Þriðjudaginn 13. október 2015.
Nr. 655/2015.	Ákæruvaldið (Ólafur Þór Hauksson sérstakur saksóknari) gegn X (Óttar Pálsson hrl.) Y (Helgi Birgisson hrl.) Z og (Gestur Jónsson hrl.) Þ (Helgi Sigurðsson hrl.)

Kærumál. Hæfi dómara. Vanhæfi.

Kærður var úrskurður héraðsdóms þar sem kröfu Á, um að héraðsdómarinn G viki sæti í máli Á gegn X, Y, Z og Þ, var hafnað. Í dómi Hæstaréttar var vísað til ummæla sem héraðsdómarinn hafði látið falla í tölvubréfi svo og í blaðagrein sem fylgdi bréfinu en ekki var komið á framfæri til opinberrar birtingar. Taldi Hæstiréttur að orð dómsformannsins væru hlutlægt séð fallin til að draga mætti með réttu í efa að hugur hans gagnvart sérstökum saksóknara væri með þeim hætti að tryggt væri að óhlutdrægni yrði gætt við úrlausn málsins. Var G því gert að víkja sæti í málinu með vísan til g. liðar 1. mgr. 6. gr. laga nr. 88/2008 um meðferð sakamála.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Helgi I. Jónsson og Þorgeir Örlygsson.

Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 24. september 2015, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 30. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 23. september 2015, þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um að Guðjón St. Marteinsson héraðsdómari víki sæti í máli sóknaraðila gegn varnaraðilum. Kæruheimild er í a. lið 1. mgr. 192. gr. laga nr. 88/2008 um meðferð sakamála. Sóknaraðili krefst þess að fyrrgreind krafa verði tekin til greina.

Varnaraðilar krefjast staðfestingar hins kærða úrskurðar.

I

Mál þetta höfðaði sérstakur saksóknari á hendur varnaraðilum með ákæru 12. desember 2012. Í henni voru varnaraðilarnir X og Y bornir sökum um að hafa með nánar tilgreindum athöfnum 8. eða 9. júlí 2008 í störfum sínum hjá A hf. brotið gegn 249. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Þá var varnaraðilinn Z sakaður aðallega um hlutdeild í því broti, sbr. 1. mgr. 22. gr. almennra hegningarlaga, til vara um hylmingu, sbr. 254. gr. sömu laga, en að því frágengnu peningaþvætti, sem varði við 264. gr. laganna. Loks var varnaraðilinn Þ sakaður um hlutdeild í broti varnaraðilanna X og Y.

Málið var þingfest 7. janúar 2013, en í þinghaldi 12. mars 2014 greindi héraðsdómarinn Guðjón St. Marteinsson, sem farið hafði einn með málið, frá því að við upphaf aðalmeðferðar tækju jafnframt sæti í dóminum Arngrímur Ísberg héraðsdómari og Sverrir Ólafsson prófessor. Ekki gerðu aðilarnir athugasemd af því tilefni og stóðu þessir þrír dómendur að dómi í málinu, sem kveðinn var upp 5. júní 2014. Í honum voru varnaraðilar sýknaðir af kröfum ákæruvaldsins, en annar meðdómsmaðurinn, Arngrímur Ísberg, lýsti því séráliti að hann teldi að sakfella ætti varnaraðilana X, Y og Z samkvæmt ákæru og dæma þá til fangelsisrefsingar. Ríkissaksóknari áfrýjaði dóminum 2. júlí 2014 og krafðist þess aðallega að hann yrði ómerktur og málinu vísað heim í hérað til meðferðar á ný, en til vara að varnaraðilar yrðu sakfelldir samkvæmt ákæru og þeim gerð refsing. Með dómi Hæstaréttar 22. apríl 2015 í máli nr. 511/2014 var héraðsdómurinn ómerktur ásamt meðferð málsins frá upphafi aðalmeðferðar og því vísað heim í hérað til úrlausnar á ný af þeirri ástæðu að meðdómsmaðurinn Sverrir Ólafsson hafi verið vanhæfur til meðferðar málsins.

