Dómur Hæstaréttar

1. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Benedikt Bogason, Björg Thorarensen, Ingveldur Einarsdóttir, Karl Axelsson og Sigurður Tómas Magnússon.

2. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar 12. desember 2023. Hann krefst sýknu af öllum kröfum stefndu og málskostnaðar.

3. Stefnda krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og að áfrýjandi verði dæmdur til greiðslu málskostnaðar fyrir Hæstarétti án tillits til gjafsóknar sem henni hefur verið veitt.

Ágreiningsefni

4. Í málinu er deilt um endurkröfu stefndu á hendur áfrýjanda vegna krafna sem hún greiddi sem ábyrgðarmaður og veðþoli samkvæmt lánssamningi og veðskuldabréfi þar sem áfrýjandi var aðalskuldari. Ágreiningur aðila lýtur í fyrsta lagi að því hvort krafa stefndu sé fyrnd. Í öðru lagi er deilt um hvort ábyrgð stefndu hafi fallið niður vegna samnings áfrýjanda við kröfuhafa samkvæmt lögum nr. 101/2010 um greiðsluaðlögun einstaklinga. Í þriðja lagi hvort af fyrrgreindum lögum leiði að stefnda hafi ekki eignast endurkröfu á hendur áfrýjanda.

5. Með dómi Landsréttar 12. október 2023 var staðfest niðurstaða héraðsdóms um að fallast á kröfur stefndu og var áfrýjandi dæmdur til að greiða henni 1.700.000 krónur með dráttarvöxtum.

6. Áfrýjunarleyfi var veitt 7. desember 2023, með ákvörðun réttarins nr. 2023-115, á þeim grunni að dómur í málinu gæti haft fordæmisgildi meðal annars um réttaráhrif greiðsluaðlögunar einstaklinga samkvæmt lögum nr. 101/2010.

Málsatvik

7. Aðilar voru í hjúskap á árunum 2007 til 2010. Áfrýjandi gaf út skuldabréf 28. febrúar 2006 til Sparisjóðs Hafnarfjarðar að fjárhæð 3.000.000 króna tryggt með veði í fasteign stefndu að […] í Reykjavík. Bréfið komst síðar í eigu Íslandsbanka hf. Veðið var flutt 29. september 2015 á eign stefndu að […] í Reykjavík. Áfrýjandi gerði einnig kaupleigusamning 15. maí 2007 um bifreið (bílalánssamning) við Avant hf., síðar Landsbankann hf., sem nam 2.165.803 krónum og gekk stefnda í sjálfskuldarábyrgð á fullum efndum samningsins. Í kjölfar dóma Hæstaréttar á árinu 2010 og setningar laga nr. 151/2010, sem breyttu ákvæðum laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu, var bílalánssamningurinn endurreiknaður. Með bréfi Landsbankans hf. 5. apríl 2014 var áfrýjanda tilkynnt að eftirstöðvar láns samkvæmt umræddum samningi næmu eftir endurútreikning 1.931.362 krónum.

8. Við skilnað málsaðila gerðu þau fjárskiptasamning 13. desember 2010. Þar sagði að hvort þeirra bæri ábyrgð á þeim skuldum sem á þeim hvíldu. Tekið var fram að áfrýjandi myndi greiða skuldir samkvæmt fyrrnefndu veðskuldabréfi og bílalánssamningi.

9. Samkvæmt gögnum málsins greiddi áfrýjandi afborganir og vexti af veðskuldabréfinu til janúar 2010 en þá fór bréfið í vanskil. Síðast var greitt af því 24. apríl 2013. Áfrýjandi greiddi afborganir og vexti samkvæmt bílalánssamningnum reglulega fram á árið 2008 en stopult eftir það. Síðasta afborgun var greidd 29. nóvember 2013.

