fram í þeim skjölum sem hann lagði sjálfur fram.

                Dómurinn getur ekki heldur fallist á að stefndi hafi brotið gegn tillits- og trún­að­ar­skyldu sinni við stefnanda. Eins og fram er komið telur dómurinn að mat á greiðslu­getu lántakans hafi fallið innan reglna stefnda enda miðuðu þær við það að væri halli á afgangi umsækjanda hærri en varúðarálagið yrði lán ekki veitt.

                Dómurinn hefur því hafnað öllum þeim málsástæðum sem stefnandi færir fram til stuðnings því að ógilda eigi þann veðsamning sem hann gerði við stefnda 30. maí 2006.

                Við aðalmeðferð málsins breytti stefnandi kröfum sínum og bætti við þeirri kröfu að skuldskeyting sem stefnandi rit­aði undir 3. nóvember 2009 yrði felld úr gildi. Hann telur þessa kröfu rúmast innan þeirrar kröfu í stefnu að veðskuldabréfi nr. 874471 verði aflýst af fasteign stefnanda. Hann lítur á þessa nýorðuðu kröfu sem vara­kröfu og í samræmi við það færist aðrar kröfur neðar þannig að varakrafa verði þrauta­vara­krafa og þrautavarakrafa verði þrautaþrautavarakrafa.

                Eins og fram er komið er tekið fram í 12. gr. laga nr. 32/2009 um ábyrgðar­menn að lögin taki til ábyrgða sem stofnað var til fyrir gildis­töku þeirra, 4. apríl 2009, að frátöldum 4. og 5. gr. svo og 1. mgr. 6. gr. og 8. gr. Á þessum grunni var því hafnað að stefnda hefði verið skylt að meta greiðslugetu nýja skuldarans þegar skuld­skeyt­ingin fór fram. Af þeim sökum er hinni nýju varakröfu stefnanda hafnað.

                Stefnandi krefst þess til þrautavara að viðurkenndur verði réttur hans til bóta úr hendi stefnda vegna saknæmra og ólögmætra vinnubragða starfsmanns stefnda.

                Dómurinn telur að stefnandi hafi ekki fært sönnur á að starfsmönnum stefnda hafi verið kunnugt um það að upphaflegur lántaki hygðist nýta lánið frá stefnda sem brúar­lán til þess að kaupa fasteign. Það er jafnframt niðurstaða dómsins að stefnda hafi ekki verið kunnugt að upphaflegur lántaki og sambýlismaður hennar ráðgerðu að yfir­taka lán frá Kaupþingi banka hf., sem hvíldi á þeirri fasteign sem þau höfðu auga­stað á að fjárhæð ríflega 15.300.000 kr. Dómurinn telur því að ekki verði felld á stefnda ábyrgð á því að ekki var tekið tillit til þess láns þegar greiðslugeta upphaflegs lán­taka var metin. Því verður ekki fallist á að það hafi verið saknæmt að taka ekki tillit til þess við gerð greiðslumatsins.

                Ekki verður heldur fallist á að það hafi verið saknæmt að tilgreina hlutfall vaxta 4,15% í stað 4,6% því þrátt fyrir það var niðurstaða greiðslumatsins innan þeirra við­miða sem stefndi setti fyrir lánveitingum.

                Dómurinn fellst ekki á að vinnubrögð starfsmanna stefnda hafi verið saknæm og ólögmæt og því er hafnað þrautavarakröfu stefnanda um viðurkenningu bótaréttar hans á hendur stefnda.

                Jafnframt er komið fram að á stefnda hvíldi ekki sú skylda samkvæmt lögum nr. 32/2009 um ábyrgðarmenn að meta greiðslugetu sonar stefnanda þegar hann yfir­tók skuldbindingu upphaflegs lántaka. Það var því ekki heldur saknæmt að láta það hjá líða og af þeim sökum er hafnað þrautaþrautavarakröfu stefnanda.

                Dómurinn hefur því hafnað öllum málsástæðum og öllum kröfum stefnanda.

                Með vísan til þessarar niðurstöðu og 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991, ber að dæma stefnanda til að greiða stefnda málskostnað sem þykir, að teknu tilliti til skyldu stefnda til að greiða virðisaukaskatt af málflutningsþóknun hæfi­lega ákveðinn 500.000 kr.

                Ingiríður Lúðvíksdóttir, settur héraðsdómari, kveður upp þennan dóm.

D Ó M s o r ð

                Stefndi, Lífeyrissjóður starfsmanna ríkisins A-deild, er sýkn af kröfum stefn­anda, Páls Trausta Jörundssonar.

                Stefnandi greiði stefnda 500.000 krónur í málskostnað.