Þegar málið var tekið fyrir á ný í héraðsdómi 5. júní 2015 krafðist sóknaraðili þess að Guðjón St. Marteinsson héraðsdómari viki sæti í því. Þeirri kröfu hafnaði dómarinn með hinum kærða úrskurði.

II

Eins og nánar er rakið í fyrrnefndum dómi Hæstaréttar 22. apríl 2015 átti ágreiningur, sem þar var uppi um hæfi meðdómsmannsins Sverris Ólafssonar til að sitja í dómi í málinu, rætur að rekja til þess að í kjölfar uppkvaðningar héraðsdómsins var gert að umtalsefni í fjölmiðlum 8. júní 2014 að meðdómsmaðurinn væri bróðir nafngreinds manns, sem hafi verið ákærður af sérstökum saksóknara í öðru tilteknu máli og sakfelldur að hluta með dómi Hæstaréttar 12. febrúar 2015 í máli nr. 145/2014. Af þessu tilefni voru birt viðtöl við sérstakan saksóknara, sem hafði flutt þetta mál á hendur varnaraðilum. Þar lýsti saksóknarinn því að upplýsingar hafi ekki komið fram undir rekstri málsins fyrir dómi um að meðdómsmaðurinn væri bróðir áðurgreinds manns, svo sem saksóknarinn hafi talið að eðlilegt hefði verið að upplýsa um. Hann kvaðst mundu hafa álitið að efni væru til að gera athugasemdir ef honum hefði verið kunnugt um þessi tengsl. Yrði ríkissaksóknari þó að meta hvort krafist yrði af þessari ástæðu ómerkingar dómsins ef honum yrði áfrýjað til Hæstaréttar.

Fjölmiðlar birtu frekari fréttir um þetta 9. júní 2014, þar á meðal viðtöl við meðdómsmanninn. Í þessum fréttum var meðal annars haft eftir honum að hann hafi greint dómsformanninum frá fyrrnefndum tengslum, en ekki hafi verið talin ástæða til að upplýsa sérstakan saksóknara um þau. Kvaðst meðdómsmaðurinn ekki trúa því að saksóknarinn hafi ekki vitað af tengslunum frá upphafi, en hafi svo ekki verið bæri „það vott um afskaplega léleg og yfirborðskennd vinnubrögð.“ Fyndust honum viðbrögð saksóknarans „hæpin“ og væru til marks „um örvæntingarfullar og jafnvel óheiðarlegar aðgerðir ... á erfiðum tímum þegar að trúverðugleiki hans stofnunar er eiginlega í molum.“ Í annarri frétt var birt viðtal við meðdómsmanninn, þar sem hann kvaðst meðal annars trúa „því fastlega að sérstakur saksóknari hafi vitað allan tímann hver ég var, hann telji það hins vegar kost að fullyrða núna að hann hafi ekki vitað það. Það laumast að mér sá grunur að saksóknari sé í rauninni að gera þetta til þess að veikja dóminn.“

Í frétt, sem birt var í dagblaði 11. júní 2014, sagði meðal annars: „Guðjón S. Marteinsson, dómsformaður í B-málinu í Héraðsdómi Reykjavíkur, segir hvorki hann né sérfróðan meðdómara í málinu hafa valdið réttarspjöllum með því að upplýsa ekki sérstakan saksóknara um ættartengsl meðdómarans.“ Haft var eftir dómsformanninum að vegna þess starfs gætti hann að hæfi sérfróðs meðdómsmanns, sem bæri enga „tilkynningaskyldu út á við“, en væru málflytjendur ósammála dómsformanni um hæfi meðdómsmanns gætu þeir gert athugasemdir og væri ekki við dóminn að sakast ef það væri ekki gert. Þá var eftirfarandi einnig haft eftir dómsformanninum: „Ákæruvaldið á við sjálft sig hvernig það kannar bakgrunn sérfróðra meðdómsmanna. Hvað ákæruvaldið vissi eða vissi ekki er fyrir utan þessa umræðu“.