10. Áfrýjandi sótti um greiðsluaðlögun hjá umboðsmanni skuldara samkvæmt lögum nr. 101/2010. Umsóknin var samþykkt 3. október 2012 og umsjónarmaður samkvæmt 9. gr. laganna skipaður 12. sama mánaðar. Vegna stöðu sinnar sem ábyrgðarmaður og veðþoli á umræddum skuldum áfrýjanda fékk stefnda sent bréf frá umboðsmanni skuldara 17. október 2012 þar sem upplýst var að umsókn áfrýjanda um greiðsluaðlögun hefði verið samþykkt. Hún fékk ekki frekari upplýsingar um gerð eða efni samningsins.

11. Endanlegt frumvarp umsjónarmanns til samnings um greiðsluaðlögun áfrýjanda lá fyrir 7. mars 2013. Í grein 5.5 sem ber heitið „Kröfur tryggðar með ábyrgð þriðja aðila“ voru taldar upp fjórar kröfur Landsbankans hf. og Íslandsbanka hf. á hendur áfrýjanda, þar á meðal kröfurnar tvær sem mál þetta lýtur að. Stefnda var tilgreind ábyrgðarmaður á þeim öllum en heildarfjárhæð krafna tryggðra með ábyrgð hennar var 13.027.487 krónur. Eftir endurreikning eftirstöðva bílalánsins lækkaði þessi fjárhæð í 12.279.716 krónur. Í málinu liggur fyrir að bankarnir tveir gengu ekki að stefndu vegna annarra krafna en fyrrgreinds bílalánssamnings og veðskuldabréfs.

12. Í grein 6.3 í frumvarpinu kom fram að ekki yrði greitt af samningskröfum á tímabili greiðsluaðlögunar og að kröfuhafar samþykktu að veita áfrýjanda 36 mánaða greiðslufrest. Í grein 6.4 lagði umsjónarmaður til, í ljósi aðstæðna og til að tryggja að markmiðum laganna yrði náð sem og vegna félagslegrar stöðu skuldara, að áfrýjanda yrði veitt 90% eftirgjöf af samningskröfum að greiðsluaðlögunartímabili loknu. Í grein 7 með heitinu „Önnur samningsatriði“ var tekið fram í 4. mgr. að eftirgjöf krafna tæki einungis til skuldara en ekki til ábyrgðarmanna. Frumvarpið var samþykkt af hálfu Landsbankans hf. 8. mars 2013 og af hálfu Íslandsbanka hf. 12. sama mánaðar.

13. Að loknu greiðsluaðlögunartímabilinu tilkynnti Landsbankinn hf. stefndu með bréfi 8. mars 2016 að áfrýjandi hefði fengið samþykktan samning um greiðsluaðlögun einstaklinga. Þar sem skuldbindingar sem féllu undir umræddan samning væru tryggðar með sjálfskuldarábyrgð hennar var hún krafin um greiðslu 1.866.685 króna vegna sjálfskuldaábyrgðar á efndum fyrrgreinds bílalánssamnings. Af þeim sökum gaf stefnda út skuldabréf til Landsbankans hf. að fjárhæð 1.800.000 krónur 11. nóvember 2016. Samkvæmt skilmálum bréfsins skiptist höfuðstóll þess jafnt í A- og B-hluta. Stefnandi greiddi höfuðstól A-hluta bréfsins, 900.000 krónur, auk vaxta og þar greindra gjalda með mánaðarlegum afborgunum á þriggja ára tímabili. A-hluti bréfsins var uppgreiddur 1. nóvember 2019 og B-hluti þess þá felldur niður.

14. Til að leysa fasteign sína úr veðböndum samkvæmt áðurgreindu veðskuldabréfi samdi stefnda við Íslandsbanka hf. 18. ágúst 2016 um að greiða 800.000 krónur inn á skuld samkvæmt bréfinu.

15. Stefnda krafði áfrýjanda um endurgreiðslu 1.700.000 króna auk vaxta 19. maí 2021. Áfrýjandi hafnaði endurkröfu hennar 2. júní 2021 þar sem krafan væri fyrnd. Stefnda höfðaði í kjölfarið mál þetta 15. júlí 2021.

Málsástæður

Helstu málsástæður áfrýjanda

16. Áfrýjandi byggir á því að endurkrafa stefndu sé fyrnd. Krafan hafi stofnast eftir gildistöku laga nr. 150/2007 um fyrningu kröfuréttinda og hafi því fyrnst á fjórum árum samkvæmt almennum fyrningarfresti kröfuréttinda, sbr. 3. gr. þeirra laga.