Við meðferð máls nr. 511/2014 fyrir Hæstarétti var lagt fram tölvubréf dómsformannsins frá 18. febrúar 2015 til ríkissaksóknara og verjenda varnaraðila, þar sem sagði meðal annars: „Ég varð bæði undrandi og fannst að mér vegið með ummælum sérstaks saksóknara í fjölmiðlum eftir uppsögu dómsins. Af því tilefni sendi ég hinn 10. júní 2014 stutta grein til birtingar í dagblaði. Mér þótti sanngjarnt og eðlilegt að greina ríkissaksóknara frá þessu og ræddi því við hana í síma sama dag auk þess að senda henni greinina. Sama dag ræddi ég símleiðis við sérstakan saksóknara sem kannaðist ekki við að hafa rætt bræðratengslin í símtali okkar 13. mars 2014 þótt hann kannaðist við símtalið og ýmislegt sem þar var rætt. Eftir þetta ákvað ég að birta ekki greinina enda ljóst að birtingin myndi valda miklu fjaðrafoki sem ekki væri á bætandi. Á þessum tíma gat ég hvorki séð fyrir né reiknað með því að krafa ákæruvaldsins undir áfrýjun málsins yrði ómerkingarkrafa. Ég hefði hins vegar birt greinina hefði svo verið. Það næsta sem gerðist var að ríkissaksóknari áfrýjaði og krefst ómerkingar dómsins. Sé ómerkingarkrafan byggð á hugmyndum ákæruvaldsins um vanhæfi Sverris Ólafssonar þrátt fyrir vitneskju um bræðratengslin frá upphafi og þrátt fyrir að ummæli sem Sverrir lét falla í fjölmiðlum eftir ómaklega aðdróttun sérstaks saksóknara í hans garð og raunar gegn mér einnig, en ummæli Sverris voru í raun ekki annað en eðlileg og skiljanleg mannleg viðbrögð hans, þykir mér sú krafa sæta furðu og nánast geta talist ódrengileg í þessu ljósi, enda vissi ríkissaksóknari allt um samskipti mín og sérstaks saksóknara og allt um framgöngu saksóknarans í fjölmiðlum og að Sverrir var í raun að svara ómaklegum aðdróttunum saksóknarans í sinn garð og í raun einnig í minn garð. Það sem hér hefur verið rakið eru málavextir í stórum dráttum og er rétt að allir hlutaðeigandi fái þessar upplýsingar nú.“ Með tölvubréfi þessu fylgdi „óbirta blaðagreinin (örlítið stytt)“, svo sem þar var komist að orði, en í henni sagði meðal annars: „Í þinghaldi 12. mars 2014 greindi ég frá því hverjir tækju sæti sem meðdómsmenn við upphaf aðalmeðferðar málsins. Það var því nægur tími fyrir málflytjendur að gera athugasemdir við skipan dómsins og unnt að leysa úr því fyrir aðalmeðferðina sem hófst 3. apríl. Daginn eftir, 13. mars, hringdi sérstakur saksóknari í mig og greindi mér frá tengslum Sverris og ... . Var sérstökum saksóknara greint frá því áliti mínu að ekkert skyggði á hæfi Sverris í málinu. Lauk samtalinu með því að sérstakur saksóknari kvað ákæruvaldið ekki ætla að gera athugasemd við hæfi meðdómsmannsins og var það ekki gert ... Frásögn sérstaks saksóknara verður ekki skilin öðruvísi en svo að með því að leyna embætti hans upplýsingum hafi verið komið í veg fyrir það að embættið gæti gert athugasemdir við hæfi meðdómsmannsins. Með þessu er vegið gróflega að starfsheiðri mínum ... Þá hefur saksóknarinn vegið að Sverri með því að gefa í skyn, gegn betri vitund, að hann hefði átt að upplýsa embætti sérstaks saksóknara um tengsl ... Saksóknarinn veit vitaskuld að sú framkvæmd hefur ekki lagastoð ... Ég hef aldrei á löngum starfsferli verið vændur um það að hafa hagað málum þannig að hallað sé rétti annars málsaðilans eins og sérstakur saksóknari hefur nú gefið í skyn. Undir þessu er ekki hægt að sitja. Því er grein þessi rituð og til að almenningur geti kynnt sér sannleikann.“

Í máli nr. 511/2014 var jafnframt lagt fram tölvubréf sérstaks saksóknara til ríkissaksóknara 18. febrúar 2015, þar sem sagði meðal annars: „Kærandinn í B málinu var slitastjórn A en fram hafði komið að meðdómarinn hafði unnið fyrir slitastjórn A í tilteknu máli. Að þessum upplýsingum fengnum taldi ég tilefni til að gera dómaranum viðvart um þau tengsl meðdómarans við kæranda málsins þannig að hægt væri að taka afstöðu til þess varðandi hæfi hans. Af því tilefni þá hringdi ég til hans sennilega 13. mars. Enn og aftur skyldleikatengsl meðdómarans við ... voru ekki rædd í því símtali enda hefði ákæruvaldið þá klárlega gert athugasemd við þá skipan dómsins.“

III

Í dómi Hæstaréttar í máli nr. 511/2014 var til úrlausnar hvort ómerkja ætti dóm Héraðsdóms Reykjavíkur 5. júní 2014 í máli sóknaraðila á hendur varnaraðilum á þeim grunni að ummæli, sem meðdómsmaður lét falla opinberlega eftir uppkvaðningu dómsins, yrðu höfð til marks um að hann hafi verið vanhæfur til að gegna því verki meðan á rækslu þess stóð. Sú varð niðurstaðan í dómi Hæstaréttar. Þar var ekki á því byggt að samsvarandi brestur hafi verið á hæfi dómsformannsins Guðjóns St. Marteinssonar til að fara með málið fyrir uppkvaðningu dómsins 5. júní 2014. Á hinn bóginn verður að gæta að því að nú er til úrlausnar hvort atvikum, sem gerðust eftir uppkvaðningu dómsins, sé þannig háttað að dómsformaðurinn sé vanhæfur til að fara framvegis með málið og fella dóm á það á nýjan leik. Til þess var engin afstaða tekin í dómi Hæstaréttar.

Hér áður voru rakin ummæli, sem dómsformaðurinn lét falla í tölvubréfi 18. febrúar 2015 til ríkissaksóknara og verjenda varnaraðila, sem varðaði rekstur máls sóknaraðila á hendur varnaraðilum, svo og í blaðagrein sem fylgdi bréfinu en ekki var komið á framfæri til opinberrar birtingar. Eins og áður kom fram sagði meðal annars eftirfarandi í þeirri grein: „Frásögn sérstaks saksóknara verður ekki skilin öðruvísi en svo að með því að leyna embætti hans upplýsingum hafi verið komið í veg fyrir það að embættið gæti gert athugasemdir við hæfi meðdómsmannsins. Með þessu er vegið gróflega að starfsheiðri mínum ... Ég hef aldrei á löngum starfsferli verið vændur um það að hafa hagað málum þannig að hallað sé rétti annars málsaðilans eins og sérstakur saksóknari hefur nú gefið í skyn. Undir þessu er ekki hægt að sitja.“ Í dómi réttarins í máli nr. 511/2014 kom meðal annars fram að ummæli sérstaks saksóknara, sem urðu kveikjan að orðum dómsformannsins, hafi eins og atvikum var háttað verið hófstillt og ekki gefið tilefni til slíkra viðbragða sem sýnd hafi verið. Það sama á hér við að breyttu breytanda. Orð dómsformannsins, einkum þau sem greindi í tilvitnun hér að framan, voru hlutlægt séð fallin til að draga megi með réttu í efa að hugur hans gagnvart sérstökum saksóknara sé með þeim hætti að tryggt sé að óhlutdrægni yrði gætt við úrlausn málsins, sbr. g. lið 1. mgr. 6. gr. laga nr. 88/2008. Ber honum því að víkja sæti í málinu.

Dómsorð:

Héraðsdómarinn Guðjón St. Marteinsson skal víkja sæti í máli þessu.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 23. september 2015.

Málið er höfðað með ákæru sérstaks saksóknara, dagsettri 12. desember 2012, á hendur ákærðu X og Y fyrir umboðssvik, sbr. 249. gr. almennra hegningarlaga, hendur ákærða Z aðallega fyrir hlutdeild í umboðssvikum hinna tveggja fyrrgreindu, til vara fyrir hylmingu, sbr. 254. gr. almennra hegningarlaga og til þrautavara fyrir peningaþvætti, sbr. 264. gr. almennra hegningarlaga og á hendur ákærða Þ fyrir hlutdeild í umboðssvikum ákærðu X og Y. 