17. Enn fremur vísar áfrýjandi til þess að samkvæmt samningi hans um greiðsluaðlögun við kröfuhafana Íslandsbanka hf. og Landsbankann hf. hafi hann fengið felldar niður 90% samningskrafna sinna. Samningurinn hafi verið samþykktur af öllum kröfuhöfum. Um frjálsan skuldaskilasamning hafi verið að ræða andstætt því sem haldið sé fram í hinum áfrýjaða dómi. Grundvallarmunur sé á slíkum samningi um greiðsluaðlögun og nauðasamningi um greiðsluaðlögun samkvæmt ákvæðum 3. þáttar laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o.fl. sem bindi kröfuhafa án tillits til samþykkis.

18. Í frjálsum skuldaskilasamningum takmarkist skuldbinding ábyrgðarmanns í réttu hlutfalli við eftirgjöf kröfuhafa gagnvart aðalskuldara. Þessi regla hafi endurspeglast með skýrum hætti í 2. mgr. 21. gr. laga nr. 101/2010 sem mælti fyrir um að efndir kröfu í samræmi við samning um greiðsluaðlögun skyldu hafa sömu áhrif og ef krafan hefði verið efnd eftir upphaflegu efni sínu. Því breyti engu þótt kröfuhafar hafi gert áskilnað um að krafa á hendur ábyrgðarmanni standi óhögguð.

19. Af framangreindum ástæðum sé ljóst að í samþykki Íslandsbanka hf. og Landsbankans hf. á eftirgjöf skulda gagnvart áfrýjanda hafi jafnframt falist eftirgjöf á skuldbindingum stefndu sem ábyrgðarmanns og þeir hafi því ekki átt kröfur á hendur henni. Stefndu hafi verið ljóst að kröfurnar sem hún greiddi hafi fallið undir samninginn um greiðsluaðlögun. Hún hafi því greitt bönkunum umfram skyldu og á þeim grundvelli beri að hafna endurkröfu hennar á hendur áfrýjanda.

20. Verði ábyrgð stefndu ekki talin hafa fallið niður sé ljóst að hún geti ekki átt endurkröfur á áfrýjanda. Með því myndu lög nr. 101/2010 ekki ná því markmiði sínu, sbr. 1. gr. þeirra, að samningar um greiðsluaðlögun skuli vera á þann veg að raunhæft megi telja að skuldari geti staðið við skuldbindingar sínar.

Helstu málsástæður stefndu

21. Stefnda hafnar því að endurkrafa hennar á hendur áfrýjanda sé fyrnd og vísar um það til forsendna héraðsdóms.

22. Hún bendir á að í skilmálum greiðsluaðlögunarsamningsins komi skýrt fram að hann taki ekki til eftirgjafar gagnvart ábyrgðarmönnum. Auk þess verði 3. mgr. 9. gr. laga nr. 32/2009 um ábyrgðarmenn ekki beitt um ábyrgðir sem stofnuðust fyrir gildistöku þeirra, sbr. dóma Hæstaréttar 25. nóvember 2010 í máli nr. 274/2010 og 20. apríl 2018 í máli nr. 438/2017. Hún hafi því ekki greitt umfram skyldu kröfur bankanna á hendur henni sem ábyrgðarmanni.

23. Stefnda tekur einnig fram að hún hafi enga aðkomu átt að gerð samnings áfrýjanda við kröfuhafa og ekki hafi verið nýtt heimild 2. málsliðar 6. mgr. 16. gr. laga nr. 101/2010 til að boða hana á fund vegna ábyrgðarskuldbindinga hennar. Hún hafi því enga vitneskju haft um efni samningsins fyrr en áfrýjandi lagði hann fram við meðferð málsins í héraði.

24. Við greiðslu stefndu á umræddum skuldum áfrýjanda til bankanna hafi hún eignast endurkröfu á hendur honum. Ekki verði ráðið af lögum nr. 101/2010 að endurkrafan hafi fallið niður. Um sé að ræða kröfuréttindi hennar sem verndar njóti samkvæmt 72. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944 sem aðeins verði skert með skýrri lagaheimild.