Málið var þingfest 7. janúar 2013 og dómur kveðinn upp 5. júní 2014 og var honum áfrýjað.

Samkvæmt ákvörðun Hæstaréttar var málið flutt um formhlið þess hinn 13. apríl 2015 og dómur kveðinn upp 22. sama mánaðar þar sem hinn áfrýjaði dómur var ómerktur ásamt meðferð málsins frá upphafi aðalmeðferðar og málinu vísað heim í hérað til úrlausnar á ný.

Í réttarhaldi 5. júní sl. lýsti sækjandinn kröfu ákæruvaldsins um að dómsformaður víki sæti í málinu. Munnlegur málflutningur um kröfuna var 14. þessa mánaðar en áður hafði sækjandinn lagt fram gögn í þinghaldi 1. þessa mánaðar til stuðnings kröfunni og greint frá því að hún byggði á g. lið 1. mgr. 6. gr. laga nr. 88/2008.

Verjendur eru á einu máli um að hafna beri kröfu ákæruvaldsins og telja ekkert það fram komið í málinu sem leiði til þess að dómsformanni beri að víkja sæti.

Gögnin sem sækjandinn lagði fram í þinghaldi 1. september sl. eru að mestu leyti hin sömu og fjallað var um í hæstaréttarmálinu nr. 511/2014. Með dómi Hæstaréttar var hinn áfrýjaði dómur ómerktur ásamt meðferð málsins frá upphafi aðalmeðferðar og því vísað heim í hérað til úrlausnar að nýju. Ómerking dómsins byggði á g. lið 1. mgr. 6. gr. laga nr. 88/2008 og varðaði annan meðdómsanna en ekki var fundið að hæfi annarra dómenda.

Í fyrrgreindum Hæstaréttardómi segir meðal annars „Sé með réttu vafi um óhlutdrægni dómara er óhjákvæmilegt að hann víki sæti í máli eða ómerkt verði eftir atvikum fyrir æðra dómi úrlausn, sem hann hefur staðið að, þótt af því geti hlotist röskun á rétti aðila til að fá leyst úr máli sínu innan hæfilegs tíma.“ Hafi með réttu verið vafi um óhlutdrægni dómsformannsins á grundvelli gagna sem rakin eru í tilvitnuðum Hæstaréttardómi, sem er að mestu leyti sömu gögn og nú er byggt á til stuðnings kröfugerð ákæruvaldsins, hefði samkvæmt tilvitnuninni í dóminn verið óhjákvæmilegt að víkja að því áður en málinu var vísað heim í hérað til úrlausnar á ný hjá sama dómsformanni.

Ríkissaksóknari, sem flutti málið fyrir Hæstarétti, taldi ekkert að hæfi dómsformannsins en sú afstaða mun hafa komið fram í þinghöldum í vitnamáli sem rekið var en þetta kom fram við munnlegan málflutning hér fyrir dómi. Þá byggði kröfugerð ákæruvaldsins fyrir Hæstarétti ekki á vanhæfi dómsformanns í málinu.

Hvergi er vikið að efnishlið málsins eða afstöðu til sakarefna í þeim gögnum sem dómsformann varða og rakin eru í dómi Hæstaréttar nr. 511/2014. Ekkert annað er í gögnunum sem valdið getur því að dómsformanni beri að víkja sæti á grundvelli g. liðar 1. mgr. 6. gr. laga nr. 88/2008. Það er því mat dómsins að réttaráhrif gagna sem rakin voru í tilvitnuðum Hæstaréttardómi og nú er byggt á hafi þegar komið fram með heimvísun málsins. Það felur einnig í sér að í reynd hafi þegar verið tekin afstaða til hæfis dómsformanns á grundvelli gagnanna sem rakin eru í dómi Hæstaréttar. Samkvæmt þessu víkur dómsformaður ekki sæti á grunvelli málsástæðna ákæruvaldsins sem reistar eru á þessum gögnum.

Við munnlegan málflutning um kröfugerð ákæruvaldsins nú komu fram tvær málsástæður sem byggjast á öðrum gögnum en þeim sem fjallað er um að framan.

Hin fyrri er sú að dómsformaður hafi mismunað málsaðilum og beri því að víkja sæti. Var í því sambandi nefnt annars vegar að í þinghaldi 23. september 2013 hefði dómsformaður neitað að taka við dómskjali til framlagningar sem sækjandinn hugðist leggja fram. Um var að ræða áreiðanleikakönnun sem tengdist sölu B. Skjölin voru á ensku og rúmar 300 blaðsíður. Vísað var til 12. gr. sakamálalaga nr. 88/2008 um að þingmálið væri íslenska og framlagningu hafnað án þýðingar skjalsins. Hins vegar kvað sækjandinn dómsformann hafa tekið við og lagt fram tiltekin skjöl á ensku frá verjendum. Með þessu hefði dómsformaður mismunað málsaðilum sem ætti að leiða til þess að hann víki sæti.

Samkvæmt 2. mgr. 12. gr. laga um meðferð sakamála nr. 88/2008, skal skjali á erlendu tungumáli að jafnaði fylgja þýðing á íslensku að því leyti sem byggt er á efni þess í máli nema dómari telji sér fært að þýða það. Gögnin á ensku sem verjendur lögðu fram og ákæruvaldið gerði ekki athugsemd við að lögð yrðu fram eru gögn sem dómari taldi sér fært að þýða eins og lýst er í tilvitnaðri lagagrein. Gögnin sem ákæruvaldið hugðist leggja fram, meira en 300 blaðsíður á ensku, voru ekki sama marki brennd og nauðsynlegt að þýða þau til að tryggja réttaröryggi. Ákæruvaldið lét því þýða skjölin sem lögð voru fram eftir það. Allt er þetta í samræmi við 12. gr. laga nr. 88/2008. Verður ekki séð hvernig mismunun hafi átt sér stað með þessari framkvæmd. Er sjónarmiðum ákæruvaldsins um mismunun á þessum forsendum hafnað.

Síðari nýja málsástæða ákæruvaldsins er sú að dómsformanninum beri að víkja sæti vegna þess að Gestur Jónsson hæstaréttarlögmaður, verjandi eins sakborninga í máli þessu, hafi flutt dómsmál fyrir hann, en dómur í því máli var kveðinn upp á árinu 2006. Fyrir liggur að Gestur Jónsson hæstaréttarlögmaður hefur flutt önnur mál frá árinu 2006 þar sem dómari þessa máls dæmdi. Aldrei var fundið að hæfi dómarans við rekstur þeirra mála. Þá liggur fyrir að Gestur Jónsson hæstaréttarlögmaður er verjandi í öðru máli hér fyrir dómi og dómari þessa máls fer með. Sérstakur saksóknari er ákærandi í málinu. Ekki hefur verið fundið að hæfi dómarans við meðferð þess máls. Þá kom fram hjá Gesti Jónssyni hæstaréttarlögmanni við munnlegan málflutning þessa hluta málsins að hann hefði flutt mál fyrir Dómarafélag Íslands án þess að það hefði áhrif á hæfi dómara í málum sem hann rak fyrir dómstólum. Því er hafnað að málflutningur Gests Jónssonar hæstaréttarlögmanns fyrir dómsformann fyrir níu árum leiði til þess að dómsformanni beri að víkja sæti í máli þessu.

Samkvæmt þessu er ekkert sem ákæruvaldið byggir mál sitt á til þess fallið að draga óhlutdrægni dómarans með réttu í efa eins og lýst er í g. lið 1. mgr. 6. gr. laga nr. 88/2008. Þá er dómaranum ekki kunnugt um neitt annað sem leiða ætti til þess að honum beri að víkja sæti. Samkvæmt þessu eru engin rök til þess að dómarinn víki sæti í málinu og er kröfugerð ákæruvaldsins þar um hafnað.

Guðjón St. Marteinsson héraðsdómari kveður upp úrskurðinn.

Úrskurðarorð:

Guðjón St. Marteinsson héraðsdómari víkur ekki sæti í málinu nr. S-906/2012.