25. Auk þess tekur stefnda fram að áfrýjandi hafi viðurkennt skuld sína gagnvart henni eftir að hún greiddi kröfuhöfum og ítrekað lofað greiðslu til hennar en honum hafi síðar snúist hugur.

26. Verði ekki fallist á fjárkröfu stefndu að öllu leyti byggir hún á því til vara að áfrýjandi skuli greiða henni 1.227.972 krónur. Varakrafan byggir á því að áfrýjandi hafi ekki notið fullrar eftirgjafar krafna í samningnum um greiðsluaðlögun. Honum hafi þannig borið að greiða 10% af heildarsamningskröfum Landsbankans hf. og Íslandsbanka hf. en þeir gæfu eftir 90% þeirra. Þegar stefnda hafi innt af hendi greiðslur til bankanna tveggja á árinu 2016 hafi þessar eftirstöðvar krafna þeirra verið ógreiddar af hálfu skuldara. Áfrýjandi hafi því staðið í þeirri skuld við bankana þegar stefnda innti greiðslur sínar af hendi til þeirra.

Niðurstaða

Um fyrningu endurkrafna stefndu

27. Kröfur Íslandsbanka hf. og Landsbankans hf. á hendur áfrýjanda stofnuðust 28. febrúar 2006 og 15. maí 2007, báðar í gildistíð eldri laga nr. 14/1905 um fyrning skulda og annarra kröfuréttinda. Af lagaskilaákvæði 28. gr. laga nr. 150/2007 leiðir að um fyrningu þeirra giltu lög nr. 14/1905 og er fyrningarfrestur krafnanna samkvæmt 1. og 2. tölulið 4. gr. þeirra laga tíu ár. Síðustu afborganir stefnda til Íslandsbanka hf. af áðurgreindu veðskuldabréfi áttu sér stað 24. apríl 2013 og af fyrrgreindum bílalánssamningi til Landsbankans hf. 29. nóvember sama ár. Við þessi tímamörk hófst samkvæmt framangreindu tíu ára fyrningarfrestur þeirra.

28. Í 8. gr. laga nr. 150/2007 kemur fram að þegar fleiri en einn eru ábyrgir gagnvart kröfuhafa og einn þeirra efnir skuldbindinguna fyrnist krafan ekki fyrr en við lok þess fyrningarfrests sem hann hefði notið ef innleysta krafan hefði verið framseld honum. Samkvæmt 2. málslið greinarinnar gildir hið sama um endurkröfu ábyrgðarmanns á hendur aðalskuldara. Hliðstæð regla að þessu leyti var í niðurlagi 4. töluliðar 3. gr. eldri fyrningarlaga nr. 14/1905.

29. Þegar mál þetta var höfðað 15. júlí 2021 var ekki liðinn tíu ára fyrningarfrestur frá síðustu afborgunum áfrýjanda á kröfum bankanna tveggja sem lýst var að framan. Voru endurkröfur stefndu á hendur áfrýjanda því ófyrndar.

Réttaráhrif samnings um greiðsluaðlögun á ábyrgðarskuldbindingar stefndu

30. Áfrýjandi heldur því fram að stefnda hafi greitt kröfuhöfum umfram skyldu enda hafi engin skuldbinding hvílt á henni til að greiða kröfur bankanna tveggja. Hann hafi efnt skuldbindingar sínar samkvæmt samningnum að fullu og kröfuhafar hans gefið eftir 90% krafna sinna. Hafi skylda stefndu sem ábyrgðarmanns þar með einnig fallið niður samkvæmt þágildandi 2. mgr. 21. gr. laga nr. 101/2010. Áfrýjandi hefur einnig vísað til meginreglna kröfuréttar þess efnis að gefi kröfuhafi aðalskuldara eftir kröfu á hendur honum að einhverju eða öllu leyti losni ábyrgðarmaður undan skuldbindingu sinni í sama mæli.

31. Við mat á því hvort framangreindar meginreglur kröfuréttar skuli gilda um lok kröfuábyrgðar stefndu sem ábyrgðarmanns er nauðsynlegt að líta til eðlis samnings þess um greiðsluaðlögun sem áfrýjandi gerði við kröfuhafa, einkum með tilliti til lagafyrirmæla.

32. Samningur um greiðsluaðlögun er lögformlegt úrræði sem komið var á til að gera einstaklingum í verulegum greiðsluerfiðleikum kleift að endurskipuleggja fjármál sín og koma á jafnvægi milli skulda og greiðslugetu þannig að raunhæft sé að skuldari geti staðið við skuldbindingar sínar, sbr. 1. mgr. 1. gr. laga nr. 101/2010. Skilyrði greiðsluaðlögunar eru að einstaklingur sé ófær um að standa í skilum eða verði það um fyrirsjáanlega framtíð og er þá litið til eðlis skulda og fjárhagslegra og félagslegra aðstæðna hans að öðru leyti, sbr. 1. og 2. mgr. 2. gr. laganna. Einstaklingar geta óskað eftir heimild umboðsmanns skuldara til að leita eftir greiðsluaðlögun með samningi við kröfuhafa. Að samþykktri umsókn þar um skipar umboðsmaður skuldara umsjónarmann. Nánari málsmeðferð við undirbúning samnings og efni hans er lýst í III. og IV. kafla laganna. Samkvæmt fyrirmælum þeirra gefur umsjónarmaður út innköllun til kröfuhafa skuldarans. Að kröfulýsingarfresti liðnum útbýr umsjónarmaður frumvarp til samnings um greiðsluaðlögun sem er lagt fyrir kröfuhafa til samþykktar innan þriggja vikna frests. Hafi kröfuhafi ekki lýst sig mótfallinn frumvarpinu áður en fresturinn rennur út telst hann hafa samþykkt það. Eftir að samkomulagi er náð hefst tímabil greiðsluaðlögunar sem skal að jafnaði standa í eitt til þrjú ár. Samningur um greiðsluaðlögun getur falið í sér algjöra eftirgjöf skulda, hlutfallslega lækkun þeirra, greiðslufrest, greiðslu með hlutdeild í afborgunarfjárhæð eða breytt form greiðslu. Þá var fjallað um skiptingu greiðslna milli kröfuhafa í 21. gr. laganna og í 2. mgr. hennar var sem fyrr segir áður að finna fyrirmæli þess efnis að efndir kröfu í samræmi við samning um greiðsluaðlögun hefðu sömu áhrif og ef krafan hefði verið efnd eftir upphaflegu efni sínu.

33. Takist ekki að gera samning um greiðsluaðlögun getur skuldari óskað eftir því að leita nauðasamnings til greiðsluaðlögunar samkvæmt ákvæðum V. kafla laga nr. 101/2010. Mæli umsjónarmaður með því að nauðasamningur komist á fer um framhaldið eftir sérreglum X. kafla a í lögum nr. 21/1991 en nánar verður vikið að þeim hér síðar í umfjöllun um endurkröfu stefndu. Komist nauðasamningur á segir í 5. mgr. 60. gr. laga nr. 21/1991 (áður 4. mgr.) að nauðasamningur haggi ekki rétti lánardrottins skuldarans til að ganga að tryggingu sem þriðji maður kann að hafa sett fyrir efndum skuldbindingar til fullnustu á henni allri eða til að krefja ábyrgðarmenn um fulla greiðslu.

34. Lög nr. 101/2010 tóku ýmsum breytingum með lögum nr. 21/2024. Markmið þeirra var að bæta greiðsluaðlögunarúrræðið, gera það heildstæðara og málsmeðferð skýrari og skilvirkari en efnislega eru lögin í meginatriðum óbreytt frá því að atvik máls þessa urðu.

35. Sú lagalega umgjörð sem samningi um greiðsluaðlögun er samkvæmt framangreindu sett á grundvelli laga nr. 101/2010, bæði um markmið og aðdraganda að gerð hans svo og reglur um samþykki kröfuhafa og réttaráhrif samnings, víkur í veigamiklum atriðum frá því sem almennt gildir um frjálsa skuldaskilasamninga. Ólíkt tilgangi greiðsluaðlögunarsamnings getur frjáls samningur um skuldaskil haft önnur markmið, svo sem að skjóta traustari stoðum undir fjárhag skuldara til að tryggja áframhaldandi viðskipti en þá ætti að leita eftir aðild ábyrgðarmanns að skuldaskilasamningi.

36. Verður meðal annars í þessu ljósi ekki fallist á þá staðhæfingu áfrýjanda að ólögfestar meginreglur kröfuréttar um frjálsa skuldaskilasamninga skuli gilda um samning hans um greiðsluaðlögun við Íslandsbanka hf. og Landsbankann hf. þannig að ábyrgðarskuldbindingar stefndu hafi fallið niður.

37. Við gerð samnings áfrýjanda um greiðsluaðlögun var svo mælt fyrir í 2. mgr. 21. gr. laga nr. 101/2010 að efndir kröfu í samræmi við samning um greiðsluaðlögun skyldu hafa sömu áhrif og ef krafan hefði verið efnd eftir upphaflegu efni sínu. Verður ekkert annað ráðið af orðum ákvæðisins eða öðrum ákvæðum laganna en að samningurinn taki aðeins til skuldbindinga þess sem greiðsluaðlögunar leitar, aðalskuldarans, en ekki til ábyrgðarmanna. Jafnframt verður að ætla að ákvæðið hafi aðeins þýtt að krafa teldist vera í skilum meðan tímabil greiðsluaðlögunar stóð yfir. Fær þessi ályktun um þýðingu þágildandi 2. mgr. 21. gr. og framkvæmd hennar frekari stoð í lögskýringargögnum sem fylgdu lögum nr. 21/2024 en með þeim var efni ákvæðisins breytt talsvert og það fært í 23. gr. c laganna. Eins og leiddi af fyrrgreindum lagafyrirmælum í 2. mgr. 21. gr. kom einnig fram í grein 7 í samningi áfrýjanda um greiðsluaðlögun að eftirgjöf krafna tæki einungis til skuldara en ekki til ábyrgðarmanna.

38. Í hinu nýja ákvæði 23. gr. c laga nr. 101/2010 er nú tekið fram að kröfur teljist vera efndar á tímabili greiðsluaðlögunar hvort sem skuldari greiðir af þeim í samræmi við greiðsluáætlun samnings eða veittur er gjaldfrestur á þeim. Í greinargerð sem fylgdi frumvarpi er varð að lögum nr. 21/2024 segir um ákvæðið að fyrirmæli 2. mgr. 21. gr. eldri laga hafi ekki haft vægi gagnvart kröfuhöfum þegar á það hefði reynt. Í hinu nýja ákvæði felist að hafi kröfuhafi gjaldfellt kröfu sína beri honum að draga þá gjaldfellingu til baka. Þá leiði af því að óheimilt sé af hálfu kröfuhafa að líta svo á að skuldari hafi ekki efnt upphaflega samningsskilmála og að heimilt sé að ganga að ábyrgðarmanni fyrir greiðslu kröfunnar á tímabili greiðsluaðlögunar. Styðja þessi ummæli enn frekar að 2. mgr. 21. gr. eldri laga hafi aðeins vísað til efnda af hálfu aðalskuldara en ekki verið ætlað að hafa þau áhrif að fella niður kröfu ábyrgðarmanns.

39. Kemur þá til skoðunar hvort ábyrgð stefndu hafi verið fallin niður af öðrum ástæðum þegar hún greiddi kröfu bankanna tveggja. Í því sambandi hefur stefndi vísað til 3. mgr. 9. gr. laga nr. 32/2009 um ábyrgðarmenn. Þar kemur fram að þrátt fyrir ákvæði 4. mgr. 60. gr. laga um gjaldþrotaskipti o.fl. skuli nauðasamningur eða önnur eftirgjöf, þar með talinn nauðasamningur til greiðsluaðlögunar og samningur um greiðsluaðlögun sem kveður á um lækkun kröfu á hendur lántaka eða aðalskuldara, hafa sömu áhrif til lækkunar kröfu á hendur ábyrgðarmanni.

40. Ábyrgðarskuldbindingar stefndu á umræddum kröfum stofnuðust fyrir gildistöku laga nr. 32/2009, árin 2006 og 2007. Í dómum Hæstaréttar hefur verið staðfest að 3. mgr. 9. gr. laganna verði ekki beitt með afturvirkum hætti um ábyrgðir sem stofnuðust fyrir gildistöku þeirra, enda myndi það skerða kröfuréttindi á hendur ábyrgðarmönnum sem njóti verndar samkvæmt 72. gr. stjórnarskrárinnar. Má um það til hliðsjónar vísa til fyrrgreindra dóma Hæstaréttar í málum nr. 274/2010 og nr. 438/2017.

41. Aðeins í þeim tilvikum þar sem ábyrgðarskuldbinding hefur stofnast eftir að lög nr. 32/2009 tóku gildi 4. apríl 2009 kemur til álita að 3. mgr. 9. gr. þeirra geti leitt til þess að eftirgjöf eða lækkun kröfu gagnvart aðalskuldara samkvæmt samningi um greiðsluaðlögun hafi sömu áhrif til lækkunar kröfu á hendur ábyrgðarmanni.

42. Samkvæmt framangreindu féll ábyrgð stefndu ekki niður við samþykkt samnings kröfuhafa við áfrýjanda um greiðsluaðlögun og er því hafnað þeirri málsástæðu áfrýjanda að stefnda hafi greitt umræddar kröfur umfram skyldu.

Réttaráhrif samnings um greiðsluaðlögun á endurkröfu stefndu

43. Að fenginni niðurstöðu um að ábyrgð stefndu hafi ekki fallið niður við efndir áfrýjanda á samningi um greiðsluaðlögun liggur fyrir að skera úr um hvort endurkrafa hennar, sem dómkrafa málsins lýtur að, hafi stofnast á hendur áfrýjanda.

44. Áfrýjandi bendir á að geti ábyrgðarmaður haft uppi endurkröfu á hendur einstaklingi sem gert hefur samning um greiðsluaðlögun við kröfuhafa um eftirgjöf krafna, verði slíkir samningar gagnslausir með öllu. Slíkt fyrirkomulag sé andstætt skýru markmiði laga nr. 101/2010 sem fram komi í 1. gr. þeirra um að gera skuli einstaklingi kleift að koma á jafnvægi milli skulda og greiðslugetu þannig að raunhæft sé að hann geti staðið við skuldbindingar sínar.

45. Stefnda tekur fram að hún hafi enga aðkomu átt að gerð samnings áfrýjanda við kröfuhafa þótt henni hafi verið tilkynnt að umsókn áfrýjanda um greiðsluaðlögun hefði verið samþykkt. Henni hafi ekki orðið ljóst efni samningsins og eftirgjöf krafna á hendur áfrýjanda fyrr en hann var lagður fram við meðferð málsins í héraði. Hún hafi með engu móti gengist undir afsal á endurkröfu sinni á hendur áfrýjanda og í samningnum komi ekkert fram um að hún ætti ekki endurkröfurétt ef hún greiddi til bankanna vegna ábyrgðarskuldbindinga sinna. Ekkert verði heldur ráðið af lögum nr. 101/2010 um að endurkröfuréttur hennar hafi fallið niður.

46. Sú almenna regla gildir í kröfurétti að hafi ábyrgðarmaður greitt kröfu eignast hann að jafnaði samsvarandi endurkröfu á hendur aðalskuldara. Njóta kröfuréttindi af því tagi, rétt eins og kröfur á hendur ábyrgðarmönnum, verndar 72. gr. stjórnarskrárinnar. Engu að síður er löggjafanum heimilt að setja slíkum réttindum almennar takmarkanir með lögum sem byggist á hlutlægum og málefnalegum sjónarmiðum og að því tilskildu að lagaheimild sem takmarkar réttindi sé skýr. Í löggjöf hefur um langa hríð verið mælt fyrir um ýmsar sérreglur um tilvist eða lok kröfuréttinda sem fela í sér slíkar takmarkanir, þar með talið í ákvæðum um nauðasamninga, sbr. X. kafla laga nr. 21/1991, en réttaráhrif þeirra eru að mestu þau sömu og gilda um nauðasamning til greiðsluaðlögunar sem bætt var í lögin með lögum nr. 24/2009 í fyrrnefndum X. kafla a. Samkvæmt 1. málslið 2. mgr. 60. gr. laganna bindur nauðasamningur lánardrottna og þá sem í stað þeirra koma um samningskröfur þeirra og nauðasamningurinn hefur áhrif á. Þá er tekið fram í 2. málslið að efndir kröfu í samræmi við ákvæði nauðasamnings hafi sömu áhrif og ef hún hefði verið efnd eftir upphaflegu efni sínu, en sá hluti ákvæðisins er hliðstæður því sem áður kom fram í fyrrgreindri 2. mgr. 21. gr. laga nr. 101/2010.

47. Í skýrum fyrirmælum 1. málsliðar 2. mgr. 60. gr. laga nr. 21/1991 felst að nauðasamningur aðalskuldara nær einnig til endurkröfu ábyrgðarmanns. Af því leiðir að hafi aðalskuldari greitt kröfuhafa samkvæmt nauðasamningi verður endurkröfu ekki beint að honum vegna þeirra eftirstöðva kröfunnar sem ábyrgðarmaður hefur þurft að standa skil á. Verður aðalskuldari því ekki krafinn um greiðslu umfram það sem leiðir af nauðasamningi, hvorki beint af kröfuhafa né ábyrgðarmanni.

48. Fallast verður á það með áfrýjanda að markmiði þess úrræðis að einstaklingur geri samning um greiðsluaðlögun um eftirgjöf krafna, sbr. 1. gr. laga nr. 101/2010, verði ekki náð ef honum á endanum verður gert að greiða endurkröfur ábyrgðarmanna. Á hinn bóginn verður ekki litið fram hjá því að í lögin skortir afdráttarlaus fyrirmæli þess efnis að samningurinn leiði til þess að endurkröfu stefndu verði ekki beint að honum, hliðstætt fyrrgreindum 1. málslið 2. mgr. 60. gr. laga nr. 21/1991 hvað varðar réttaráhrif nauðasamnings til greiðsluaðlögunar. Slíkum fyrirætlunum verður ekki heldur fundinn staður í lögskýringargögnum með þágildandi 2. mgr. 21. gr. laga nr. 101/2010 eða öðrum ákvæðum þeirra laga.

49. Vegna fyrirmæla 72. gr. stjórnarskrárinnar getur markmiðsskýring á ákvæðum laga nr. 101/2010 eða samanburðarskýring við fyrrgreint ákvæði laga nr. 21/1991 ekki ein og sér orðið sjálfstæður grundvöllur slíkrar niðurfellingar á kröfuréttindum stefndu. Hefði löggjafanum verið í lófa lagið að mæla skýrt fyrir um slík réttaráhrif samnings um greiðsluaðlögun í þeirri ítarlegu löggjöf sem sett hefur verið þar um. Eru því ekki efni til annars en að byggja niðurstöðu á þeirri almennu reglu kröfuréttar að stefnda hafi eignast endurkröfu á hendur áfrýjanda þegar hún sem ábyrgðarmaður greiddi kröfuhöfum umræddar kröfur á hendur honum.

50. Að öllu framangreindu virtu verður staðfest niðurstaða hins áfrýjaða dóms.

51. Rétt þykir að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður.

52. Um gjafsóknarkostnað stefndu fyrir Hæstarétti fer eins og í dómsorði greinir.

Dómsorð:

Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður.

Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður.

Allur gjafsóknarkostnaður stefndu, B, fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningsþóknun lögmanns hennar, 1.000.000 króna.

https://landsrettur.is/domar-og-urskurdir/domur-urskurdur/?id=be856ebc-f281-4de6-8e1a-f485e36719da&verdictid=87bf99b5-4d6f-41d8-aee5-5691865a16a9